Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Kháng Cách”

Danh xưng '''Tin Lành''' thường được dùng để chỉ một cộng đồng các giáo hội khởi phát từ cuộc cải cách tôn giáo bắt đầu vào [[thế kỷ 16]] bởi [[Martin Luther]]. Là tu sĩ [[Dòng Augustine]], mục tiêu ban đầu của Luther là kêu gọi cải cách từ bên trong [[giáo hội Công giáo Rôma|Giáo hội Công giáo La Mã]], về sau ông tách rời khỏi [[Công giáo]] và thành lập [[Giáo hội Luther]]. Trong khi đó tại [[Châu Âu|Âu châu]], nhiều người có quan điểm tương tự như của Luther cũng bắt đầu tách khỏi Công giáo và thành lập các giáo phái khác nhau. Họ được gọi dưới một tên chung là '''Kháng Cách''', hay '''Tân giáo''' (để phân biệt với cựu giáo là [[Công giáo]]). Kháng Cách được xem là một trong ba nhánh chính của [[Kitô giáo|Cơ Đốc giáo]], cùng với [[Công giáo]] và [[Chính Thống giáo Đông phương|Chính thống giáo Đông phương]].

Cộng đồng Kháng Cách bao gồm các giáo hội thuộc [[Kitô giáo|Cơ Đốc giáo]] chấp nhận nền thần học của cuộc [[Cải cách Kháng Cách]]. Nền thần học này từ chối công nhận thẩm quyền của giáo hoàng, với niềm xác tín rằng chỉ có [[Kinh Thánh]] (không phải truyền thống hoặc quyền giải thích Kinh Thánh dành cho các chức sắc cao cấp của giáo hội<ref>O'Gorman, Robert T. and Faulkner, Mary. ''The Complete Idiot's Guide to Understanding Catholicism''. 2003, page 317.</ref>) là nguồn chân lý duy nhất, và tin rằng chỉ bởi [[ân điển]] của [[Thiên Chúa]] mà con người được [[cứu rỗi]]. Những luận điểm chính của thần học Kháng Cách được tóm tắt trong [[Năm Tín lý Duy nhất]].

Thuật từ Kháng Cách có nguồn gốc từ [[latinh|tiếng Latin]] ''protestatio'', nghĩa là công bố, được dùng để chỉ thư kháng nghị của các vương hầu (hoặc tuyển đế hầu – ''elector'') và đại biểu các thành phố thuộc [[Đế quốc La Mã Thần thánh|Thánh chế La Mã]] chống lại nghị quyết của [[Nghị viện Speyer]] năm [[1529]] , nghị quyết này khẳng định lập trường của Nghị viện Worm chống lại cuộc Cải cách Kháng Cách.<ref name="TECGlossary">[http://www.episcopalchurch.org/19625_15125_ENG_HTM.htm Definition of Protestantism at the Episcopal Church website]</ref> Lúc ấy, người ta gọi những người ủng hộ thư kháng nghị và lập trường cải cách là kẻ phản kháng. Từ đó, thuật từ Kháng Cách, bao hàm nhiều ý nghĩa khác nhau, được dùng để chỉ Cơ Đốc giáo phương Tây không công nhận thẩm quyền của Giáo hoàng.<ref name="TECGlossary"/>

Trong ý nghĩa rộng lớn hơn, tên gọi Kháng Cách dùng để chỉ các giáo hội khác nhau, tách khỏi Công giáo do chịu ảnh hưởng của [[Martin Luther]] và [[John Calvin]], người lãnh đạo một cuộc cải cách tôn giáo khác tại [[Geneve]], [[Thụy Sĩ|Thuỵ Sĩ]], cũng là người khởi xướng phong trào Calvinist. Xuất hiện một nhóm khác trong thời kỳ cải cách, thường được gọi là cải cách cực đoan. Trong khi đó nhiều nhóm tôn giáo tách khỏi Công giáo cũng được gán cho nhãn hiệu Kháng Cách dù chính họ cũng phủ nhận mọi liên hệ với Luther, Calvin hay với Công giáo.

Phong trào cải cách bùng nổ đột ngột tại nhiều nơi ở [[Châu Âu|Âu Châu]], nhưng tìm thấy sức mạnh của mình tại [[Đức]], nơi cuộc cải cách đã gây ra sự phân hoá sâu sắc giữa các vương hầu đang cai trị các phần lãnh thổ nước này. Tuy nhiên, nguyên nhân của sự bùng nổ nầy có thể giải thích bởi các biến động xảy ra trong suốt hai thế kỷ trước đó tại [[Tây Âu]].

Mầm mống của sự bất ổn âm ỉ bên trong giáo hội và đế quốc được đẩy lên đỉnh điểm khi xảy ra việc dời ngai giáo hoàng về [[Avignon]], [[Pháp]] ([[1308]]-[[1378]]) và sự tranh chấp giáo quyền giữa hai triều giáo hoàng tồn tại song song ([[1378]]-[[1416]]), gây ra chiến tranh giữa các vương hầu, các cuộc nổi dậy của nông dân và mối quan tâm về những thối nát trong lòng hệ thống các tu viện. Nó cũng giới thiệu chủ nghĩa quốc gia như là một nhân tố mới vào thế giới trung cổ. Phong trào phục hưng nhân văn khuyến khích giới khoa bảng quan tâm đến quyền tự do dành cho học thuật. Những cuộc tranh luận sôi nổi được tiến hành tại các viện đại học bàn đến các vấn đề như bản chất của giáo hội, nguồn gốc và giới hạn của thẩm quyền dành cho giáo hoàng, các công đồng và các vương hầu. Một trong những luận thuyết cấp tiến và gay gắt nhất đến từ [[John Wycliffe]] của [[Đại học Oxford]], và sau đó là từ [[Jan Hus]] của [[Đại học Praha]]. Trong nội bộ Giáo hội [[Giáo hội Công giáo Rôma|Công giáo La Mã]], cuộc tranh luận này bị khép lại bởi [[Công đồng Constance]] ([[1414]]-[[1418]]), xử tử Jan Hus và thiêu xác John Wycliffe như là kẻ dị giáo. Dù Công đồng Constance nỗ lực khẳng định và củng cố các khái niệm thời trung cổ về giáo hội và đế quốc, lại không thể giải quyết toàn diện các căng thẳng về ý thức quốc gia cũng như những phản kháng về thần học.

Xảy ra cùng lúc với những biến động lại Đức là một phong trào khởi phát tại [[Thụy Sĩ|Thuỵ Sĩ]] dưới sự lãnh đạo của [[Huldrych Zwingli|Huldreich Zwingli]]. Vẫn tồn tại một số bất đồng giữa hai phong trào này dù họ chia sẻ với nhau một mục tiêu chung và đồng ý với nhau về hầu hết các vấn đề liên quan.

Sau khi giáo hoàng quyết định trục xuất Luther và lên án cuộc cải cách, các tác phẩm của [[John Calvin]] tạo nên nhiều ảnh hưởng trong việc thiết lập một sự đồng thuận tương đối giữa các nhóm cải cách khác nhau tại [[Thụy Sĩ|Thuỵ Sĩ]], [[Scotland|Tô Cách Lan]], [[Hungary|Hung Gia Lợi]], Đức và những nơi khác. Việc [[Anh giáo]] tách rời khỏi La Mã dưới thời trị vì của [[Henry VIII của Anh|Henry VIII]], khởi đầu từ năm [[1529]] và hoàn tất vào năm [[1536]], đem [[Vương quốc Anh]] đồng hành với cuộc cải cách. Dù vậy, những thay đổi tại Anh được tiến hành dè dặt hơn các nơi khác ở Âu châu và người Anh chọn con đường trung dung giữa cựu giáo và tân giáo. (Ngày nay, về thần học, nhiều người Anh vẫn xem mình là Công giáo cải cách hơn là Kháng cách). Như thế phương Tây đã vĩnh viễn bị chia cắt thành hai phần: Công giáo La mã và Kháng Cách.

Về học thuật, phong trào Kháng Cách – chịu ảnh hưởng [[phục Hưng|thời kỳ phục hưng]] và được hậu thuẫn bởi những viện đại học ở [[Tây Âu]] – thu hút giới trí thức, chính trị gia, giới chuyên môn, thương gia và thợ thủ công. Kỹ thuật in ấn đang phát triển giúp quảng bá tư tưởng Kháng Cách, cũng như trợ giúp hữu hiệu cho việc ấn hành những bản dịch [[Kinh Thánh]] sang các ngôn ngữ địa phương. Các khái niệm về sự tự do của lương tâm và quyền tự do cá nhân, nảy sinh từ thời kỳ sơ khai của phong trào Kháng Cách, được định hình và phát triển qua một thời gian dài liên tục đối kháng với thẩm quyền của Giám mục thành Rôma và hệ thống tăng lữ của Giáo hội Công giáo. Dần dà, phong trào Kháng Cách vượt qua những giới hạn truyền thống, tập chú vào các vấn đề như lương tâm cá nhân, gieo mầm cho sự phát triển của tiến trình dân chủ hóa, và cho phong trào [[Thời kỳ Khai sáng|Khai sáng]] (''Enlightenment''), xảy ra trong các thế kỷ sau.

Có bốn chữ [[Latinh|La tinh]] có thể miêu tả niềm xác tín thần học của người Kháng cách, dù không phải tất cả trong số họ đều tin như vậy:

* '''''Sola Scriptura''''' (Duy Thánh Kinh): Tín hữu Kháng Cách tin rằng truyền thống tông đồ chỉ có thể xuất phát từ các tông đồ là những người được chọn bởi chính Chúa Giê-xu Cơ Đốc, và như thế các truyền thống này chỉ có thể tìm thấy trong [[Kinh Thánh]] được viết bởi các tông đồ (I Côr 11.2; Ga: 1.8; II Tês: 2.15), vì vậy [[Kinh Thánh|Thánh kinh]] là thẩm quyền duy nhất cho lời giáo huấn của các tông đồ. Tín đồ Kháng Cách tin rằng chỉ có Kinh Thánh là chân truyền từ các tông đồ, hợp pháp và là chuẩn mực cho [[Đứcđức tin CơKitô Đốcgiáo|đức tin]]. Tín hữu Kháng Cách bác bỏ đức tin Công giáo cho rằng Giám mục thành La Mã ([[Giáo hoàng]]) là [[Tông đồ]] của [[Giê-xusu|Chúa Giê-xu]] và giáo huấn của giáo hoàng có thẩm quyền tông đồ.

* '''''Sola Fide''''' (Duy đức tin): Trái với giáo lý Công giáo về [[công đức]] (Giacơ:2.24: ICôr: 13.2), về sự [[ăn năn (Cơ Đốc giáo)|ăn năn]] và phép giải tội, [[lễ Misa]] cho người chết, công đức của các thánh và của người tử đạo và về ngục luyện tội, tín đồ Kháng Cách tin rằng mọi tín hữu đều là thầy tế lễ, được hoà giải với [[Thiên Chúa]] chỉ bởi đức tin vào Chúa Giê-xu mà thôi (Rô:3.28; Eph:2.8-9).

[[Phong trào Ngũ Tuần]] (''Pentecostalism'') khởi phát từ [[Hoa Kỳ]] vào đầu [[thế kỷ 20]], bắt nguồn từ phong trào Thánh khiết. Phong trào này chú trọng vào việc tìm kiếm các ân tứ (''gift'') của [[Chúa Thánh Linh]] được chép trong [[Tân Ước]]. Khẳng định việc nói tiếng lạ là chứng cớ của "[[thanh Tẩy|báp têm]] bởi Thánh Linh" đã trở nên đặc điểm của phong trào này. Họ cũng tập chú vào việc chữa bệnh bởi đức tin và thực hành các phép lạ. Dưới ảnh hưởng của phong trào này, nẩy sinh hàng trăm giáo phái tại Hoa Kỳ. Cũng phát sinh từ đây [[Phong trào Ân tứ]] (''charismatic movement'').

[[Phong trào Tự do (Tin Lành)|Phong trào Tự do]] (''Liberalism'') nhằm giải thích [[Kinh Thánh|Thánh Kinh]] theo cách mới sao cho thích hợp với nhân sinh quan đương thời, phong trào tạo nhiều ảnh hưởng trong các giáo hội truyền thống của cộng đồng Kháng cách, đặc biệt vào cuối [[thế kỷ 19]] với [[Phong trào Tân phái]] (''Modernist'') và [[Phê bình Kinh Thánh]].

[[Phong trào Tin Lành|Phong trào Tin Lành Hiện đại]] (''Neo-evangelicalism'') bắt nguồn từ phong trào Nền tảng nhưng cố gắng làm giảm nhẹ các quan điểm cực đoan, cùng lúc bổ sung các khuynh hướng mới như hội nhập vào xã hội, dấn thân vào các công tác xã hội, phối hợp ở qui mô lớn công tác truyền bá [[Sách Phúc Âm|Phúc âm]], nâng cao học thuật biện giáo (''apologetics'').

Ít có sự khác biệt về thần học giữa các giáo phái, và các giáo phái được thành lập thường dựa trên các đặc thù về địa dư và bộ máy tổ chức, với sự tập chú đặc biệt vào sự hiệp nhất trong hội thánh “vô hình” – quy tụ những người được cứu bởi huyết của [[Giê-su|Chúa Giê-xu]], vượt lên trên ranh giới của các tổ chức giáo hội “hữu hình” trên trần thế.

* [[Tái sinh|Calvinist]]/ Cải cách/ [[Giáo hội Trưởng Lão (Cơ Đốc)Nhiệm|Trưởng Lão]]

* [[Báp-tít|Baptist]]

Nhiều phong trào đại kết ra đời trong nỗ lực liên kết và tái tổ chức các giáo hội Kháng Cách, nhưng chỉ có được những kết quả hạn chế. Hầu hết các giáo phái Kháng Cách đều đồng thuận với nhau về các giáo lý quan trọng cùng các giá trị căn cốt trong [[đức tin Kitô giáo|đức tin Cơ Đốc]], và tôn trọng sự khác biệt trong quan điểm liên quan đến các vấn đề không quan trọng trong thần học, giáo nghi và tổ chức. Khó có được con số chính xác, nhưng ước tính hiện có khoảng “33 000 giáo phái hiện diện trên 238 quốc gia”.<ref>World Christian Encyclopedia (2nd edition). [[David V. Barrett|David Barrett]], George Kurian and Todd Johnson. New York: Oxford University Press, 2001</ref>

Có khoảng 593 triệu<ref name="ProbyCo">[[:en:Protestantism by country|Protestantism by country]]</ref> tín hữu Kháng Cách trên toàn thế giới, bao gồm 170 triệu tại [[Bắc Mỹ]], 140 triệu tại [[Châu Phi|Phi Châu]], 120 triệu tại [[Châu Âu|Âu Châu]], 70 triệu tại [[châu Mỹ La tinh]], 60 triệu tại [[Châu Á|Á Châu]] và 10 triệu tại [[Châu Úc|Úc Châu]]. Như vậy cộng đồng Kháng Cách chiếm khoảng 27% tổng số gần 2 tỉ<ref>"between 1,250 and 1,750 million adherents, depending on the criteria employed": McGrath, Alister E. ''[http://books.google.com.hk/books?id=ZYN3Rowp8ZYC&pg=PR16&lpg=PR16&source=web&ots=bNVoHZwx6H&sig=D961IonSSKBgItV4v57UCeYhvs0 Christianity: An Introduction]''. 2006, page xv1.</ref><ref>"1.5 thousand million Christians": Hinnells, John R. ''The Routledge Companion to the Study of Religion''. 2005, page 441.</ref> tín hữu [[Kitô giáo|Cơ Đốc giáo]].

[[Giáo hội Moravian]] đặc biệt quan tâm đến công cuộc truyền giáo. Khi giáo hội chỉ quy tụ 300 tín hữu tại [[Herrnhut]], họ đã cử người đi truyền giáo. Trong vòng 30 năm, giáo hội đã gởi hàng trăm giáo sĩ đến nhiều nơi trên thế giới như vùng [[Vùng Caribe|Ca-ri-bê]], [[Bắc Mỹ]] và [[Nam Mỹ]], [[Bắc Cực]], [[Châu Phi|Phi châu]], và vùng [[Viễn Đông]].

Tại Anh khoảng năm 1780, một người thợ đóng giày trẻ tuổi tên [[William Carey]] bắt đầu đọc một quyển sách của [[Jonathan Edwards]] viết về một mục sư đã quá cố, [[David Brainerd]], người đã tận tụy giúp đỡ người da đỏ ở Bắc Mỹ bằng cách mở trường học và rao giảng phúc âm; Carey cũng bị thu hút bởi những chuyến du hành của [[James Cook]] khám phá quần đảo [[Polynesia]]. Từ đó, ông chú tâm đến trách nhiệm truyền giáo cho các dân tộc trên thế giới. Carey tự học [[tiếng Hy Lạp|tiếng Hi Lạp]], [[tiếng Hebrew|Hebrew]], [[tiếng Ý|Ý]], [[tiếng Hà Lan|Hà Lan]], [[tiếng Pháp|Pháp]], và tìm đọc nhiều sách.

[[Thomas Coke]], giám mục đầu tiên của Giáo hội Giám Lý Mỹ, được gọi là “Cha đẻ công cuộc truyền giáo Giám Lý”. Sau một thời gian ở Mỹ để cùng Giám mục [[Francis Asbury]] gây dựng hội thánh còn non trẻ, Coke rời tân thế giới để hiến mình cho công cuộc truyền giáo ở [[Vùng Caribe|Tây Ấn]]. Khi ở Mỹ, ông đã hoạt động tích cực để tìm kiếm sự hỗ trợ cho các cơ sở truyền giáo, đồng thời tuyển dụng thêm nhân lực.

Năm 1910, Hội nghị Truyền giáo Edinburgh được tổ chức ở [[Scotland]] dưới quyền chủ tọa của [[John Mott]] (khôi nguyên giải [[Giải Nobel Hòa bình|Nobel Hòa bình]] năm 1946), nhà lãnh đạo tích cực của SVM và là một tín hữu [[Phong trào Giám Lý|Giám Lý]]. Hội nghị xem xét tình trạng truyền bá phúc âm, phiên dịch [[Kinh Thánh]], vận động sự hỗ trợ của hội thánh, và huấn luyện giới lãnh đạo địa phương. Hội nghị không chỉ thiết lập cơ chế hợp tác liên giáo hội cho công cuộc truyền giáo mà còn lập nền cho phong trào đại kết tôn giáo.

Cộng đồng Kháng Cách tại Việt Nam được xem "là tôn giáo có số lượng tín đồ tăng nhanh nhất so với các tôn giáo khác", với khoảng 1 triệu<ref>[http://phapluattp.vn/20120606114112467p0c1013/ca-nuoc-co-1-trieu-tin-do-dao-tin-lanh.htm "Cả nước có 1 triệu tín đồ Tin Lành" - Pháp Luật TPHCM]</ref><ref>Khó có thể đưa ra con số chính xác về số tín hữu Kháng Cách tại Việt Nam, nhưng theo ước tính được nhiều người chấp nhận, con số này là khoảng 1 triệu. Xem [[:en:Protestantism by country|Protestantism by country]]</ref> tín hữu thuộc nhiều hệ phái khác nhau rải rác trên toàn quốc, phần lớn tập trung tại miền Nam, trong số đó có nhiều người thuộc các dân tộc thiểu số tại [[Tây Nguyên|Tây nguyên]].

*[[Huldrych Zwingli|Huldreich Zwingli]]