Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Ephesus”

'''Ephesus''' ({{IPAc-en|ˈ|ɛ|f|ə|s|ə|s}};<ref name=Olausson2006 /> {{lang-el|Ἔφεσος}} ''Ephesos''; {{lang-tr|Efes}}) là một thành phố của [[Hy Lạp cổ đại]]<ref name=Gagarin2010 /><ref name=Ramirez-Faria2007 /> trên vùng duyên hải [[Ionia]], cách huyện [[Selçuk]], tỉnh [[İzmir (tỉnh)|İzmir]], [[Thổ Nhĩ Kỳ]] ngày nay 3 km về phía tây nam. Ephesus được xây dựng từ thế kỷ thứ 10 [[trước Công Nguyên]] trên nơi là thủ đô của vương quốc [[Arzawa]] cũ <ref name=BritishMuseum /><ref name=SteadmanMcMahon2011 /> bởi người Hy Lạp thuộc các bộ tộc ở vùng [[Attica]] và [[Ionia]]. Trong thời [[Hy Lạp cổ điển]], đây là một trong 12 thành phố của [[Liên bang Ionia]]. Thành phố trở nên thịnh vượng sau khi thuộc quyền kiểm soát của [[Cộng hòa La mã]] trong năm 129 trước Công nguyên. Theo ước lượng, Ephesus có dân số từ 33.600 tới 56.000 người trong thời Cộng hòa La Mã, và là thành phố lớn thứ 3 của vùng [[Tiểu Á]] thuộc La Mã, sau 2 thành phố [[Sardis]] và [[Alexandria Troas]].<ref name=hans252to257 />

Thành phố này nổi tiếng vì có [[Đền Artemis]] (hoàn thành khoảng năm 550&nbsp;trước Công nguyên), một trong số 7 [[KỳBảy kỳ quan thế giới cổ đại]]. Năm 268 [[sau Công nguyên]], ngôi đền này đã bị phá hủy hoặc hư hại nặng trong cuộc tấn công của những người [[Goth]].<ref>''268'': Herwig Wolfram, Thomas J. Dunlap, tr., ''History of the Goths'' (1979) 1988 p.52f, correlating multiple sources, corrects the date of the Gothic advance into the Aegean against the ''[[Origo Gothica]]'', which scrambles the events of several years, giving 267 for this event.</ref> Đền này có thể đã được xây dựng lại hoặc sửa chữa, nhưng điều này không chắc chắn, vì lịch sử sau đó của nó không được rõ ràng.<ref>Clive Foss, ''Ephesus after antiquity: a late antique, Byzantine, and Turkish city'', Cambridge University Press, 1979, [http://books.google.co.uk/books?id=i6Q8AAAAIAAJ&lpg=PR7&ots=cz_UVafPvu&dq=Artemis%20Ephesus%20John%20Chrysostom%20mob&lr=lang_en&pg=PA86#v=onepage&q&f=false pp. 86 - 87 & footnote 83.]</ref> Hoàng đế [[Constantinus Đại đế]] đã xây dựng lại phần lớn thành phố và dựng lên các nhà tắm công cộng mới. Theo [[sắc chỉ Thessalonica]] của hoàng đế [[Theodosius I]], thì những gì còn lại của ngôi đền đã bị phá hủy trong năm 401 sau Công nguyên bởi một đám đông do thánh [[Gioan Kim Khẩu]] lãnh đạo.<ref>{{cite book|last=Freely|first=John|authorlink=John Freely|title=The western shores of Turkey: discovering the Aegean and Mediterranean coasts|year=2004|publisher=[[I.B. Tauris]]|location=New York|isbn=1-85043-618-5|pages=147–8}}</ref> Thành phố này bị phá hủy một phần bởi cuộc động đất năm 614&nbsp;sau Công nguyên. Tầm quan trọng của thành phố như một trung tâm thương mại đã bị tàn tạ vì hải cảng đã dần dần bị phù sa của [[sông Cayster]] (''Küçük Menderes'') bồi lên làm nghẽn.

Các cuộc khảo cổ trong những năm gần đây đã khai quật các khu định cư từ đầu [[thời đại đồ đồng]] ở [[đồi Ayasuluk]]. Theo các nguồn của dân tộc [[Hittites]] thì thủ đô của Vương quốc [[Arzawa]] (một nhà nước độc lập khác ở Tây và Nam [[Tiểu Á]]<ref name="Akurgal">{{cite book| author = [[Ekrem Akurgal|Akurgal, Ekrem]]|title = The Hattian and Hittite Civilizations| page = 111| publisher = Publications of the Republic of Turkey; Ministry of Culture| year = 2001| isbn = 975-17-2756-1}}</ref>) là Apasa (hoặc ''Abasa''). Một số học giả cho rằng đây là Ephesus của Hy Lạp sau này.<ref name=BritishMuseum/><ref>{{cite book|last=Müller-Luckner|first=herausgegeben von Kurt Raaflaub unter Mitarbeit von Elisabeth|title=Anfänge politischen Denkens in der Antike : die nahöstlichen Kulturen und die Griechen|year=1993|publisher=Oldenbourg|location=München|isbn=9783486559934|page=117|url=http://books.google.gr/books?id=NySxd--wwYwC&pg=PA117&dq=apasa+possible+ephesus+habesos&hl=el&sa=X&ei=7CpbUpe_OIax4wS8xIHgBQ&ved=0CEUQ6AEwAQ#v=onepage&q=apasa%20possible%20ephesus%20habesos&f=false|edition=[Online-Ausg.].}}</ref><ref>{{cite book|last=Waelkens|first=ed. by M.|title=Sagalassos|year=2000|publisher=Leuven Univ. Press|location=Leuven|isbn=9789058670793|page=476|url=http://books.google.gr/books?id=Zs5xuX231MoC&pg=PA476&dq=apasa+possible+ephesus+habesos&hl=el&sa=X&ei=7CpbUpe_OIax4wS8xIHgBQ&ved=0CD4Q6AEwAA#v=onepage&q=apasa%20possible%20ephesus%20habesos&f=false}}</ref><ref name="Hawkins1998">J. David Hawkins (1998). ‘Tarkasnawa King of Mira: Tarkendemos, Boğazköy Sealings, and Karabel.’ ''Anatolian Studies'' 48:1–31.</ref>

Năm 1954, một nghĩa địa từ [[thời kỳ Mycenae]] (1.500-1.400 năm trước Công nguyên) với những chậu gốm được phát hiện gần phế tích của [[vương cung thánh đường Thánh Gioan]].<ref name="C. Özgünel">{{cite journal | author=Coskun Özgünel| title=Mykenische Keramik in Anatolien| journal=Asia Minor Studien| year=1996| volume=23}}</ref> Đây là [[thời kỳ Mycenae]] bành trướng khi người [[Achaean]] (tức người Hy Lạp, như họ được [[Homer]] gọi như vậy) định cư ở vùng Tiểu Á trong thế kỷ 14 và 13 trước Công nguyên. Các học giả tin rằng Ephesus được thành lập trên nơi định cư [[Apasa]] (hoặc Abasa), một thành phố ở thời đại đồ đồng được các nguồn ngôn ngữ Hittite ghi nhận trong thế kỷ 14 trước Công nguyên, dưới sự cai trị của người [[Ahhiyawan]], rất có thể là tên của người Achaean được sử dụng trong nguồn Hittite.

Ephesus được thành lập như là một thuộc địa của người Ionia vùng [[Attic]] trong thế kỷ 10 trước Công nguyên trên đồi Ayasuluk, cách trung tâm Ephesus cổ 3 km (như đã được chứng thực bởi các cuộc khai quật tại lâu đài của triều đại Seljuq trong thập niên 1990). Nhân vật huyền thoại sáng lập thành phố là một hoàng tử của [[Athena]] tên là [[Androklos]], người đã phải rời khỏi đất nước của mình sau cái chết của người cha, vua Kadros. Androklos đã đuổi hầu hết các cư dân bản địa người Carian và Leleges ra khỏi thành phố và hợp nhất người dân của mình với phần còn lại. Ông là một chiến binh thành công, và với cương vị một ông vua, đã có thể tham gia [[Liên minh Ionia]] gồm 12 thành phố vùng Ionia. Trong triều đại của ông thành phố bắt đầu phát triển thịnh vượng. Ông qua đời trong một trận chiến chống lại người Carian khi ông đến trợ giúp thành phố [[Priene]], một thành phố khác trong Liên minh Ionia.<ref name="Pausanias">{{cite book | title=Description of Greece,| last=Pausanias| year=1965| pages=7.2.8–9| publisher=Loeb Classical Library| location=New York}}</ref> Androklos và con chó của mìnhông được mô tả ở bức hoành phi trong đền thờ [[Hadrianus]] ở Ephesus, có niên đại từ thế kỷ thứ 2. Sau đó, các nhà sử học Hy Lạp như [[Pausanias (nhà địa lý)|Pausanias]], [[Strabo]], nhà thơ Kallinos, và nhà sử học [[Herodotos]] lại quy việc thiết lập có tính huyền thoại của thành phố này cho Ephos, nữ hoàng của các [[chiến binh Amazon]].

Nữ thần Hy Lạp [[Artemis]] và nữ thần lớn của vùng Tiểu Á [[Kybele]] đều được xác định là ''Artemis của Ephesus''. "Lady of Ephesus" có nhiều vú - đồng nhất hóa với Artemis - được tôn kính trong [[Đền Artemis]], một trong [[7bảy kỳ quan thế giới cổ đại]] và theo [[Pausanias (nhà địa lý)| Pausanias]] là tòa nhà lớn nhất của thế giới cổ đại. Pausanias cho rằng ngôi đền được xây dựng bởi Ephesus, con trai của thần sông [[Caystrus]]<ref>{{cite web|url=http://www.ancientlibrary.com/smith-bio/1133.html |title=Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology |publisher=Ancientlibrary.com |accessdate=2009-04-20}}</ref> trước khi người Ionia tới. Hiện nay kiến trúc này, chẳng còn lại dấu vết gì.

| isbn =1-55407-311-1 }}</ref> Chữ ký của ông ta đã được tìm thấy trên đế của một trong các cột của ngôi đền (nay được trưng bày trong viện [[Bảo tàng Anh]]). Kroisos tập hợp (''[[synoikismos]]'') cư dân từ các khu định cư khác nhau chung quanh Ephesus trong vùng lân cận của Đền Artemis, mở rộng thành phố này.

Cuối thế kỷ đó, người Lydia dưới quyền Kroisos xâm lăng [[Ba Tư]]. Các người Ionia từ chối một lời đề nghị hòa bình từ [[Cyrus Đại đế]], thay vào đó họ đứng về phía người Lydia. Sau khi người Ba Tư đánh bại Kroisos, các người Ionia đề nghị giảng hòa nhưng Cyrus Đại Đế nhất quyết đòi họ phải đầu hàng và khu vực này trở thành một phần của đế quốc Ba Tư.<ref> Herodotus i. 141 </ref> Họ đã bị đánh bại bởi [[Harpagos]], người chỉ huy quân đội Ba Tư trong năm 547 trước Công nguyên. Sau đó người Ba Tư sát nhập các thành phố của Hy Lạp ở vùng Tiểu Á vào đế quốc của [[nhà Achaemenes]]. Những thành phố này sau đó được cai trị bởi các [[satrap]] <ref>thống đốc cai trị một tỉnh thời Đế quốc Ba Tư</ref>

Ephesus tiếp tục thịnh vượng. Nhưng khi thuế tiếp tục tăng cao dưới thời [[Cambyses II của Ba Tư| Cambyses II]] và [[Darius Đại đế của Ba Tư|Darius]], thì người dân Ephesus đã tham gia [[cuộc nổi dậy của người Ionia]] chống lại sự cai trị của Ba Tư trong [[trận Ephesus (năm 498 trước Công nguyên)|trận Ephesus]], một biến cố đã gây nên các cuộc [[chiến tranh Hy Lạp-Ba Tư]]. Năm 479 trước Công nguyên, các người Ionia, cùng với người [[Athena]], đã có khả năng đuổi người Ba Tư khỏi các vùng bờ biển của Tiểu Á. Năm 478 trước Công nguyên, các thành phố của Ionia cùng với Athena lập thành [[Liên minh Delos]]<ref>lập năm 478 trước CN gồm các thành bang của Hy Lạp, dưới sư lãnh đạo của Athena</ref> chống lại người Ba Tư. Ephesus đã không đóng góp tàu bè nhưng đã hỗ trợ tài chính cho Liên minh này.

Trong cuộc [[Chiến tranh Peloponnesus]], ban đầu Ephesus liên minh với Athena nhưng sau đó đã về phe [[Sparta]] – phe này cũng đã nhận được sự hỗ trợ của người Ba Tư - trong cuộc chiến được gọi là “chiến"chiến tranh Decelean”Decelean" (hoặc “chiến"chiến tranh Ionia”Ionia"). Kết quả là, việc cai trị trong các thành phố của Ionia đã bị nhượng lại cho Ba Tư một lần nữa.

Những cuộc chiến tranh này đã không ảnh hưởng nhiều đến cuộc sống hàng ngày ở Ephesus. Thật đáng ngạc nhiên là những người Ephesus khá hiện đại trong quan hệ xã hội của họ. Họ cho những người lạ hội nhập. Giáo dục được quý chuộng. Thông qua sự sùng bái nữ thần Artemis, thành phố cũng đã trở thành một cái nôi của [[nữ quyền]]. Ephesus thậm chí đã có các nữ [[nghệ sĩ]].

Khi [[Alexandros Đại đế]] đánh bại các lực lượng Ba Tư tại [[Trận Granicus]] năm 334 trước Công nguyên, các thành phố Hy Lạp của vùng Tiểu Á được giải phóng. Bạo chúa [[Syrpax]] thân Ba Tư và gia đình bị ném đá đến chết, và Alexandros đã được chào đón nồng nhiệt khi ông đi vào Ephesus trong chiến thắng. Khi Alexandros thấy rằng ngôi đền Artemis vẫn chưa hoàn tất, ông đã đề nghị tài trợ cho việc xây dựng và muốn được ghi tên mình trên mặt tiền của ngôi đền. Nhưng các cư dân của Ephesus ngần ngại, cho rằng việc một vị thần xây một đền thờ cho vị thần khác là không phù hợp. Sau khi Alexandros Đại đế qua đời năm 323 trước Công nguyên thì Ephesus được đặt dưới sự cai trị của [[Lysimachos]] - một trong những vị tướng của Alexandros Đại đế - từ năm 290 trước Công nguyên.

Vì [[sông Cayster]] ([[tiếng Hy Lạp]] : Κάϋστρος) đã bồi phù sa làm nghẽn bến cảng, dẫn đến việc các đầm lầy gây ra bệnh sốt rét và nhiều người bị chết. Người dân Ephesus buộc phải di chuyển đến một nơi định cư mới cách đó 2 km ({{convert|2|km|abbr=off|disp=output only}}), khi nhà vua làm cho thành phố cổ bị ngập lụt bằng cách chặn hệ thống cống rãnh.<ref name="Strabo">{{cite book | title=Geography (volume 1–7)| last=Strabo| date=1923-19-32| pages=14.1.21| publisher=Loeb Classical Library, Harvard University Press| location=Cambridge}}</ref>. Nơi định cư mới này được chính thức gọi là '''Arsinoea''' ({{lang-grc|Ἀρσινόεια}}<ref>Edwyn Robert Bevan, ''The House of Seleucus'', Vol. 1 (E. Arnold, 1902), p. 119.</ref> hoặc Ἀρσινοΐα<ref>Wilhelm Pape, ''Wörterbuch der griechischen Eigennamen'', Vol. 3 (Braunschweig, 1870), p. 145.</ref>) theo tên người vợ thứ hai của nhà vua, [[Arsinoe II của Ai Cập]]. Sau khi [[Lysimachos]] đã phá hủy các thành phố lân cận [[Lebedos]] và [[Colophon (thành phố)|Colophon]] trong năm 292 trước Công nguyên, ông ta chuyển cư dân của 2 thành phố này tới thành phố mới.

Dân Ephesus đã nổi dậy sau cái chết của [[Agathocles]] (con của Lysimachos)|Agathocles]], tạo cho vua Hy Lạp của [[Syria]] và [[Lưỡng Hà]] [[Seleucus I Nicator]] một cơ hội để loại bỏ và giết chết Lysimachos, đối thủ cuối cùng của ông ta, trong [[Trận Corupedium]] năm 281 trước Công nguyên. Sau cái chết của Lysimachos thành phố lại được đặt tên là Ephesus.

Do đó Ephesus đã trở thành một phần của [[vương quốc Seleukos]]. Sau cái chết của vua [[Antiochos II Theos]] và bà vợ người Ai Cập, thì pharaon [[Ptolemaios III Euergetes]] xâm lược vương quốc Seleukos và hạm đội Ai Cập càn quét bờ biển Tiểu Á. Ephesus bị đặt dưới sự cai trị của [[Ai Cập]] từ năm 263 tới 197 trước Công nguyên.

Khi [[Antiochos III Đại đế]] của vương quốc Seleukos đã cố gắng đoạt lại các thành phố Hy Lạp ở vùng Tiểu Á, ông đã xung đột với Cộng hòa La Mã. Sau một loạt các trận đánh, ông bị đánh bại bởi [[Lucius Cornelius Scipio Asiaticus]] tại [[trận Magnesia]] trong năm 190 trước Công nguyên. Kết quả là Ephesus bị đặt dưới sự cai trị của vua [[Eumenes II]] (197-133 trước Công nguyên) thuộc [[nhà Attalos]] của xứ [[PergamonPergamum]]. Khi người cháu trai [[Attalos III]] của ông ta chết mà không có con trai nối dõi, ông để lại vương quốc của mình cho [[Cộng hòa La Mã]].

Ephesus, một lãnh thổ theo truyền thống vốn thuộc về Hy Lạp,<ref name=" Makowiecka, Elżbieta 1978 62 ">{{cite book|author= Makowiecka, Elżbieta |title= The origin and evolution of architectural form of Roman library |publisher= Wydaw-a UW |year= 1978 |page=62 |oclc= 5099783 |quote= It was erected in Ephesus, in Asia Minor, in territory that was traditionally Greek to the core. That is why Celsus’ library in Ephesus represents very important element in tracing the development of Roman libraries. }}</ref> đã trở thành vùng phụ thuộc của [[Cộng hòa La Mã]]. Thành phố cảm thấy ngay ảnh hưởng của La Mã. Thuế má tăng đáng kể, và những kho tàng của thành phố đều bị lấy đi một cách có hệ thống. Năm 88 trước Công nguyên, Ephesus hoan nghênh [[Archelaus (tướng)|Archelaus]], một viên tướng của [[Mithradates VI của Pontos]], vua xứ [[Pontos]]<ref>một vùng bờ biển phía nam của Biển Đen, nay là vùng đông bắc Anatolia, Thổ Nhĩ Kỳ</ref>, khi ông ta chinh phục châu Á (tên người La Mã gọi vùng tây Tiểu Á).

Khi [[Augustus]] trở thành hoàng đế năm 27&nbsp;trước Công nguyên, ông ta nâng Ephesus lên thành thủ phủ của tỉnh [[Asiachâu Á (tỉnh La Mã)|tỉnh Asiachâu Á]] (bao gồm miền tây của vùng Tiểu Á) thay vì [[Pergamum]]<ref>một thành phố cổ ở vùng Aeolis, khu vực tây và tây bắc Tiểu Á</ref>. Ephesus từ đó bước vào kỷ nguyên của sự thịnh vượng, vừa trở thành trụ sở của thống đốc lẫn trung tâm thương mại lớn. Theo Strabo, Ephesus có tầm quan trọng thứ nhì, chỉ sau [[Rome]]<ref>Strabo . Geography (volume 1–7) 14.1.24. Cambridge: Loeb Classical Library, Harvard University Press</ref>.

Các bức tường do Lysimachos cho xây bao quanh một khu vực được ước tính là rộng 415 hecta. Tuy nhiên, không phải tất cả khu vực này đều có người cư ngụ vì trong đó có các sườn dốc của núi Bulbul Dagh<ref name=conn />. Ước tính gần đây nhất cho rằng khu vực Ephesus trong thời La Mã rộng nhất cũng chỉ có 224 hec-ta. Con số này bao gồm cả các khu vực không có người ở như đường giao thông, khu vực công cộng. Nếu mật độ dân số thực tế là 150 hoặc 250 người cho mỗi hec-ta thì dân số Ephesus chỉ có thể từ 33.600 đến 56.000 người. Nhưng ngay cả với những ước lượng dân số thấp hơn nhiều, thì Ephesus vẫn là một trong những thành phố lớn nhất của Tiểu Á trong thời kỳ La Mã, chỉ sau các thành phố [[Sardis]] và [[Alexandria Troas]].<ref name=hans252to257 />

Hoàng đế [[Constantinus Đại đế]] đã xây dựng lại phần lớn thành phố và dựng lên một phòng tắm công cộng mới. Trong thế kỷ thứ 5 và thứ 6 sau Công nguyên, Ephesus vẫn là thành phố quan trọng nhất của [[đế quốc Byzantine]] ở châu Á sau thành phố [[Constantinopolis]]. Hoàng đế [[Arcadius|Flavius Arcadius]] nâng cao đường phố giữa nhà hát và bến cảng. "Vương cung thánh đường thánhThánh Gioan" đã được xây dựng trong triều đại của hoàng đế [[Justinian I]] trong thế kỷ thứ 6.

Tầm quan trọng của thành phố như trung tâm thương mại bị suy tàn vì bến cảng đã dần dần bị sông Cayster bồi bùn cát phù sa lên (nay là sông Küçük Menderes) mặc dù có các cuộc nạo vét lặp đi lặp lại trong lịch sử của thành phố<ref>{{cite web|first=Tore |last=Kjeilen |url=http://lexicorient.com/e.o/ephesus.htm |title=accessed September 24, 2007 |publisher=Lexicorient.com |date=2007-02-20 |accessdate=2009-04-20}}</ref>. (ngày nay, bến cảng ăn sâu vào nội địa 5 km). Sự mất bến cảng khiến cho Ephesus không có lối thông ra [[biển AegeanAegea]], ảnh hưởng nghiêm trọng đối với thương mại. Người dân bắt đầu rời khỏi vùng đất thấp của thành phố lên cư ngụ ở các ngọn đồi chung quanh. Những mảng tàn tích của các ngôi đền đã được sử dụng làm các khối xây dựng cho những ngôi nhà mới. Các tác phẩm điêu khắc bằng đá cẩm thạch được xay thành bột để làm vôi cho thạch cao.

Khi người [[Thổ Nhĩ Kỳ]] thuộc triều đại [[Seljuk]] chinh phục Ephesus năm 1090<ref>Foss, Clive (1979) ''[http://books.google.com/books?id=i6Q8AAAAIAAJ&dq=Ephesus+after+antiquity:+a+late+antique,+Byzantine,+and+Turkish+city Ephesus after antiquity: a late antique, Byzantine, and Turkish city]'', Cambridge University Press, p. 121.<br>Gökovalı, Şadan; Altan Erguvan (1982) ''Ephesus'', Ticaret Matbaacılık, p.7.</ref>, thì Ephesus chỉ còn là một ngôi làng nhỏ. Đế quốc Byzantine chiếm lại quyền kiểm soát Ephesus trong năm 1097 và đổi tên thành phố là "Hagios Theologos". Họ tiếp tục kiểm soát khu vực cho đến năm 1308. Các quân [[Thập tự chinh]] đi qua đây đã rất ngạc nhiên vì chỉ có một ngôi làng nhỏ, được gọi là "Ayasalouk", thay vì một thành phố nhộn nhịp với một hải cảng lớn như họ trông đợi. Ngay cả đền thờ Artemis cũng đã hoàn toàn bị người dân địa phương lãng quên. Quân Thập Tự chinh của cuộc [[Thập tự chinh thứ hai]] đã chiến đấu với quân của nhà Seljuk trong [[Trận Ephesus (1147)]] ngay bên ngoài thành phố trong tháng 12 năm 1147.

Thành phố lại có một thời kỳ hưng thịnh ngắn trong thế kỷ 14 dưới sự cai trị của các [[triều đại Seljuq]] mới. Họ đã xây dựng thêm các công trình kiến trúc quan trọng như [[Thánh đường Hồi giáo Isa Bey]], các nhà trọ có sân rộng (''caravansaries'') và các [[nhà tắm Thổ Nhĩ Kỳ]] (''hamam'').

Tỉnh châu Á của La Mã (tức vùng Tiểu Á) có liên quan với thánh [[Gioan, tôngTông đồ Thánh sử]]<ref name="CC">[[Will Durant|Durant, Will]]. Caesar and Christ. New York: Simon and Schuster. 1972</ref> - một trong những tông đồ trưởng - và Phúc âm thánh Gioan có thể đã được viết ở Ephesus<ref name="Harris Gospels">[[Stephen L Harris|Harris, Stephen L.]], Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985. "The Gospels" p. 266-268</ref>. Ephesus là một trong 7"bảy giáo hội châu Á"<ref>gồm [[Ephesus]], [[Smyrna]], [[Pergamon]], [[Thyatira]], [[Sardis]], [[Alaşehir|Philadelphia]] và [[Laodicea on the Lycus|Laodicea]]</ref> được đề cập tới trong [[Sách Khải Huyền]] (Khải Huyền 2.: 1-7), Giáo hội Ephesus được cho là khá mạnh.

Một truyền thuyết, lần đầu tiên được đề cập bởi Epiphanius của Salamis<ref>Epiphanius (310-403) là giám mục của thành bang Salamis (Hy Lạp) ở vùng bờ biển Đông của Cyprus</ref> trong thế kỷ thứ 4 sau Công nguyên, cho rằng Đức Maria có thể đã sống những năm cuối đời ở Ephesus. Truyền thuyết bắt nguồn từ luận cứ về việc thánh Gioan Tông đồ có mặt ở thành phố này, và những lời trăn trối của chúa Giêsu khi bị đóng đinh trên thập giá đã gửi gấm Mẹ Maria cho Gioan chăm sóc sau khi Ngài qua đời. Tuy nhiên, Epiphanius đã tinh ý chỉ ra rằng, trong Kinh Thánh nói Gioan Tông đồ đã di chuyển sang châu Á, nhưng đã không nói rằng Đức Maria đi cùng Gioan. Sau đó, ông nói rằng Đức Maria được chôn cất tại [[Jerusalem]]<ref>Vasiliki Limberis, 'The Council of Ephesos: The Demise of the See of Ephesos and the Rise of the Cult of the Theotokos' in Helmut Koester, Ephesos: Metropolis of Asia (2004), 327.</ref> Từ thế kỷ thứ 19 - theo truyền thuyết Công gìáo dựa trên những thị kiến của nữ tu sĩ [[Anne Catherine Emmerich]] – thì ở khu vực gần Ephesus cách thị trấn Selçuk khoảng 7 km, có một ngôi nhà bằng đá bị hư hỏng được cho là ngôi nhà mà thánh Gioan Tông đồ đã xây cho Đức Maria cư ngụ những năm cuối đời gọi là [[Nhà Đức Trinh nữ Maria]]. Ngôi nhà này là nơi thường được các tín hữu Công giáo tới hành hương, và đã từng được 3 vị giáo hoàng tới thăm trong những năm gần đây.

[[Nhà thờ Đức Bà]] gần bến cảng Ephesus từng là nơi diễn ra [[Công đồng Êphêsô]] trong năm 431, mà kết quả là việc lên án Nestorius<ref>Nestorius (386-450), tổng giám mục Constantinopolis người chủ trương rằng: "Chúa Giêsu có hai bản tính nên có hai ngôi vị. Đức Maria chỉ là Mẹ ngôi vị nhân tính của Chúa Giêsu, nên không phải là Mẹ Thiên Chúa", do đó bị Giáo hội Công giáo lên án.</ref>. Một "Công đồng Êphêsô thứ hai" được tổ chức năm 449, nhưng các kết luận gây tranh cãi của Công đồng này không bao giờ được Giáo hội Công giáo chấp thuận. Công đồng này đã bị những người chống đối gọi là Công đồng Êphêsô kẻ cướp.

'''[[Thư viện Celsus]]''' - mà mặt tiền của nó đã được tái thiết lại một cách cẩn thận từ tất cả các mảng nguyên thủy - đã được xây dựng từ năm 125 sau Công nguyên để tưởng niệm [[Tiberius Julius Celsus Polemaeanus]], một nhân vật Hy Lạp cổ đại<ref name="Wallace, Richard 1998 106">{{cite book |author= Richard Wallace, Wynne Williams |title= The three worlds of Paul of Tarsus |publisher= Routledge |year= 1998 |page=106 |isbn=9780415135917 |quote=ISBN 0-415-13591-5" "Apart from the public buildings for which such benefactors paid – the library at Ephesos, for example, recently reconstructed, built by Tiberius Iulius Aquila Polmaeanus in 110–20 in honour of his father Tiberius Iulius Celsus Polemaeanus, one of the earliest men of purely Greek origin to become a Roman consul}}</ref><ref name=" Nicols, John 1978 109 ">{{cite book |author= Nicols, John |title= Vespasian and the partes Flavianae, Issues 28–31 |publisher= Steiner |year= 1978 |page=109 |isbn= 9783515023931 |quote= ISBN 3-515-02393-3" "Ti. Julius Celsus Polemaeanus (PIR2 J 260) was a romanized Greek of Ephesus or Sardes who became the first eastern consul.}}</ref><ref>{{cite book |author= Forte, Bettie |title= Rome and the Romans as the Greeks saw them |publisher= American Academy in Rome |year= 1972 |page= 260 |oclc= 560733 |quote= The Julio-Claudian emperors admitted relatively few Greeks to citizenship, but these showed satisfaction with their new position and privileges. Tiberius is known to have enfranchised only Tib. Julius Polemaeanus, ancestor of a prominent governor later in the century) }}</ref>, người từng là thống đốc La Mã ở tỉnh châu Á (năm 105-107) trong [[đế quốc La Mã]]. Celsus đã trả tiền cho việc xây dựng thư viện này bằng tài sản cá nhân của mình<ref name=" Too, Yun Lee 2010 213 ">{{cite book |author= Too, Yun Lee |title=The idea of the library in the ancient world |publisher=Oxford University Press |year=2010 |page=213 |isbn=9780199577804 |quote=ISBN 0-19-957780-3" "... and son of Julius Celsus Polemaeanus, proconsul of Asia, who founds the Celsian library from his own wealth ... }}</ref>, và được chôn trong một cái quách bên dưới nền thư viện<ref name=" Hanfmann, George Maxim Anossov 1975 65 ">{{cite book |author= Hanfmann, George Maxim Anossov |title=From Croesus to Constantine: the cities of western Asia Minor and their arts in Greek and Roman times |publisher=University of Michigan Press |year=1975 |page=65 |isbn=9780472084203 |quote=ISBN 0-472-08420-8" "... statues (lost except for their bases) were probably of Celsus, consul in A.D. 92, and his son Aquila, consul in A.D. 110. A cuirass statue stood in the central niche of the upper storey. Its identification oscillates between Tiberius Julius Celsus Polemaeanus, who is buried in a sarcophagus under the library, and Tiberius Julius Aquila Polemaeanus, who completed the building for his father }}</ref>. Thư viện chủ yếu được xây dựng bởi con trai ông là Gaius Julius Aquila<ref name=" Swain, Simon 1998 171 ">{{cite book |author= Swain, Simon |title= Hellenism and empire: language, classicism, and power in the Greek world, AD 50–250 |publisher= Oxford University Press |year= 1998 |page=171 |isbn=9780198152316 |quote=ISBN 0-19-815231-0" "Sardis had already seen two Greek senators ... Ti. Julius Celsus Polemaeanus, cos. Suff. N 92 (Halfmann 1979: no 160), who endowed the remarkable Library of Celsus at Ephesus, and his son Ti. Julius Aquila Polemaeanus, cos. suff. in 110, who built most of it.}}</ref> và đã từng chứa gần 12.000 cuộn sách. Được thiết kế với một lối vào quá lớn—lớn — theo nhiều nhà sử học suy đoán là để tăng cường kích thước nhận thức về nó—tòanó — tòa nhà quay mặt về hướng đông để phòng đọc có thể tận dụng tối đa ánh sáng buổi sáng .

'''[[Vương cung thánh đường thánhThánh Gioan]]''' được xây dựng vào thế kỷ thứ 6 sau Công nguyên dưới triều hoàng đế [[Justinian I]] trên nơi được cho là của ngôi mộ của vị tông đồ này. Nhà thờ này bây giờ được bao quanh bởi Selçuk.

'''[[Đền Artemis]]''', một trong [[7bảy kỳ quan thế giới cổ đại]], chỉ còn lại một cây cột không dễ thấy, được phát hiện trong cuộc khai quật khảo cổ của viện [[Bảo tàng Anh]] trong thập niên 1870. Một số mảnh vỡ của bức hoành phi (không đủ để hình dung ra hình dạng của bức hoành phi gốc) và các vật nhỏ tìm thấy khác, đã được lấy đi - một số mang sang Viện Bảo tàng Anh ở [[London]] và một số đến viện "Bảo tàng khảo cổ học" ở [[Istanbul]].

'''Đền Hadrian''' có từ thế kỷ thứ 2 sau Công nguyên nhưng đã trải qua các sửa chữa trong thế kỷ thứ 4 và đã được xây dựng lại từ các mảnh vỡ kiến trúc còn sót lại. Các bức tượng nổi ở các phần trên là tượng đúc, các tượng gốc nay được trưng bày tại nhà [[Bảo tàng khảo cổ Ephesus]]. Một số nhân vật được mô tả trong các bức tượng đúc nổi, trong đó có hoàng đế [[Theodosius I]] với vợ và người con trai cả<ref name="Revak"/>. Ngôi đền được mô tả ở mặt sau của tờ tiền giấy 20 triệu [[Turkish lira Thổ Nhĩ Kỳ|lira]] năm 2001-2005<ref>[http://www.tcmb.gov.tr/yeni/eng/ Central Bank of the Republic of Turkey]. Banknote Museum: 7. Emission Group – Twenty Million Turkish Lira – [http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E7/20m.htm I. Series]. – Retrieved on 20 April 2009.</ref> và trong tờ tiền giấy 20 [[Turkish lira Thổ Nhĩ Kỳ|lira]] mới năm 2005-2009<ref>[http://www.tcmb.gov.tr/yeni/eng/ Central Bank of the Republic of Turkey]. Banknote Museum: 8. Emission Group – Twenty New Turkish Lira – [http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E8/18.htm I. Series].<br/>[http://www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/EMISYON/KARARTEBLIGVEGENELGELER/duyuruytl-ing.htm Announcement on the Withdrawal of E8 New Turkish Lira Banknotes from Circulation], 8 May 2007. – Retrieved on 20 April 2009.</ref>

'''[[Đền Sebastoi]]''' (đôi khi cũng gọi là '''Đền [[Domitianus]]'''), được cung hiến cho [[triều đại Flavius]], là một trong số những ngôi đền lớn nhất ở thành phố. Đền được dựng lên trên một mặt bằng giả 2 hàng cột (''pseudodipteral'') với 8 × 13 cột. Ngôi đền và tượng của nó là những di tích ít ỏi còn sót lại có liên quan tới [[Domitianus]].<ref name="Revak"/>

Có hai quảng trường (''agora''), một dành cho việc buôn bán và một dành cho việc kinh doanh của nhà nước<ref>{{cite web|author=Ephesus.us |url=http://www.ephesus.us/ephesus/agora.htm |title=accessed September 21, 2007 |publisher=Ephesus.us |accessdate=2009-04-20}}</ref><ref>{{cite web|author=Ephesus.us |url=http://www.ephesus.us/ephesus/stateagora.htm |title=State Agora, Ephesus Turkey |publisher=Ephesus.us |accessdate=2009-04-20}}</ref>.

Ephesus được cho là thành phố nơi có truyện [[7bảy người ngủ]]<ref> seven sleepers = nhóm 7 thanh niên Kitô giáo ẩn núp trong một hang động ngoài thành Ephesus khoảng năm 250sau CN, để tránh sự bách hại những tín hữu Kitô giáo theo lệnh của hoàng đế La Mã Decius. Một thuyết khác nói rằng Delcius ra lệnh nhốt họ trong hang chờ chết. Họ đã ngủ trong hang này khoảng 180 năm mới thức giấc dưới thời Theodosius II</ref>. Câu chuyện về 7 người ngủ - những người được giáo hội Công giáo và Chính thống giáo coi là thánh - và câu chuyện này cũng được đề cập trong Kinh [[Qur’an]]<ref>{{cite book|last=O'Mahony|first=Anthony|editor=[[Craig Bartholomew|Bartholomew, Craig G]]|title=Explorations in a Christian Theology of Pilgrimage|year=2004|publisher=Ashgate|location=Aldershot, England|isbn=0-7546-0856-5|pages=135–6|chapter=Louis Massignon, The Seven Sleepers of Ephesus}}</ref>, nói rằng họ đã bị bách hại vì niềm tin vào Thiên Chúa và họ ngủ trong một hang động gần Ephesus trong nhiều thế kỷ.

[[Thể loại:Thành phố Cổ Hy Lạp cổ đại]]