|
== Thời vương quốc (690 TCN - 551 TCN) ==
{{Lịch sử Iran}}
Nhà Achaemenes nước Ba Tư, thuộc tộc người Aryan.<ref>Samuel Willard Crompton, ''Cyrus the Great'', trang 28</ref> Vị vua đầu tiên được biết đến của triều đại này có tên là Hakhamanish, khởi đầu huyền thoại. Tên ông bị các sử gia Cổ Hy Lạp đọc trại và Hy Lạp hóa thành '''[[Achaemenes]]''', vì thế triều đại này có tên '''nhà Achaemenes''' trong [[tiếng Anh]]. Bi văn của Hoàng đế [[Darius I của Ba Tư|Darius Đại Đế]] có ghi nhận về gia phả của Hoàng gia Achaemenes, và: ''"Tất cả chúng ta đều là hậu duệ của vua Achaemenes. Hoàng gia ta từ lâu đã danh giá. Hoàng gia ta từ lâu đã xưng đế xưng vương"''.<ref>Pierre Briant, ''From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire'', trang 16</ref><ref name="PBriant110"/> Một "huyềncâu thoại về người sáng lập"chuyện chokể thấyrằng vua Achaemenes được một con đại bàng nuôi nấng.<ref name="Briant111"/> Nhưng Hoàng đế Cyrus Đại Đế không ghi nhận về ông trong phần gia phả trên Trụ Cyrus, vànên ông có thể chỉ là thầnhuyền thoại.<ref>Josef Wiesehöfer, ''Ancient Persia'', trang 258</ref> Song, Hoàng đế [[Xerxes I của Ba Tư|Xerxes Đại Đế]] sau này có đề cập đến ông.<ref>Josef Wiesehöfer, ''Ancient Persia'', trang 241</ref> Xứ của ông có tên là Parsumash, nay ở miền tây nam Iran, tỉnh Pars. ÔngParsumash không hùng mạnh lắm, nên phải chịu làm chư hầu của xứ [[Elam]] gần bên.
Các vua Ba Tư buổi đầu có lẽ là những vị tiểu vương cai trị như những vị thủ lĩnh bộ lạc.<ref name="Dandamaev9">M. A. Dandamaev, ''A political history of the Achaemenid empire'', trang 9</ref> Vua Achaemenes qua đời năm 681 TCN. Con là vua Cishpish (Hy Lạp hóa thành, và[[Teispes]] thườngnhư được viết trong sách Anh, Pháp viết là [[Teispes]]) nối ngôi. Vào năm 655 TCN, Teispes chiếm được nước lân bang là Parsua. Sau đó ông chia vương quốc của mình ra làm hai: xứ Parsua cho con trưởng là [[Ariaramnes]], xứ Parsumash cho con thứ là [[Cyrus I]]. Hai vua này lên ngôi năm 652 TCN, Cyrus I làm chư hầu của anh. Một tu sĩ có tiên đoán với vua Cyrus I về việc con cháu ông sẽ lên làm vua của cả thế giới, và điều này sẽ trở thành hiện thực với Hoàng đế Cyrus Đại Đế về sau.<ref>Samuel Willard Crompton, ''Cyrus the Great'', trang 83</ref>
Xứ Parsumash cũng có tên gọi là xứ Anshan. TrongTrên [[Trụ Cyrus]] của Hoàng đế [[Cyrus Đại đế|Cyrus Đại Đế]], các vua Teispes, Cyrus I và Cambyses I đều được gọi là "Đức Vua xứ Anshan".<ref>Pierre Briant, ''From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire'', trang 91</ref> Tài liệu của [[Đế quốc Tân Assyria]] có ghi lại năm 647 TCN có sứ giả của vua Anshan là Cyrus I vào chầu. Vua Ariaramnes truyền ngôi cho con là vua [[Arsames]].<ref name="PBriant110"/> Vua Arsames là cha của quan Tổng trấn [[Hystaspes]], và là ông nội của Hoàng đế [[Darius I của Ba Tư|Darius I]] sau này.<ref name="PBriant110">Pierre Briant, ''From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire'', trang 110</ref> Có lẽ cựu vương Arsames và quan Tổng trấn Hystaspes còn sống khi Darius I lên ngôi Hoàng đế Ba Tư vào năm 521 TCN.<ref>Pierre Briant, ''From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire'', trang 519</ref>
Vào năm 625 TCN, một dân tộc Aryan ở phía bắc Ba Tư là [[người Media]] thoát được ách đô hộ của [[người Scythia]], giành lại toàn bộ đất nước.<ref>Pierre Briant, ''From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire'', trang 25</ref> Dưới triều vua [[Cyaxares]], Đế quốc Media trở nên hùng cường.<ref>Pierre Briant, ''From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire'', trang 880</ref> Dần dần, các xứ Elam, Parsua và Anshan đều thành thuộc quốc của [[Người Media#Đế quốc Media|Đế quốc Media]]. Vua xứ Anshan là [[Cambyses I]] hẳn là có tài ngoại giao,<ref>Samuel Willard Crompton, ''Cyrus the Great'', trang 47</ref> vànên ôngđã được vua nước Media là [[Astyages]] gả con gái là công chúa [[Mandane của Media|Mandane]] cho. Mandane sinh được một người con kỳ tài là vua [[Cyrus Đại đế]] trong tương lai. Do được báo mộng là Hoàng tử Cyrus sẽ cướp ngôi vua nước Media, vua Astyages đã truyền lệnh cho giết ông, nhưng một vị thống soái là Harpagus đã cứu ông.<ref>Samuel Willard Crompton, ''Cyrus the Great'', trang 27</ref> Đây là một huyền thoại về [[cyrus Đại đế|vị vua sáng lập Ba Tư]], được Herodotos ghi nhận.<ref name="Briant31"/>
Thế nhưng, theo nhà sử học Ctesias thì vua Cyrus II không phải là cháu ngoại của vua Astyages, cũng không phải là một thành viên của Hoàng gia Achaemenes, nhưngmà có xuất thân bình dân, thuộc về bộ lạc của người Mardioi. Theo đó, khi thân mẫu ông là Argoste có mang, bà mộng thấy con mình sẽ làmtrở "taithành tongười có mặtảnh lớn"hưởng ở châu Á. Sinh ra, Cyrus vào cung hầu hạ vua Astyages. Ông dần dần được nhà vua sủng ái, nhưng sau này ông khởi nghĩa lật đổ nhà vua, và lên ngôi vua nước Ba Tư và Media. Ghi nhận của Ctesias khó có thể tin được, vì nhà sử học Herodotos và tư liệu bằng chữ tượng hình Ba Tư đều ghi nhận ông thuộc dòng dõi nhà AchaamenesAchaemenes - Vươngvương triều đang trị vì các bộ lạc của người Ba Tư ở Pasargadae.<ref>M. A. Dandamaev, ''A political history of the Achaemenid empire'', trang 12</ref>
== Thời đế quốc (551 TCN - 328 TCN) ==
|
