Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Vẫn thạch”

Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Không có tóm lược sửa đổi
Dòng 1:
[[Hình:Meteorite Recovery Antarctica.jpg|nhỏ|150px240px| Vẫn thạch tìm thấy ở [[Nam cực]].]]
'''Vẫn thạch''' là phần còn lại của [[thiên thạch]] đến từ vùng [[không gian liêngiữa các hành tinh]] bay vào [[khí quyển]], bị cháy mất một phần và rơi xuống bề mặt [[Trái Đất]]. Vẫn thạch còn được tìm thấy trên bề mặt của [[Mặt Trăng]]<ref name="Vẫn thạch trên Mặt Trăng"> Do Mặt Trăng không có khí quyển nên vẫn thạch Mặt Trăng không bị cháy.</ref> và [[Sao Hỏa]].
 
Các thiên thạch này có thể là [[tiểu hành tinh]] nhỏ hay [[sao chổi]] đã chết, với [[khối lượng]] từ 10<sup>-10</sup> đến 10<sup>4</sup> [[kilôgram|kg]] và [[đường kính]] từ vài μm đến hàng mét. Các hạt thiên thạch nhỏ được gọi là ''thiên thạch micrô''. Các thiên thạch lớn hơn là các phần sót lại, các mãnh vỡ của sao chổi hay tiểu hành tinh. Các phần vỡ vụn còn lại của các sao chổi già, hết phát sáng vẫn tiếp tục chuyển động theo quỹ đạo [[elip]] ban đầu của sao chổi. Chỉ khi quỹ đạo Trái Đất giao cắt với các dòng thiên thạch vô hình này, sự tồn tại của nó mới được phát hiện<ref name="Comet">''Sao chổi'', tác giả Carl Sagan, xuất bản năm [[1996]]. Bản dịch [[tiếng Slovak]].</ref>.
 
Khi xuyên vào khí quyển Trái Đất, chúng bốc cháy ở độ cao 150 - 120 km<ref name="Encyklopédia Astronómie">Từ điển bách khoa toàn thư thiên văn học, nhiều tác giả, tiếng Slovak, xuất bản năm [[1987]].</ref> gây nên hiện tượng [[sao băng]]; các sao băng sáng đặc biệt được gọi là [[cầu lửa]] (tiếng Anh: ''bôlidbolide''). Một thiên thạch với kích thước chỉ 30 đến 40 [[xăngtimét|cm]] tạo ra vùng không khí bốc cháy quanh nó rộng vài trăm mét.
 
Nhiệt độ bề mặt thiên thạch có thể đạt đến 16001.600°C<ref name="Cosmic Collisions">''Những va chạm vũ trụ'', tác giả Dana Desonie, xuất bản năm [[1996]]. Bản dịch tiếng Slovak, người dịch [[Viktor Krupa]].</ref> và ở độ cao trên 100 km, bề mặt của nó [[nóng chảy]], biến thành chất khí, [[bốc hơi nhanh]] và phát sáng. Thiên thạch phải có khối lượng đủ lớn, [[khối lượng riêng]] cao và chuyển động tương đối chậm ([[vận tốc]] nhỏ hơn 20 km.s<sup>-1</sup>) mới không bị cháy hoàn toàn trong khí quyển. Đa phần quỹ đạo các vẫn thạch không xác định được.
 
== Phân loại ==
Dòng 24:
Hố vẫn thạch là các hố trên bề mặt Trái Đất, các [[hành tinh]], [[vệ tinh]] có bề mặt cứng... được tạo ra do va chạm với các vẫn thạch. Hố vẫn thạch được chia làm hai nhóm theo trình tự hình thành của nó. Hố vẫn thạch chính bị va chạm đầu với thiên thể đào xới mà thành. Các hố vẫn thạch phụ xuất hiện do các mảnh vỡ từ vụ va chạm đầu rơi xuống lại bề mặt hành tinh.
* Trước đây các hố vẫn thạch được coi là các đặt điểm riêng biệt của [[Mặt Trăng]], các hố vẫn thạch ít ỏi trên bề mặt [[Trái Đất]] được coi là hiện tượng hiếm có. Về sau các nghiên cứu [[vệ tinh nhân tạo]] và các [[máy thăm dò]] [[vũ trụ]] đã khẳng định: hố thiên thạch là các đặt điểm chung của các thiên thể với bề mặt cứng không được bảo vệ trong [[hệ Mặt Trời]]. Các thiên thể không có [[khí quyển]] có nhiều hố vẫn thạch hơn với đường kính nhỏ hơn.
* Từ Trái Đất có thể quan sát trên bề mặt Mặt Trăng bằng [[ống nhòm]] khoảng 300 .000 hố vẫn thạch. Thực tế kết quả từ các ảnh chụp từ các vệ tinh nhân tạo của Mặt Trăng hay của các thiết bị hạ cánh trên bề mặt của nó dự tính số lượng 3.10<sup>12</sup> hố vẫn thạch có đường kính lớn hơn 1[[mét|m]] (tính cả mặt không nhìn thấy của Mặt Trăng). Mật độ hố vẫn thạch của [[Sao Thủy]] tương tự như trên Mặt Trăng.
* Trên [[Sao Hỏa]] do [[xói mòn]] của gió và bão bụi, các hố vẫn thạch nhỏ dần bị vùi lấp. Các dấu vết của hố vẫn thạch bị vùi lấp do xói mòn gọi là các [[vết thương vũ trụ]] (''astroblems'').
* Trên Trái Đất sự xói mòn các hố vẫn thạch diễn ra mạnh mẽ nhất do tác động của nước. Trên lãnh thổ [[Canada]] ngày nay, trong vòng 1 tỉ năm gần đây xuất hiện khoảng 300 hố vẫn thạch có đường kính lớn hơn 25002.500 m, dưới tác động xói mòn nay chỉ còn 17 hố. Trên bề mặt các lục địa trong vòng 1 tỉ năm gần đây có khoảng 130 .000 hố vẫn thạch lớn hơn 10001.000 m hình thành, hiện chỉ có 100 hố còn nhận ra.
[[Hình:Meteor.jpg|nhỏ|phải|150px| Hố vẫn thạch Barringer ở Arizona, Hoa Kỳ]]
* Trên [[Sao Kim]] các hố vẫn thạch được tìm thấy bằng [[rađa]]. Trên các vệ tinh [[Phobos]] và [[Deimos]], các hố vẫn thạch mang các đặt trưng riêng của các thiên thể dạng tiểu hành tinh. Trên mẫu đất đá từ Mặt Trăng mang về, các hố vẫn thạch trên mọi mẫu đất đá mang đặt điểm của các vụ rãi bom của các tiểu [[thiên thạch]] từ vũ trụ từ không gian vũ trụ. Các hố vẫn thạch có thể mang đường kính hiển vi, khi đó chúng được gọi là các hố vẫn thạch micro.
 
Quá trình hình thành hố vẫn thạch được kiểm chứng bằng lý thuyết lẫn thực nghiệm bằng [[chất nổ]] hóa học, bằng các vụ nổ [[hạt nhân]] và bằng các [[tên lửa]] tốc độ cao. Vụ va chạm với vật thể gây nên sóng áp lực phá vỡ liên kết vật liệu xung quanh và tiếp tục lan xa. Nhiệt độ đạt đến 2000[[Kelvin|K]], năng lượng va chạm ứng với đường kính của hố va chạm. Hố vẫn thạch ở [[Arizona]] rộng 1200 m, ứng với tổng năng lượng 1,7 Mega[[Đương tấnlượng nổ|Megaton]] (7.10<sup>15</sup>J) cần dùng để hất tung ra 0,3 km<sup>3</sup> đất đá, hố vẫn thạch ở [[Québec]] với đường kính 62 km cần đến năng lượng 7.10<sup>22</sup>J.
 
== Các vẫn thạch nổi tiếng ==
[[Hình:The_Hoba_Meteorite_near_Grootfontein.jpg|nhỏ|150px| Honba- vẫn thạch nặng nhất]]
* Norton County, [[Hoa Kỳ]]: mưa vẫn thạch, vẫn thạch nặng nhất 10001.000 kg
* Jiling, [[Trung Quốc]]: vẫn thạch đá (''chrondrit'') nặng nhất, cân được 17701.770 kg
* Cape York, [[Greenland]]: vẫn thạch sắt, 31 tấn
* Honba, [[Cộng hòa Nam Phi]]: vẫn thạch sắt, 66 tấn