Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Io (vệ tinh)”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
n AlphamaEditor, thêm ref thiếu nội dung, thêm thể loại, Excuted time: 00:00:18.9740000 |
n AlphamaEditor, Excuted time: 00:00:20.4360000 |
||
Dòng 45:
'''Io''' ([[Bảng mẫu tự phiên âm quốc tế|IPA]]: ˈaɪoʊ; [[tiếng Hy Lạp]]: Ῑώ) là [[vệ tinh tự nhiên]] nằm [[Vệ tinh tự nhiên của Sao Mộc|phía trong cùng]] trong số bốn [[vệ tinh Galileo]] của [[Sao Mộc]] và với [[đường kính]] 3.642 [[kilômét]], là [[Danh sách vệ tinh theo đường kính|vệ tinh lớn thứ tư]] bên trong [[hệ Mặt Trời]]. Nó được đặt theo tên [[Io (thần thoại)|Io]], người nữ tư tế của [[Hera]] và sau đó trở thành tình nhân của thần [[Zeus]].
Với hơn 400 núi lửa đang hoạt động, Io là thiên thể có hoạt động địa chất mạnh nhất trong hệ Mặt Trời<ref name="book">{{
Hoạt động núi lửa của Io là nguyên nhân gây ra phần lớn những đặc điểm độc đáo của vệ tinh này. Các cột khói núi lửa và các dòng dung nham trên Io tạo ra những thay đổi bề mặt lớn và tô lên đó nhiều màu sắc đỏ, vàng, trắng, đen và xanh, chủ yếu vì các hợp chất lưu huỳnh. Nhiều dòng chảy dung nham lớn, dài hơn 500 km, cũng là đặc điểm của bề mặt. Những quá trình núi lửa này khiến bề mặt của Io được so sánh với một chiếc bánh [[pizza]]. Các chất do núi lửa phun ra là vật liệu tạo thành khí quyển mỏng và loang lổ của Io và quyển từ lớn của Sao Mộc.
Dòng 56:
Tuy [[Simon Marius]] không được cho là người duy nhất phát hiện ra các vệ tinh loại Galile, những cái tên được ông đặt cho các vệ tinh này vẫn tồn tại. Trong lần xuất bản năm 1614 cuốn ''[[Simon Marius|Mundus Jovialis]]'' của mình, ông đã đặt tên cho vệ tinh ở gần nhất của Sao Mộc theo một nhân vật trong [[thần thoại Hy Lạp]] là [[Io (thần thoại)|Io]], một trong số nhiều người tình của thần [[Zeus]] (hay [[Zeus|Jupiter]] trong [[thần thoại La Mã]])<ref>{{chú thích tạp chí |last=Marius |first=S. |authorlink=Simon Marius |date=1614 |title=Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici |url=http://galileo.rice.edu/sci/marius.html}} (trong đó ông [http://galileo.rice.edu/sci/observations/jupiter_satellites.html gợi ý] cho Johannes Kepler)</ref>. Những cái tên do Marius đwa ra không được ưa chuộng, và mãi tới giữa thế kỷ 20 mới được sử dụng nhiều trở lại. Trong đa số tác phẩm văn học, thiên văn học thời kỳ trước đó, Io chỉ đơn giản được gọi theo số định danh [[Số La Mã|La Mã]] (một hệ thống do Galileo đưa ra) là "'''Jupiter I'''", hay đơn giản là "vệ tinh đầu tiên của Sao Mộc". <!--Hình thức tính từ thông dụng nhất của cái tên này là ''Ionian'' Không có kiểu tính từ này trong tiếng Việt.-->
Các đặc điểm trên vệ tinh Io được đặt tên theo các nhân vật và địa điểm trong thần thoại Io, cũng như các nữ thần lửa, núi lửa, [[Mặt Trời]], thần sấm từ nhiều thần thoại khác nhau, và các nhân vật cùng địa điểm trong phần ''[[Thần khúc|Inferno]]'' của [[Dante Alighieri|Dante]], những cái tên thích hợp với đặc điểm nhiều núi lửa trên bề mặt<ref name=NameCategories>{{chú thích web | last=Blue | first=Jennifer | date=ngày 16 tháng 10 năm 2006 |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/append6.html | title=Categories for Naming Features on Planets and Satellites | publisher=USGS | accessdate= ngày 14 tháng 6 năm 2007}}</ref>. Từ khi bề mặt của nó lần đầu tiên được quan sát cận cảnh bởi ''[[Voyager 1]]'' [[Hiệp hội Thiên văn Quốc tế|Liên minh Thiên văn Quốc tế]] đã thông qua 225 tên gọi cho các núi lửa, núi, cao nguyên, và các đặc điểm suất phản chiếu lớn trên Io. Những tên gọi đã được thông qua cho Io gồm ''patera'' (vùng lõm núi lửa), ''mons'', ''mensa'', ''planum'' và ''tholus'' (nhiều kiểu núi, với các đặc điểm hình thái học như kích cỡ, hình dạng và độ lớn sẽ quyết định thuật ngữ được sử dụng), ''fluctus'' (dòng dung nham), ''vallis'' (kênh dung nham), ''regio'' (đặc điểm suất phản chiếu tỷ lệ lớn) và ''active eruptive center'' (nghĩa là ''trung tâm nổ bùng hoạt động'', nơi hoạt động phun khói là dấu hiệu đầu tiên của hoạt động núi lửa tại một núi lửa cụ thể)<ref name="NameCategories">{{
== Lịch sử quan sát ==
Dòng 71:
[[Tập tin:Volcanic crater with radiating lava flows on Io.jpg|nhỏ|Hình chụp miệng núi lửa của Io do Voyager 1 chụp]]
<!-- [[Hình:Jupiter and Io as seen by Voyager 1.jpg|nhỏ|Sao Mộc và Io do Voyager 1 chụp]] -->
Tàu vũ trụ đầu tiên bay ngang qua Io là bộ đôi tàu thăm dò ''[[Pioneer 10]]'' và ''[[Pioneer 11|11]]'' tương ứng vào ngày [[3 tháng 12]] năm [[1973]] và ngày [[2 tháng 12]] năm [[1974]]<ref name=PioneerChap5>{{chú thích web |url=http://history.nasa.gov/SP-349/ch5.htm |title=First into the Outer Solar System |accessdate = ngày 5 tháng 6 năm 2007 |last=Fimmel |first=R. O. |coauthors=''và ctv.'' |date=1977 |year= |month= |format= |work=Pioneer Odyssey |publisher=NASA |pages= |language= |archiveurl= |archivedate= |quote=}}</ref>. Thám sát vô tuyến đã cho kết quả ước lượng chính xác hơn về khối lượng cũng như thông tin có thể có tốt nhất về kích cỡ của Io, theo kết quả này Io có mật độ cao nhất trong số các vệ tinh Galile, và chủ yếu gồm đá silicat chứ không phải nước đóng băng<ref name=Anderson1974>{{chú thích tạp chí | last=Anderson |first=J. D. |coauthors=''và ctv.'' |title=Gravitational parameters of the Jupiter system from the Doppler tracking of Pioneer 10 |journal=Science |volume=183 |issue= |pages=322–323 |date=1974 |url= |doi = }}</ref>. Hai tàu ''Pioneer'' cũng phát hiện một khí quyển mỏng trên Io và các vành đai bức xạ lớn gần quỹ đạo Io. Camera trên tàu ''Pioneer 11'' đã chụp được bức ảnh tốt duy nhất về Io, vùng cực bắc của vệ tinh này<ref name=Pioneer11image>{{chú thích web |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/io/pioio.html |title=''Pioneer 11'' Images of Io |work=Galileo Home Page |accessdate = ngày 21 tháng 4 năm 2007}}</ref>. Các hình cận cảnh đã được dự định thực hiện khi ''Pioneer 10'' tới Io, nhưng những cuộc quan sát đó đã mất vì môi trường bức xạ cao ở đây<ref name="PioneerChap5">{{
=== ''Voyager'' ===
Dòng 132:
== Tương tác với quyển từ của Sao Mộc ==
[[Tập tin:Jupiter magnetosphere schematic.jpg|nhỏ|250px|trái|Biểu đồ quyền từ của Sao Mộc và các thành phần bị ảnh hưởng bởi Io (gần trung tâm hình): đường gờ plasma (màu đỏ), đám mây trung tính (màu vàng), ống thông lượng (màu xanh lá cây), và các đường từ trường (màu xanh nước biển).<ref name=SpencerGraphic>{{chú thích web |url=http://www.boulder.swri.edu/~spencer/digipics.html |title=John Spencer's Astronomical Visualizations |accessdate = ngày 25 tháng 5 năm 2007 |last=Spencer |first=J. |coauthors= |date= |year= |month= |format= |work= |publisher= |pages= |language= |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref>]]
Io đóng một vai trò quan trọng trong việc hình thành từ trường Sao Mộc. Quyển từ của Sao Mộc quét sạch khí và bụi khỏi khí quyển mỏng của Io với tốc độ 1 [[tấn]] trên giây<ref name=IobookChap11>{{chú thích sách |last=Schneider |first=N. M. |coauthors=Bagenal F. |editor=Lopes R. M. C.; Spencer J. R. |title=Io after Galileo |year=2007 |publisher=Springer-Praxis |isbn=3-540-34681-3 |pages=265–286 |chapter=Io's neutral clouds, plasma torus, and magnetospheric interactions}}</ref>. Vật liệu này chủ yếu hình thành từ lưu huỳnh, ôxy và clo [[ion]] hóa và nguyên tử; natri và kali nguyên tử; điôxít lưu huỳnh và lưu huỳnh phân tử; và bụi [[natri clorua|clorua natri]]<ref name="IobookChap11">{{
Bao quanh Io (với khoảng cách 6 lần bán kính Io từ bề mặt của vệ tinh này) là một đám mây bao gồm các nguyên tử lưu huỳnh, ôxy, natri và kali trung tính. Các nguyên tử có nguồn gốc ở phần phía trên khí quyển Io nhưng bị kích thích từ các va chạm với các ion trong đường gờ [[plasma]] (được thảo luận bên dưới) và các quá trình khác vào trong [[quyển Hill]] của Io, đây là vùng vệ tinh này có lực hấp dẫn áp đảo so với lực hấp dẫn của Sao Mộc. Một số vật liệu này thoát khỏi lực kéo hấp dẫn của Io và đi vào quỹ đạo quanh Sao Mộc. Sau một chu kỳ 20 giờ, các phân tử trải dài khỏi Io thành hình một trái chuối, đám mây trung tính có thể đạt tới khoảng cách 6 lần bán kính Sao Mộc từ Io, cả bên trong quỹ đạo Io và hướng về phía trước vệ tinh này hay phía ngoài quỹ đạo Io và hướng về phía sau nó<ref name="IobookChap11">{{
Io bay trên quỹ đạo trong một vành đai bức xạ mạnh được gọi là quầng plasma Io. Plasma trong vòng hình bánh gồm lưu huỳnh ion hoá, ôxy, natri, và clo phát sinh khi các nguyên tử trung tính trong đám "mây" bao quanh Io bị ino hóa và bị mang đi bởi quyển từ Sao Mộc<ref name="IobookChap11">{{
Trong một lần giáp mặt với Sao Mộc năm 1992, tàu vũ trụ ''[[Ulysses (tàu vũ trụ)|Ulysses]]'' đã phát hiện một dòng các hạt kích cỡ bụi đang bị phun ra khỏi hệ Sao Mộc<ref name=Grun1993>{{chú thích tạp chí | last=Grün |first=E. |coauthors=''và ctv.'' |title=Discovery of Jovian dust streams and interstellar grains by the ULYSSES spacecraft |journal=Nature |volume=362 |issue= |pages=428–430 |date=1993 |url= |doi = }}</ref>. Bụi trong những dòng rời rạc này bay khỏi Sao Mộc với tốc độ lên tới hàng trăm kilômét mỗi giây, có kích thước trung bình 10 [[micrômét|μm]], và chủ yếu gồm clorua natri<ref name=Postberg2006/><ref name=Zook1996>{{chú thích tạp chí | last=Zook |first=H. A. |coauthors=''và ctv.'' |title=Solar Wind Magnetic Field Bending of Jovian Dust Trajectories |journal=Science |volume=274 |issue=5292 |pages=1501–1503 |date=1996 |url= |doi = }}</ref>. Những đo đạc bụi của ''Galileo'' cho thấy những dòng bụi xuất phát từ Io, nhưng cơ chế chính xác về việc chúng hình thành như thế nào, hoặc từ hoạt động núi lửa của Io hoặc vật liệu bị bắn đi từ bề mặt, vẫn chưa được biết rõ<ref name=Grun1996>{{chú thích tạp chí | last=Grün |first=E. |coauthors=''và ctv.'' |title=Dust measurements during ''Galileo's'' approach to Jupiter and Io encounter |journal=Science |volume=274 |issue= |pages=399–401 |date=1996 |url= |doi = }}</ref>.
Các đường [[từ trường]] của Sao Mộc, mà Io xuyên qua, gắn Io với khí quyển phía trên cực của Sao Mộc qua việc [[Định luật cảm ứng Faraday|phát sinh]] một [[dòng điện]] được gọi là [[ống thông lượng]] của Io<ref name="IobookChap11">{{
== Cấu trúc ==
Dòng 152:
=== Nhiệt thủy triều ===
Không giống Mặt Trăng của Trái Đất, nguồn nhiệt chính bên trong của Io có xuất xứ từ sự tiêu mòn [[thủy triều]] chứ không phải do sự phân rã [[đồng vị]] hạt nhân, kết quả của sự cộng hưởng quỹ đạo của Io với Europa và Ganymede<ref name=Peale1979a/>. Nguồn nhiệt này phụ thuộc vào khoảng cách của Io với Sao Mộc, độ lệch tâm quỹ đạo, thành phần bên trong và tình trạng vật lý của nó<ref name="IobookChap5">{{
=== Bề mặt ===
Dòng 164:
{{toàn cảnh|Io_from_Galileo_and_Voyager_missions.jpg|850px|Bản đồ bề mặt Io}}
[[Hoạt động núi lửa trên Io#Khói|Núi lửa phun nổ]], thường ở hình thức các đám khói hình nấm, khiến bề mặt Io được bao phủ các vật liệu lưu huỳnh và silicat. Các lắng đọng khói trên Io thường có màu đỏ hay trắng tùy thuộc vào khối lượng lưu huỳnh và điôxít lưu huỳnh trong khói. Nói chung, các đám khói hình thành tại các miệng phun núi lửa từ dung nham khử khí có chứa một lượng lớn S<sub>2</sub>, tạo ra một lớp lắng đọng "hình quạt" đỏ, hay trong các trường hợp ngoại lệ, những vòng tròn đỏ lớn (thường vượt hơn 450 km (280 dặm) từ tâm miệng núi lửa<ref name=Spencer2000b>{{chú thích tạp chí | last=Spencer |first=J. |coauthors=''và ctv.'' |title=Discovery of Gaseous S<sub>2</sub> in Io's Pele Plume |journal=Science |volume=288 |issue= |pages=1208–1210 |date=2000 |url= |doi = }}</ref>. Một ví dụ điển hình về một vòng tròn đỏ khói lắng đọng nằm tại núi lửa Pele. Những lắng đọng màu đỏ này gồm chủ yếu lưu huỳnh (thường là phân tử lưu huỳnh chuỗi 3- và 4-), điôxít lưu huỳnh, và có lẽ cả Cl<sub>2</sub>SO<sub>2</sub><ref name="IobookChap9">{{
Bản đồ thành phần cấu tạo và mật độ cao của Io cho thấy nó có chứa ít hoặc không có [[nước]], dù những túi nhỏ chứa nước đóng băng hay [[Khoáng chất hydrat hoá|các khoáng chất hydrat hóa]] có lẽ đã được xác định, đáng chú ý nhất là ở sườn phía tây bắc núi [[Gish Bar Mons]]<ref name=Doute2004>{{chú thích tạp chí | last=Douté |first=S. |coauthors=''và ctv.'' |title=Geology and activity around volcanoes on Io from the analysis of NIMS |journal=Icarus |volume=169 |issue= |pages=175–196 |date=2004 |url= |doi = }}</ref>. Sự thiếu vắng nước có lẽ bởi Sao Mộc trong buổi đầu [[Sự hình thành và phát triển của Hệ Mặt Trời|phát triển của hệ Mặt Trời]] đủ nóng để đẩy đi hết các [[chất dễ bay hơi]] như nước trong vùng phụ cận của Io, nhưng không đủ nóng để thực hiện việc đó ở khoảng cách xa hơn.
Dòng 198:
Io có [[khí quyển (định hướng)|khí quyển]] rất mỏng gồm chủ yếu điôxít lưu huỳnh (SO<sub>2</sub>) với áp suất bằng một phần tỷ [[atmotphe]]<ref name=Pearl1979/>. Khí quyển mỏng của Io đồng nghĩa với việc hạ cánh của bất kỳ tàu thăm dò nào được gửi tới Io trong tương lai sẽ không cần phải được bảo vệ bằng lớp chắn chống nhiệt kiểu vỏ tàu vũ trụ, thay vào đó là các [[tên lửa đẩy lùi]] cho một cuộc [[hạ cánh]] mềm. Khí quyển mỏng cũng buộc tàu vũ trụ muốn hạ cánh phải có khả năng chịu được [[bức xạ điện từ|bức xạ]] mạnh của Sao Mộc, mà lớp khí quyển dày hơn có thể ngăn chặn bớt.
Bức xạ tương tự (ở hình thức [[Quyển từ|plasma]]) triệt tiêu khí quyển vì thế nó phải luôn luôn được bổ sung lại<ref name=IobookChap10>{{chú thích sách |last=Lellouch |first=E.; ''và ctv.'' |editor=Lopes R. M. C.; Spencer J. R. |title=Io after Galileo |year=2007 |publisher=Springer-Praxis |isbn=3-540-34681-3 |pages=pp. 231–264 |chapter=Io's atmosphere}}</ref>. Nguồn SO<sub>2</sub> lớn nhất là hoạt động núi lửa, nhưng khí quyển phần lớn được duy trì bởi sự thăng hoa SO<sub>2</sub> đóng băng trên bề mặt bởi ánh sáng Mặt Trời. Khí quyển dày hơn ở phía xích đạo, nơi bề mặt ấm nhất và có những đám khói núi lửa hoạt động mạnh nhất<ref name=Feldman2000>{{chú thích tạp chí | last=Feldman |first=P. D. |coauthors=''và ctv.'' |title=Lyman-α imaging of the {{chem|SO|2}} distribution on Io |journal=Geophys. Res. Lett. |volume=27 |issue= |pages=1787–1790 |date=1979 |url= |doi = }}</ref>. Các biến thiên khác cũng tồn tại, với những biến thiên với mật độ cao nhất gần các miệng núi lửa (đặc biệt tại các địa điểm khói núi lửa) và trên nửa bề mặt ngược Sao Mộc của Io, nơi băng {{chem|SO|2}} hiện diện nhiều nhất)<ref name="IobookChap10">{{
Những hình ảnh độ phân giải cao về Io đã được chụp khi vệ tinh này trải qua một lần thực cho thấy một lớp sáng kiểu [[cực quang]]. Tương tự như trên Trái Đất, điều này bởi bức xạ va vào khí quyển. Cực quang thường xảy ra gần các cực từ của các hành tinh, nhưng tại Io thì cực quang lại sáng nhất ở địa điểm gần xích đạo. Io không có từ trường của riêng mình; vì thế, các electron bay theo từ trường Sao Mộc gần Io va chạm trực tiếp với khí quyển của vệ tinh. Càng có nhiều electron va chạm với khí quyển, cực quang càng sáng, nơi các đường từ trường tiếp giáp với vệ tinh (ví dụ, gần xích đạo), bởi cột khí chúng đi qua dày hơn ở đó. Cực quang đi liền với những điểm tiếp giáp đó trên Io được quan sát có "nhảy múa" với sự thay đổi hướng của độ nghiêng từ trường lưỡng cực của Sao Mộc<ref name=Retherford2000>{{chú thích tạp chí | last=Retherford |first=K. D. |coauthors=''và ctv.'' |title=Io's Equatorial Spots: Morphology of Neutral UV Emissions |journal=J. Geophys. Res. |volume=105 |issue=A12 |pages=27,157–27,165 |date=2000 |url=http://www.agu.org/journals/ja/ja0012/2000JA002500/pdf/2000JA002500.pdf |format=PDF| doi = }}</ref>.
| |||