Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Thuyết địa tâm”

Trong [[thiên văn học]], '''mô hình địa tâm''' (geocentric model) (trong [[tiếng Hy Lạp]]: ''geo'' = trái đất ''kentron'' = trung tâm) của [[vũ trụ]] là [[lý thuyết]] cho rằng [[Trái Đất|Trái đất]] là trung tâm của vũ trụ và Mặt trời cùng các thiên thể khác quay quanh nó.

Hệ này được coi là hình mẫu tiêu chuẩn thời [[Hy Lạp cổ đại]], được cả [[Aristoteles|Aristotle]] và [[Claudius Ptolemaeus|Ptolemy]], cũng như đa số các [[nhà triết học Hy Lạp]] đồng thuận rằng [[Mặt Trời|Mặt trời]], [[Mặt trăng]], các [[sao|ngôi sao]], và [[những hành tinh có thể quan sát được bằng mắt thường]] đều quay quanh Trái Đất. Các ý tưởng tương tự cũng đã xuất hiện ở thời [[Lịch sử Trung Quốc|Trung Quốc cổ đại]]<ref>{{chú thích sách

|isbn=1851095349}}</ref> . [[Aristarchus của Samos|Aristarchus xứ Samos]] đã đưa ra một [[Thuyết nhật tâm|mô hình nhật tâm]] của [[hệ Mặt Trời|hệ mặt trời]], nhưng rõ ràng ông ở phe thiểu số tin rằng Trái Đất không nằm ở trung tâm.

Mô hình địa tâm bắt đầu xuất hiện trong triết học và [[thiên văn học Hy Lạp]] từ rất sớm. Có thể tìm thấy những dấu vết mô hình này trong [[triết học tiền socrat]]. Vào thế kỷ thứ 6 trước Công Nguyên, [[Anaximander]] đã đưa ra một vũ trụ học với Trái đất như một mặt cắt của một cột trụ (một hình trụ), được giữ ở bên trên tại trung tâm tất cả mọi vật. [[Mặt Trời|Mặt trời]], [[Mặt trăng]], và các hành tinh được đục trong những bánh xe vô hình quanh Trái Đất; thông qua những hố đó, con người có thể thấy được ngọn lửa thần bí. Cùng thời gian ấy, những môn đồ [[Pythagoras|Pytago]] dạy rằng Trái Đất là một hình cầu, nhưng không phải ở trung tâm; họ tin rằng nó chuyển động quanh một ngọn lửa thần bí. Sau này các quan điểm đó được phối hợp với nhau, vì thế đa số những học giả Hy Lạp từ thế kỷ thứ 4 trước Công nguyên đều nghĩ rằng Trái Đất là một hình cầu tại trung tâm vũ trụ.

Trong thế kỷ thứ 4 trước Công nguyên, hai nhà triết học Hy Lạp có nhiều ảnh hưởng đã viết các tác phẩm dựa trên mô hình địa tâm. Đó là [[Platon|Plato]] và học trò của mình, [[Aristoteles|Aristotle]]. Theo Plato, Trái Đất hình cầu, và nằm ở trung tâm vũ trụ. Các ngôi sao và các hành tinh được gắn trên các [[mặt cầu (địa tâm)|mặt cầu]] quay quanh Trái đất, với thứ thự (từ trong ra ngoài): [[Mặt trăng]], [[Mặt Trời|Mặt trời]], [[Sao Kim]], [[Sao Thủy|Sao Thuỷ]], [[Sao Hỏa|Sao Hoả]], [[Sao Mộc]], [[Sao Thổ]], các ngôi sao cố định. Trong "[[Thần thoại Trái đất]]" (myth of Er) một phần của cuốn ''[[Cộng hoà (đối thoại)|Cộng hoà]]'', Plato miêu tả vũ trụ như [[Con suốt của sự tất yếu]] (spindle of necessity), được chăm sóc bởi các [[Mỹ nhân ngư]] và được quay bởi ba [[Thần mệnh]]. [[Eudoxus xứ Cnidus]], người cùng làm việc với Plato, đã phát triển một cách giải thích ít tính thần bí và khoa học hơn về sự chuyển động của các hành tinh dựa trên lời tuyên bố của Plato cho rằng toàn bộ các [[hiện tượng]] trên trời có thể được giải thích bằng một chuyển động tròn duy nhất. Aristotle đã thêm chi tiết vào hệ thống của Eudoxus. Trong hệ thống đã được phát triển đầy đủ của Aristotle, Trái đất hình cầu nằm ở trung tâm vũ trụ. Mọi vật thể trên trời được gắn với 56 mặt cầu đồng tâm quay quanh Trái Đất. (Số lượng nhiều bởi mỗi hành tinh cần nhiều mặt cầu trong suốt). Mặt trăng nằm trên mặt cầu gần tâm nhất. Vì thế nó thuộc địa hạt Trái Đất, khiến nó cũng không hoàn hảo, gây nên các chấm đen và phải trải qua [[các tuần trăng]]. Nó không hoàn hảo như những vật thể khác trên trời, vốn tự toả sáng bằng ánh sáng của chính mình.

Trong hệ Ptolemy, mỗi hành tinh chuyển động trên hai hay nhiều mặt cầu: một mặt cầu chính (deferent) với tâm là Trái Đất, và các mặt cầu khác được gọi là '''ngoại luân''' nằm trên mặt cầu chính. Hành tinh chuyển động trên các mặt cầu và ngoại luân đó. Mặt cầu chính quay quanh Trái Đất trong khi ngoại luân quay bên trong mặt cầu chính, khiến hành tinh có thể tiến gần hay rời xa Trái đất hơn tùy theo các điểm khác nhau trên quỹ đạo của nó, và thậm chí có thể di chuyển chậm, dừng lại, đi giật lùi (trong [[chuyển động lùi]]). Các ngoại luân của Sao Kim và Sao Thủy luôn có tâm trên một đường thẳng nối [[Trái Đất|Trái đất]] với Mặt trời (Sao Thủy gần Trái Đất hơn), điều này giải thích tại sao chúng luôn gần nhau trên bầu trời. Thứ tự các hành tinh từ Trái đất trở ra theo hệ Ptolemy như sau:

# [[Sao Thủy|Sao Thuỷ]]

# [[Mặt Trời|Mặt trời]]

# [[Sao Hỏa|Sao Hoả]]

Mô hình mặt cầu chính và các ngoại luân đã từng được các nhà thiên văn Hy Lạp sử dụng trong nhiều thế kỷ, cũng như ý tưởng '''lệch tâm''' (một mặt cầu chính có tâm hơi lệch khỏi tâm Trái Đất). Trong hình minh hoạ, tâm của mặt cầu chính không phải tâm trái đất mà là điểm X, khiến nó bị lệch tâm (trong [[latinh|tiếng Latinh]] ''ex-'' hay ''e-'' có nghĩa "từ," và ''centrum'' nghĩa "trung tâm"). Không may thay, hệ này ở thời Ptolemy không tương thích lắm với các [[quan sát]], thậm chí khi nó đã được cải tiến nhiều so với hệ Aristotle. Thỉnh thoảng kích thước các hành tinh đang thụt lùi (trường hợp dễ thấy nhất là Sao Hoả) nhỏ lại, và thỉnh thoảng lại to hơn. Điều này khiến ông phải đưa ra ý tưởng về một [[tâm sai]] (equant). Tâm sai là một điểm gần tâm một quỹ đạo hành tinh mà, nếu bạn đứng đó quan sát, trung tâm ngoại luân của hành tinh sẽ luôn thể hiện di chuyển với cùng một tốc độ. Vì thế, hành tinh trên thực tế đang chuyển động với một tốc độ khác nhau tùy theo điểm mà ngoại luân ở trên mặt cầu chính. Khi sử dụng tâm sai, Ptolemy muốn giữ chuyển động luôn là đồng nhất và hình tròn, nhưng nhiều người không thích nó bởi vì họ cho rằng nó không chính xác với tuyên bố của Plato về "chuyển động tròn đồng nhất." Hệ thống cuối cùng được nhiều người chấp nhận ở phương tây là một một hệ thống rất cồng kềnh khi quan sát theo quan điểm hiện nay; mỗi hành tinh cần một ngoại luân quay quanh mặt cầu chính, được bù thêm bằng một tâm sai khác nhau tùy theo hành tinh. Nhưng hệ này lại phán đoán được chuyển động của nhiều thiên thể, gồm cả sự khởi đầu và kết thúc của chuyển động lùi, khá chính xác ở thời điểm ấy.

Không phải tất cả những người Hy Lạp đều đồng tình với mô hình địa tâm. Hệ thống của [[Pythagoras|Pytago]] đã được đề cập tới; một số người theo trường phái Pytago tin rằng Trái đất là một trong nhiều hành tinh quay quanh một ngọn lửa thần bí. [[Hicetas]] và [[Ecphantus]], hai học trò của Pytago ở thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên, và [[Heraclides Ponticus]] ở thế kỷ thứ 4 trước Công nguyên, tin rằng [[Trái Đất|Trái đất]] quay quanh trục của nó nhưng vẫn là trung tâm của [[vũ trụ]]. Một hệ thống như vậy vẫn được coi là hệ địa tâm. Ở thời [[Trung Cổ|Trung cổ]] hệ thống này được [[Jean Buridan]] sửa đổi lại. Heraclides Ponticus cũng thỉnh thoảng được cho là đã đưa ra ý tưởng rằng cả [[Sao Kim]] và [[Sao Thủy]] đều quay quanh [[Mặt Trời|Mặt trời]] chứ không phải [[Trái Đất|Trái đất]], nhưng bằng chứng chứng minh cho ý tưởng đó không rõ ràng. [[Martianus Capella]] rõ ràng đã đặt [[Sao Thủy]] và [[Sao Kim]] trên những ngoại luân quanh [[Mặt Trời|Mặt trời]].

Năm [[1543]] hệ địa tâm lần đầu tiên bị thách thức nghiêm trọng khi [[Nicolaus Copernicus|Copernicus]] xuất bản cuốn ''[[Về chuyển động quay của các thiên thể]]'' (De revolutionibus orbium coelestium), ấn định rằng Trái đất và các hành tinh khác đều quay quanh Mặt trời. Hệ địa tâm vẫn còn tồn tại nhiều năm sau đó, bởi vì ở thời ấy hệ Copernicus không đưa ra được các tiên đoán tốt hơn về vị trí các hành tinh so với hệ địa tâm, và nó đặt ra các vấn đề đối với cả [[triết học tự nhiên]] và Kinh thánh.

Năm [[1838]], nhà thiên văn học [[Friedrich Bessel|Friedrich Wilhelm Bessel]] đã đo thành công [[thị sai]] của ngôi sao [[61 Cygni]], và đây được coi là bằng chứng cuối cùng cho thấy Trái Đất đang chuyển động.

Từ quan điểm khoa học hiện đại, đặc biệt theo [[thuyết tương đối rộng]] của [[Albert Einstein|Einstein]], không hề có [[hệ tham chiếu]] tuyệt đối, mà chỉ có những hệ tham chiếu thích hợp hay không thích hợp cho một mục đích quan sát mà thôi. Một hệ tham chiếu với trái đất là trung tâm thích hợp cho những hoạt động thường ngày và đa số các thực nghiệm khác, nhưng nó lại không phải là một lựa chọn tốt cho cơ học hệ mặt trời và du lịch không gian. Trong khi [[Thuyết nhật tâm|hệ tham chiếu với mặt trời ở trung tâm]] thích hợp hơn cho những trường hợp đó, thiên văn học thiên hà và ngoại thiên hà dễ tiếp cận hơn nếu coi Mặt trời không đứng yên cũng không phải là trung tâm vũ trụ mà đang quay quanh trung tâm ngân hà.

Một số tín đồ chính thống [[Do Thái]], [[Thiên Chúa giáo|Thiên chúa giáo]] và [[Hồi giáo]] vẫn giải thích theo sách kinh tôn giáo của họ rằng Trái Đất là trung tâm của vũ trụ - được gọi là thuyết địa tâm hiện đại.