Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Bùi Dương Lịch”

'''Bùi Dương Lịch''' ({{hn|ch=裴楊瓑}}; [[1757]] – [[1828]])<ref>Theo nghiên cứu của Nguyễn Thị Thảo - Bạch Hào, thì Trần Văn Giáp (''Tìm hiểu kho sách Hán Nôm'', tr. 699) ghi Bùi Dương Lịch sinh 1744, mất 1814, và đỗ Hương cống năm 30 tuổi, là không đúng. Xem giải thích của 2 tác giả trong ''Tổng tập dư địa chí Việt Nam'' (tập 4, tr. 646).</ref> có tên tự là '''Tồn Thành'''(存成), hiệu '''Thạch Phủ'''(石甫) và '''Tồn Trai'''(存齋) <ref>''Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam'' (tr. 34) ghi ông có hiệu là '''Ốc Lậu''', tuy nhiên tra trong sách khác thì không thấy chép.</ref>; là một nhà giáo và là văn thần trải ba triều đại khác nhau: [[Nhà Lê trung hưng|Lê trung hưng]], [[Nhà Tây Sơn|Tây Sơn]] và [[nhà Nguyễn]] trong [[lịch sử Việt Nam]].

Họ Bùi của ông vốn là một dòng họ có nhiều người đỗ đạt làm quan, lại có tiếng văn chương ở thôn Yên Hội. Cha ông là Bùi Quốc Toại, đỗ Hương cống (về sau đổi là [[Cử nhân (định hướng)|Cử nhân]]), từng làm Tri phủ Thiệu Thiên ([[Thanh Hóa]]) thời [[Nhà Hậu Lê|Hậu Lê]].

Lúc này cục diện đất nước hết sức rối ren. Kể từ [[tháng mười|tháng 10]] năm [[1872]], [[nạn kiêu binh]] thực sự trở thành quốc nạn. Đến giữa năm [[1786]], sau khi [[nhà Tây Sơn|phong trào Tây Sơn]] làm chủ [[Đàng Trong]] đã nhanh chóng tiến ra [[Đàng Ngoài]] tiêu diệt phe [[chúa Trịnh]]. Nhưng sau khi quân Tây Sơn rút về Nam, việc tranh chấp quyền hành giữa vua Lê và chúa Trịnh lại diễn ra quyết liệt. Triều đình [[nhà Hậu Lê]] bèn xuống chiếu cầu người tài giỏi, Bùi Dương Lịch nhân đó được tiến cử <ref>''Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam'' (tr. 34) ghi người tiến cử ông Lịch là Võ Quì.</ref> và được vua Lê Chiêu Thống cho làm Nội hàn viện cung phụng sứ ngoại lang (chỉ là một chức quan văn nhỏ ở gần vua, để vua tiện hỏi han)<ref>Theo Nguyễn Thị Thảo - Bạch Hào, sách ở mục tham khảo, tr. 647.</ref>. Ngoài việc làm này, ông còn lãnh nhiệm vụ đến nhà riêng của Điền quận công Lê Duy Lựu (em ruột vua) để giảng giải kinh sách. Sau đó, ông được chuyển làm một vài công việc khác, rồi được quản lĩnh đội quân Hậu Thắng <ref>''Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam'' (tr. 34) chép hơi khác như sau: Được Võ Quì tiến cử, ông được vua ban chức thị nội văn chức, đi chiêu dụ 2 phủ là Đức Quang và Hà Hoa. Xong ông lại đi đánh dẹp có công, được thăng Viên ngoại lang kiêm Giám thủ điện trung phù bảo, cai quản quân Hậu Đằng và được ban thái ấp.</ref>.

[[Tháng bảy|Tháng 7]] năm Chiêu Thống thứ 1 ([[1787]]), ông thi đỗ [[Hoàng giáp]] lúc 30 tuổi (đây là khoa cuối cùng của triều Lê)<ref>Có nguồn chép khi [[thi Hội]], ông đỗ Hội nguyên. Vào thi Đình, ông đỗ Đình nguyên nhị giáp tiến sĩ (Hoàng giáp) [http://hobuitunganh.org.vn/Guong-sang-Ho-Bui/bui-dng-lch.html].</ref>, nhưng chưa kịp thăng quan và cưới Công chúa (vua [[Lê Chiêu Thống]] hứa gả)<ref>Theo Nguyễn Thị Thảo - Bạch Hào, sách ở mục tham khảo (tr. 647). Dù không cưới được, nhưng trong gia đình ông vẫn coi nàng Công chúa này là “chính thất” (vợ cả) của ông (Thái Kim Đỉnh, "Bùi Dương Lịch, vài nét tâm trạng và tư tưởng qua Ốc lậu thoại" đăng trên tạp chí ''Văn nghệ Nghệ Tĩnh'' số 9, 1980).</ref> thì quân Tây Sơn do tướng [[Vũ Văn Nhậm]] chỉ huy kéo ra Thăng Long, giết chết [[Nguyễn Hữu Chỉnh]], khiến vua Lê Chiêu Thống hoảng hốt bỏ đi bôn tẩu khắp nơi, rồi cho người sang cầu viện nhà Thanh (Trung Quốc). Lúc bấy giờ, ông chạy vào [[Thanh Hóa]] <ref>Theo ThS. Bùi Văn Vượng, “Lời dẫn” viết cho quyển ''Nghệ An ký'' in trong ''Tổng tập dư địa chí Việt Nam'' (tập 4), tr. 645.</ref>.

[[Tháng mười|Tháng 10]] năm [[Mậu Thân]] ([[1788]]), hàng vạn quân [[Nhà Thanh|Thanh]] do tướng Tôn Sĩ Nghị chỉ huy đưa vua Lê về lại Thăng Long. [[Tháng giêng|Tháng Giêng]] năm [[Kỷ Dậu]] ([[1789]]), vua [[nhà Tây Sơn]] là [[Nguyễn Huệ|Quang Trung]] (Nguyễn Huệ) kéo quân ra Bắc Hà, đánh tan cả đội quân ấy, khiến nhà vua phải chạy sang [[Trung Quốc]]. Theo ''Bùi gia phả'', thì lúc bấy giờ Bùi Dương Lịch chạy lên [[Lạng Sơn]] để theo vua, nhưng đi được mấy dặm đường thì bị chặn lại, nên đành rẽ sang [[Thái Nguyên]] rồi quay về [[Thăng Long]]<ref>Dẫn lại theo Nguyễn Thị Thảo- Bạch Hào, sách ở mục tham khảo, tr. 647.</ref>.

Theo ''Ốc lậu thoại'' do ông viết, thì năm [[Canh Tuất]] ([[1790]]), ông được vua Quang Trung gọi vào [[Cố đô Huế|Phú Xuân]] <ref>Theo sách ''Tây Sơn thuật lược'' của một tác giả đương thời, thì lúc này Bùi Dương Lịch được triệu ra, dường như theo lời giới thiệu của [[Ngô Thì Nhậm]].</ref>, nhưng đã từ chối, lấy cớ phải ở nhà nuôi dưỡng mẹ già.

Năm [[1791]], vua Quang Trung lại một lần nữa mời ông ra giúp việc biên soạn và dịch thuật ở Viện Sùng chính (Viện trưởng là La Sơn phu tử [[Nguyễn Thiếp]]), và ông đã nhận lời. Công việc học thuật mà ông tham gia đang phát triển thuận lợi, thì vua Quang Trung mất ([[tháng chín|tháng 9]] năm [[1792]]). Sau đó, ông trở về quê dạy học vì Viện Sùng chính ngừng hoạt động <ref>Theo Nguyễn Thị Thảo - Bạch Hào, sách ở mục tham khảo (tr. 648).</ref>.

*'''Ốc lậu thoại''' (Câu chuyện ở nơi nhà dột) là một tập hợp thơ văn trên 50 bài, gồm đề vịnh (vịnh cảnh, vịnh phong thổ...), cảm tác theo kiểu “ngôn chí”, hoặc bàn giải về đạo trời, [[phật giáo|đạo Phật]]...

Thực tế, lòng ông luôn hướng về [[nhà Lê sơ|nhà Lê]], như trong bài "Phu phụ thạch" (Đá chồng vợ) của ông, trích:

Tuy nhiên, đặc biệt ở ông có cái xu hướng tìm tòi khoa học (cách vật trí tri). Khi nghiên cứu hệ ý thức phong kiến thời Nguyễn, GS. [[Trần Văn Giàu]] đã cho rằng ''"nhà nho như Bùi Dương Lịch là hơi hiếm. Ông theo con đường Trương Tái mà tiếp cận với duy vật luận. Trên không có thượng đế sáng tạo, dưới không có linh hồn bất tử, đó là hai điểm cơ bản làm chỗ dựa cho mọi hoạt động bài trừ mê tín và xây dựng sức mạnh tinh thần của con người"''<ref>Trần Văn Giàu, ''Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ [[thế kỷ 19]] đến [[Cách mạng tháng Tám|Cách mạng Tháng Tám]]'' (tập 1). Nxb Khoa học xã hội, 1973, tr. 163.</ref>.