Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Mumbai”

'''Mumbai''' ([[tiếng Marathi]]: मुंबई ''Muṃbaī'', [[InternationalBảng Phoneticmẫu Alphabettự phiên âm quốc tế|IPA]]: {{audio|Mumbai_pronunciation.ogg|/'mumbəi/}}), trước đây được gọi là '''Bombay''', là thủ phủ của [[Cácphân bangcấp vàhành lãnhchính thổở Ấn Độ|bang]] [[Maharashtra]], là [[Danh sách các thành phố Ấn Độ|thành phố]] đông dân nhất [[Ấn Độ]], và theo một số cách tính toán là [[Danh sách các thành phố theo dân số|thành phố đông dân nhất thế giới]] với một dân số ước tính khoảng 13 triệu người (thời điểm năm 2006).<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gpro&lng=en&dat=32&geo=-104&srt=npan&col=aohdq&pt=c&va=&geo=392281282 World Gazetteer]</ref> Mumbai tọa lạc trên [[đảo Salsette]], ngoài [[Konkan|bờ tây]] của Maharashtra. Cùng với các ngoại ô xung quanh, nó tạo thành một [[vùng đô thị Mumbai|vùng đô thị]] [[Danh sách các vùng đô thị theo dân sô|đông dân thứ 6]] thế giới với dân số khoảng 20 triệu người. Vị trí này của Mumbai ước tính có thể nhảy lên thứ 4 thế giới năm 2015 do tỷ lệ tăng dân số hàng năm là 2,2%.<ref>[http://www.demographia.com/db-worldua2015.pdf Demographia World Urban Areas: 2005 Population & 2015 Projection]</ref> Thành phố này có một bến cảng sâu tự nhiên và cảng này đã phục vụ hơn một nửa lượng khách đường thủy và một số lượng đáng kể hàng hóa thông qua.<ref>Manorama Yearbook 2006</ref>

Mumbai là thủ đô thương mại và giải trí của Ấn Độ, là nơi có nhiều tổ chức tài chính quan trọng, như [[Ngân hàng Dự trữ Ấn Độ]] (RBI), [[Sở giao dịch Chứng khoán Bombay]] (BSE), [[Sở Giao dịch Chứng khoán Quốc gia Ấn Độ]] (NSE) và là nơi đóng [[Danh sách các công ty đóng trụ sở tại Mumbai|trụ sở]] của nhiều [[Danh sách các công ty Ấn Độ|công ty Ấn Độ]]. Mumbai đã thu hút người nhập cư từ khắp nơi trên đất nước Ấn Độ do thành phố này có nhiều cơ hội kinh doanh và [[Mức sống ở Ấn Độ|mức sống]], khá cao khiến cho thành phố là một “nồi lẩu thập cẩm” của nhiều cộng đồng dân cư và [[văn hóa Ấn Độ|các nền văn hóa]]. Thành phố là nơi trụ sở [[điện ảnh Ấn Độbollywood|ngành điện ảnh và truyền hình]] [[tiếng Hindi]] , được biết đến với tên gọi [[Bollywood]]. Mumbai cũng là một trong những thành phố hiếm hoi có một [[vườn quốc gia]], [[Vườn quốc gia Borivali|Vườn quốc gia Sanjay Gandhi]], nằm trong địa phận của thành phố.

Tên gọi Mumbai là một [[eponym]], [[từ nguyên|về mặt từ nguyên]] lấy từ từ ''Mumba'' hoặc ''Maha-Amba''— tên của vị nữ thần [[Ấn Độ giáo|Hindu]] [[Mumbadevi]], và ''Aai'' — mẹ của [[Marathi]].<ref>Samuel Sheppard ''Bombay Place-Names and Street-Names'' (Bombay: The Times Press) 1917 pp104–5</ref> Tên trước đây ''Bombay'' có nguồn gốc từ [[thế kỷ 16]] khi người [[Bồ Đào Nha]] đến khu vực này và gọi khu vực này với nhiều tên gọi khác nhau mà cuối cùng được chốt lại với cách viết ''Bombaim'', hiện vẫn đang được sử dụng phổ biến trong [[tiếng Bồ Đào Nha]]. Sau khi [[Đế quốc Anh|Anh]] giành được quyền kiểm soát vào [[thế kỷ 17]], tên gọi này được [[Anh hóa]] thành ''Bombay'', dù thành phố này được biết đến với tên gọi ''Mumbai'' hay ''Mambai'' cho đến tên Marathi đối những người nói tiếng Gujarati, và tên gọi ''Bambai'' trong tiếng Hindi, Urdu, và Ba Tư.<ref>Sujata Patel "Bombay and Mumbai: Identities, Politics and Populism" in Sujata Patel & Jim Masselos (Eds.) Bombay and Mumbai. The City in Transition (Delhi: Oxford University Press) 2003 p4</ref> Tên gọi vẫn được chính thức đổi thành ''Mumbai'' năm 1995, nhưng tên cũ vẫn đang được người dân thành phố và nhiều thể chế nổi tiếng sử dụng rộng rãi.

Các hiện vật được tìm thấy gần [[Kandivali]], ở phía Bắc Mumbai cho thấy các đảo này đã có người ở từ [[Thời kỳ Đồ Đá]].<ref>[http://www.touroperatorsinindia.com/Bombay/Bombay.htm Tour operators]</ref> Các chứng cứ bằng tài liệu ghi chép được về sự sinh sống của loài người ở đây có niên đại đến năm 250 trước Công nguyên, khi nó được biết đến với tên ''Heptanesia'' ([[Claudius Ptolemaeus|Ptolemy]]) ([[tiếng Hy Lạp cổ]]: ''Một cụm 7 hòn đảo''). Vào thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên, các đảo này đã tạo thành một phần của Đế quốc [[Maurya]], do một hoàng đế theo [[Phật giáo]] trị vì, [[AshokaA-dục vương|Aşoka]]. Trong những thế kỷ đầu sau Công nguyên, việc kiểm soát Mumbai đã bị tranh chấp giữa [[các phó vương phía Tây]] (Western Satraps) [[Indo-Scythian]]và [[Satavahanas]]. Những người cai trị Hindu của [[triều đại Silhara]] sau đó đã cai trị các đảo này cho đến năm 1343, khi vương quốc [[Gujarat]] đã thôn tín họ. Một trong những dinh tự cổ nhất của quần đảo này là [[Đảo Elephanta|Các động Elephanta]] và [[Bể lớn chứa nước Banganga|quần thể đền Walkeshwar]] có niên đại trong thời kỳ này.

Năm 1534, người Bồ Đào Nha đã chiếm các đảo từ [[Bahadur Shah của Gujarat]]. Họ đã nhượng cho [[Charles II của Anh]] năm 1661, làm [[của hồi môn]] cho [[Catherine de Braganza]]. Những hòn đảo này sau đó lại được cho [[Cồng ty Đông Ấn thuộc Anh]] thuê năm 1668 với giá thuê 10 [[poundbảng sterlingAnh|£]]10 [[mỗi năm]]. Công ty này thấy bến cảng nước sâu này bên bờ biển phía Đông của các hòn đảo là nơi lý tưởng để xây cảng đầu tiên của họ ở tiểu lục địa Ấn Độ. Dân số đã tăng lên nhanh chóng từ 10.000 năm 1661, lên 60.000 năm 1675; Năm 1687, Công ty Đông Ấn Anh đã chuyển trụ sở của mình từ [[Surat]] đến Bombay. Thành phố này cuối cùng đã trở thành thủ phủ hành chính của [[Quận Bombay]].

Từ năm 1817 trở về sau, thành phố đã được tạo lại hình dáng với các dự án [[kĩ thuật xây dựng dân dụng|xây dựng dân dụng]] với mục đích sáp nhập tất cả các hòn đảo ở quần đảo vào một khối đơn nhất. Dự án với tên gọi [[Hornby Vellard]], đã được hoàn thành năm 1845, và dẫn đến tổng diện tích của khu vực phình ra đến 438 [[kilômét vuông|km²]]. Năm 1853, tuyến [[đường ray|đường sắt]] hành khách đầu tiên đã được thiết lập, nối Bombay với thị xã [[Thane]]. Trong thời kỳ [[Nội chiến Hoa Kỳ]] (1861–1865), thành phố này đã trở thành thị trường mua bán [[bông]] chính của thế giới, dẫn đến một sự bùng nổ kinh tế và kết quả là tăng tầm vóc của thành phố. Việc khai trương [[Kênh đào Suez]] năm 1869 đã chuyển Bombay thành một trong những hải cảng lớn nhất thế giới bên bờ [[Biển Ả Rập]].<ref>See Mariam Dossal ''Imperial Designs and Indian Realities. The Planning of Bombay City 1845–1875'' (Delhi: Oxford University Press) 1991</ref>

Trong 30 năm sau, thành phố đã phát triển thành một trung tâm đô thị lớn, được thúc đẩy bởi một sự cải thiện hạ tầng cơ sở và việc xây dựng nhiều định chế của thành phố. Dân số của thành phố đã lên đến 1 triệu người năm 1906, khiến nó trở thành thành phố lớn thứ hai Ấn Độ, sau [[Kolkata|Calcutta]]. Là thủ phủ của [[Quận Bombay]], thành phố này là cơ sở chính của [[Phong trào Độc lập Ấn Độ]], với [[Phong trào Trả lại Ấn Độ]] do [[Mahatma Gandhi]] kêu gọi năm 1942 là sự kiện rubric nhất. Sau khi Ấn Độ giành được độc lập năm 1947, thành phố đã trở thành thủ phủ của [[Bang Bombay]]. Năm 1950 thành phố mở rộng ranh giới ra như ranh giới hiện nay bằng cách sáp nhập các khu vực của các hòn đảo Salsette nằm ở phía Bắc.

Mumbai tọa lạc tại [[đảo Salsette]] nằm ở cửa [[sông Ulhas]] ngời bờ biển phía Tây của Ấn Độ, ở vùng duyên hải gọi là [[Konkan]]. Phần lớn đất Mumbai ngang [[mực nước biển]], và độ cao trung bình dao động từ 10–15 m. Phần phía Bắc của Mumbai thì đồi núi, điểm cao nhất của thành phố là 450 m (1.450 [[foot|feet]]).<ref>''[http://www.bhramanti.com/kanheri.html Kanheri, Lungs of Mumbai]'', Krishnadas Warrior, [http://www.bhramanti.com Bhramanti]</ref> Mumbai có diện tổng diện tích 468&nbsp;[[kilômét vuông|km²]] (169&nbsp;[[dặm vuông Anh|mi²]]).

Có 5 hồ cung cấp nước cho Mumbai, đó là các hồ Vihar, Vaitarna, Powai, Tulsi và Tansa. Ban hồ nằm bên trong ranh giới của thành phố là [[hồ Tulsi]], [[hồ Vihar]] và [[hồ Powai]]. Hai hồ đầu tiên nằm bên trong [[Vườn quốc gia Sanjay Gandhi|Vườn quốc gia Borivali]], và cung cấp một phần nước uống cho thành phố. Mumbai cũng có 3 con sông nhỏ chảy trong thành phố và bắt nguồn từ khu Vườn quốc gia. Bờ biển của Mumbai bị ăn lõm bởi nhiều [[lạch]] và [[vịnh]]. Bờ biển của các đảo Salsette được bao phủ bởi nhiều [[đầm lầy]] [[đước]], phong phú về [[đa dạng sinh học]]. Bờ biển phía Tây có hai bãi biển gọi là bãi Juhu và bãi Chowpatty.

Đất bao phủ khu vực thành phố phần lớn là cát do vị trí của thành phố gần biển. Ở các vùng ngoại ô, đất bao phủ chủ yếu là đất phù sa và nhiều mùn. Các lớp đá nằm dưới thành phố bao gồm các tầng basalt đen [[Deccan]] và sự khác nhau về độ axit và ba-dơ có niên đại từ cuối kỷ nguyên [[Kỷ Creta|Cretaceous]] và đầu kỷ nguyên [[Thế Eocen|Eocene]] [[geologic timeline|eras]]. Mumbai nằm trên một khu vực họat động địa chấn<ref>[http://theory.tifr.res.in/bombay/physical/fault.html The Seismic Environment of Mumbai], [http://theory.tifr.res.in TIFR - Theoretical Physics]</ref> do sự hiện diện của ba đường phay đứt ở khu vực phụ cận. Khu vực này được xếp vào khu vực Vùng III, có nghĩa có thể xảy ra một trận động đất có cường độ 6,5 [[Độ Richter|Richter]].

Khí hậu của thành phố, nằm ở trong [[nhiệt đới|vùng nhiệt đới]], và gần [[Biển Ả Rập]], có thể đại khái chia ra hai mùa: mùa [[độ ẩm|ẩm]] và mùa khô. Mùa ẩm rơi vào giữa tháng 3 và tháng 10 với độ ẩm cao và nhiệt độ hơn 30&nbsp;[[độ Celsius|°C]] (86&nbsp;[[độ Fahrenheit|°F]]). Mưa [[gió mùa]] rơi vào giữa tháng 6 và tháng 9 và cung cấp phần lớn lượng mưa hàng năm của thành phố là 2.200&nbsp;[[millimetre|mm]] (85&nbsp;[[inch]]es). Lượng mưa trung bình hàng năm ghi nhận được là 3.452&nbsp;mm (135.89&nbsp;inches) năm 1954.<ref>[http://mdmu.maharashtra.gov.in/pages/Mumbai/mumbaiplanShow.php Mumbai Plan], [http://mdmu.maharashtra.gov.in Department of Relief and Rehabilitation (Maharashtra)]</ref> [[Lũ lụt năm 2005 ở Mumbai|lượng mưa cao nhất]] ghi nhận được trong một ngày là 944&nbsp;mm (37.16&nbsp;inches) on [[2005-07-26]].<ref>[http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1039257 DNA]</ref>

Mumbai đóng góp 10% số lượng việc làm tại nhà máy, 40% [[thuế thu nhập]], 60% [[thuế hải quan]], 20% [[thuế môn bài]], 40% kim ngạch [[thương mại quốc tế|ngoại thương]] và 9 tỷ USD [[thuế kinh doanh]] của Ấn Độ.<ref>''Manorama Yearbook 2003'', pg 678, ISBN 81-900461-8-7</ref> Nhiều định chế tài chính Ấn Độ có trụ sở tại [[Nam Mumbai|trung tâm Mumbai]], bao gồm [[Sở giao dịch Chứng khoán Mumbai]], [[Ngân hàng Dự trữ Ấn Độ]], [[Sở giao dịch Chứng khoán quốc gia Ấn Độ]], [[India Government Mint, Mumbai|Xưởng đúc tiền quốc gia]], và nhiều tập đoàn kinh tế lớn (bao gồm [[Tata Group]], [[Godrej]] và [[Reliance]]). Nhiều [[ngân hàng]] nước ngoài và các thể chế tài chính cũng có chi nhánh tại khu vực này.

[[Điện]] được cung cấp bởi: BEST ở trong thành phố, và bởi [[Reliance Energy]], [[Tata]], và [[Mahavitaran]] (Công ty TNHH Phân phối Điện Bang Maharashtra) ở các vùng ngoại ô. Phần lớn điện của thành phố lấy từ [[thủy điện]] và [[năng lượng nguyênhạt tửnhân|máy điện nguyên tử]]. Công ty cung cấp dịch vụ [[điện thoại]] lớn nhất là công ty quốc doanh [[MTNL]], là công ty đã [[độc quyền (kinh tế)|độc quyền]] cung cấp dịch vụ điện thoại cố định và di động cho đến năm 2000 và hiện đang cung cấp dịch vụ điện thoại cố định, di động cũng như [[Wireless local loop|WLL]]. Vùng phủ sóng [[điện thoại di động]] rộng rãi và nhà cung cấp dịch vụ chính là [[Orange (công ty)|Hutch]], [[Airtel]], [[BPL group]], [[Reliance Infocomm]] và [[Tata Indicom]]. Cả hai công nghệ di động [[Hệ thống thông tin di động toàn cầu|GSM]] và [[Đa truy cập phân chia theo mã|CDMA]] đều có sẵn ở thành phố. Việc sử dụng [[Internet băng thông rộng]] đang gia tăng ở thành phố với các công ty cung cấp dịch vụ dẫn đầu là MTNL và [[Tata group|Tata]].

Cơ cấu tôn giáo ở Mumbai gồm [[ấn Độ giáo|đạo Hindu]] (67,39%), [[hồi giáo|đạo Hồi]] (18,56%), [[phật giáo|đạo Phật]] (5,22%), [[đạo Jaina|đạo Jain]] (3,99%) và [[Thiên Chúa giáo]] (3,72%), còn lại là [[đạo Sikh]] và [[đạo Parsi]]<ref>{{Chú thích web| title = Census GIS Household | work = www.censusindia.net | publisher = Office of the Registrar General | url = http://www.censusindiamaps.net/page/Religion_WhizMap1/housemap.htm | accessdate = 2008-12-09}}</ref>. Cơ cấu dân số và ngôn ngữ gồm: [[người Maharashtria]] (53%), [[người Gujaratis]] (22%), [[người Bắc Ấn Độ]] (17%), [[người Tamil]] (3%), [[người Sindhi]] (3%), [[người Tuluva]]/[[người Kannadiga]] (2%) và các dân tộc khác<ref>{{Chú thích sách |last= Mehta|first= Suketu|title= Maximum City: Bombay Lost and Found|year= 2004|publisher= Alfred A Knopf|isbn= 0-375-40372-8}}</ref>. Cơ cấu dân tộc đa dạng do các cộng đồng dân cư từ khắp Ấn Độ đã đến định cư ở đây. Thành phố này cũng thu hút một số lượng người nước ngoài đến kinh doanh.

Vùng đô thị có hương vị [[thức ăn nhanh]] lề đường, bao gồm các món [[vada pav]] (bánh mì lên men tách đôi ra, với bánh bao chiên kẹp giữa), [[panipuri]] (bánh xèo với xốt me và đậu lăng), pav bhaji (bánh mì lên men ăn kèm rau xào), sandwich (bánh mì kẹp trắng với bơ và xốt cà chua (Chutney) nóng, khoai tây, hành, dưa leo và beatroot) và [[bhelpuri]] (hỗi hợp cơm xốp), còn ẩm thực [[Nam Ấn Độ]] [[thực phẩm Trung Hoa]] cũng phổ biến. Cư dân thành phố này có gu ẩm thực, [[âm nhạc Ấn Độ|âm nhạc]], phi, ảnh và văn học cả Ấn Độ và quốc tế độc nhất vô nhị. Năm 2004, Mumbai đã nhận được [[Di sản thế giới|các giải thưởng bảo tồn di sản]] từ [[Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc|UNESCO]].

Mumbai là cái nôi sinh ra [[bollywood|điện ảnh Ấn Độ]] ([[Dadasaheb Phalke]] đã đặt nền móng bằng những bộ phim câm và theo chúng là những bộ phim [[Marathi]] của ông), với với sự truyền bá phim ảnh ở đây vào đầu thế kỷ 20. Mumbai cũng có một số lượng lớn các rạp chiếu phim, bao gồm nhà hát mái vòm chiếu phim lớn nhất thế giới [[IMAX]], trình chiếu các bộ phim chủ đạo của [[Bollywood]], [[Marathi]] và [[Hollywood]]. Nhiều lễ hội phim được mọi người háo hức tham gia quanh năm.

Mumbai có 6 [[thành phố kết nghĩa]] (con số tối đa được chính phủ Ấn Độ cho phép). Các thành phố kết nghĩa của Mumbai là: [[Berlin]], [[Luân Đôn|London]], [[Los Angeles, California|Los Angeles]], [[Sankt-Peterburg|Saint Petersburg]], [[Stuttgart]] và [[Yokohama]].<ref>[http://web.mid-day.com/1news/city/2000/november/4560.htm BMC to woo sister cities]</ref>

Theo [[kế hoạch 10+2+3]], học sinh mất 10 năm học phổ thông, sau đó 2 năm vào các [[Trường cao đẳng 2 năm đầu]] (Junior College), nơi họ lựa chọn theo ba ngành: [[nghệ thuật tự do|nghệ thuật]], [[thương mại]] hoặc [[khoa học]]. Tiếp theo là một khóa đại học tổng hợp ở lĩnh vực học hay một khóa chuyên nghiệp như [[luật]], [[công nghệ|kỹ thuật]], [[y học|y khoa]]. Phần lớn các trường cao đẳng ở thành phố là hội viên của [[Đại học Mumbai]], một trong những trường đại học lớn nhất thế giới về mặt tỷ lệ tốt nghiệp. [[IIT Bombay|Viện Công nghệ Ấn Độ, Mumbai]], là một trong những trường kỹ thuật hàng đầu của Ấn Độ và [[Đại học Nữ SNDT]] là những trường đại học khác tại Mumbai.

Các môn thể thao được nhiều chơi khác ở các câu lạc bộ và [[câu lạc bộ thể thao]] (gymkhana), và bao gồm [[quần vợt sân cỏ|tennis]], [[bóng quần]], [[billiards]], [[cầu lông]], [[bóng bàn]] và [[golf]]. Mumbai cũng chơi môn bóng rugby, là một trong số ít các thành phố ở Ấn Độ chơi môn này. Mỗi tháng 2, Mumbai tổ chức các cuộc [[Derby (đua ngựa)|đua ngựa 3 tuổi]] ở [[Trường đua ngựa Mahalaxmi]]. Dịp này chứng kiến những người ăn mặc đúng mốt tranhg điểm thời thượng. Trong những thời gian gần đây, môn đua xe công thức 1 ([[Công thức 1|Formula 1]]) đã gây sự chú ý của công chúng. Các môn thể thao khác như [[bóng chuyền]] và [[bóng rổ]] phần lớn phổ biến ở các trường phổ thông và cao đẳng. Năm 2004, Cuộc đua việt dã [[Mumbai Marathon]], một sự kiện hàng năm được [[Standard Chartered Bank]] tài trợ, đã thiết lập một sự cố gắng mang môn thể thao này đến với công chúng Ấn Độ.