Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Tiếng Ireland”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Không có tóm lược sửa đổi |
|||
Dòng 5:
|nativename=''{{lang|ga|Gaeilge}}''
|pronunciation={{IPA-ga|ˈɡeːlʲɟə|}}
|speakers= {{sigfig|138.000|2}}<ref name=e18/><br>[[Ngôn ngữ thứ hai|Số người sử dụng L2]]: 1 triệu ở Cộng hòa Ireland (2012),<ref name="e18">[http://www.ethnologue.com/language/gle Irish] trên [[Ethnologue]] phiên bản thứ 18, 2015]]</ref> 65.000 ở [[Bắc Ireland]] (2011)<ref>[http://www.nisra.gov.uk/Census/key_report_2011.pdf 2011 Census, Key Statistics for Northern Ireland, UK Govt, December 2012]</ref>
|rank=200
|states=[[
|region=[[Đảo Ireland]], chủ yếu ở [[Gaeltacht]]
|script=[[Bảng chữ cái Latinh|Latinh]] ([[Bảng chữ cái Ireland|biến thể Ireland]])
|familycolor=Indo-European
|fam2=[[Ngữ tộc Celt]]
|fam3=[[Nhóm ngôn ngữ Celt Hải
|fam4=[[Nhóm ngôn ngữ
|nation=
|agency=[[Foras na Gaeilge]]
|ancestor = [[Tiếng Ireland nguyên thủy]]
Dòng 24:
|iso3=gle
|map=Irish speakers in 2011.png
|mapcaption=Những người trả lời rằng họ có thể nói tiếng Ireland trong các cuộc điều tra dân số tại CH Ireland và Bắc Ireland vào năm 2011.
}}
'''Tiếng Ireland''' ({{lang|ga|''Gaeilge''}}), hay đôi khi còn được gọi là '''tiếng Gael''' hay '''tiếng Gael Ireland'''<ref>Oxford University Press. [http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/Gaelic "Oxford Dictionaries Online: 'Gaelic'"]. ''Oxford Dictionaries Online''. Truy cập 5 tháng 1, 2015.</ref> là một [[Các ngôn ngữ Goidel|ngôn ngữ
Tiếng Ireland là ngôn ngữ chính của người Ireland trong suốt lịch sử của họ. Họ đã mang ngôn ngữ này đến nhiều quốc gia, trong đó chú ý nhất là [[Scotland]] và [[đảo Man]] thông qua dạng ngôn ngữ trước kia của tiếng Ireland là [[tiếng Ireland trung cổ]], cơ sở để [[Tiếng Gael Scotland]] and [[tiếng Manx]] ra đời.<ref>{{chú thích sách | first1 = Robert D | last1 = Borsley | first2 =Ian G | last2 = Roberts | title = The Syntax of the Celtic Languages: A Comparative Perspective | publisher= Cambridge University Press | year = 1996 | pages = 2–3 | isbn = 978-0-521-48160-1}}</ref><ref>{{cite encyclopedia | last = Gillies | first = William | editor1-last = Ball | editor1-first = Martin J. | editor2-last = Fife | editor2-first = James | title = Scottish Gaelic | encyclopedia = The Celtic Languages | page = 145 | publisher = Routledge | location = Luân Đôn | year = 1993 | url=https://books.google.com/books?id=BP9QCJ2FQzYC&lpg=PP1&dq=the%20celtic%20languages&pg=PA145e | isbn = 978-0-41528080-8}}</ref><ref>{{cite encyclopedia | last = Broderick | first = George | editor1-last = Ball | editor1-first = Martin J. | editor2-last = Fife | editor2-first = James | title = Manx | encyclopedia = The Celtic Languages | page = 228 | publisher = Routledge | location = Luân Đôn | year = 1993 | url= https://books.google.com/books?id=BP9QCJ2FQzYC&lpg=PP1&dq=the%20celtic%20languages&pg=PA228 | isbn = 9780415280808}}</ref> Tiếng Ireland sở hữu nền văn học bản xứ lâu đời nhất tại Tây Âu.<ref>{{chú thích sách|title=An Irish literature reader | first1 =Maureen O'Rourke | last1 = Murphy | first2 = James | last2 = MacKillop |publisher=Syracuse University Press | page= 3}}</ref>
Dòng 35:
Trong thời điểm chuyển giao sang thế kỷ 21, số người bản ngữ dao động từ 20.000 tới 80.000.<ref>{{chú thích sách|title= Linguistic Minorities in Multilingual Settings: Implications for Language Policies | first =Christina Bratt | last = Paulston | publisher=J. Benjamins Pub |page=81}}</ref><ref>{{chú thích sách|title=Irish Writing in the Twentieth Century |last=Pierce |first= David |year=2000 |publisher=Cork University Press |page=1140}}.</ref><ref>{{Cite journal|last=Ó hÉallaithe | first=Donncha |year=1999 |title= Cuisle}}</ref> Trong cuộc điều tra dân số 2006 của Cộng hòa Ireland, 85.000 người nói rằng mình sử dụng tiếng Ireland hàng ngày tách biệt với việc giáo dục, và 1,2 triệu người ít nhất vẫn thường sử dụng nó trong và ngoài trường học.<ref>{{Citation | contribution = Table | title = Census | publisher = CSO | place = IE | contribution-url = http://census.cso.ie/Census/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=75642}}.</ref> Trong cuộc điều tra dân số 2011, các con số trên lần lượt tăng lên thành 94.000 và 1,3 triệu.<ref name = "Census 2011 - This is Ireland">{{chú thích web| url=http://www.cso.ie/en/media/csoie/census/documents/census2011pdr/Pdf%208%20Tables.pdf | title=Census 2011 – This is Ireland|publisher = Central Statistics Office|format=PDF}}</ref> Có khoảng vài ngàn người tại [[Bắc Ireland]] cũng sử dụng nó. Nguời ta ước tính việc tích cực dùng ngôn ngữ có thể chiếm 5 tới 10 phần trăm dân số Ireland.<ref>{{Citation | first = Suzanne | last = Romaine | contribution = Irish in a Global Context | title = A New View of the Irish Language | editor1-first = Caoilfhionn Nic Pháidín and Seán Ó Cearnaigh | place = Dublin | publisher = Cois Life Teoranta | year = 2008 | ISBN = 978-1-901176-82-7}}.</ref> Trong các thập kỷ gần đây số người sử dụng tiếng Ireland ở thành thị tăng lên rõ rệt, đặc biệt ở Dublin. Cộng đồng này, được miêu tả là pha tạp nhiều thành phần nhưng khá là lớn, có học hành đàng hoàng, hầu hết thuộc tầng lớp trung lưu với đời sống văn hóa sôi nổi và ảnh hưởng tới sự lớn mạnh của các trường tuyến ngoài dạy bằng tiếng Ireland.<ref>{{Citation | last = McCloskey | first = James | contribution = Irish as a World Language | year = 2006 | format = talk | type = seminar | title = Why Irish? | format = PDF | publisher = The University of Notre Dame | origyear = Tháng 9, 2005 | contribution-url = http://ohlone.ucsc.edu/~jim/PDF/notre-dame.pdf}}.</ref>
Tuy nhiên ở các khu vực Gaeltacht số người sử dụng tiếng Ireland lại đang có dấu hiệu giảm. Người ta dự tính rằng, trong 10 năm nữa, tiếng Ireland sẽ không còn là ngôn ngữ chính tại đây.<ref>{{chú thích web | url = http://www.bbc.co.uk/news/uk-northern-ireland-33919083 | tiêu đề = Ranafast Gaeltacht in Donegal fights Irish language decline - BBC News | author = | ngày = | ngày truy cập = 8 tháng 10 năm 2015 | nơi xuất bản = BBC News | ngôn ngữ = }}</ref>
Có nhiều người dùng ngôn ngữ này trên thế giới, đặc biệt là Mỹ và Canada. Tiếng Ireland từng được sử dụng cho tới đầu thế kỷ 20 trên đảo [[Newfoundland (đảo)|Newfoundland]] với cái tên [[tiếng Ireland Newfoundland]].
Hàng 42 ⟶ 41:
==Tên gọi==
Theo {{lang|ga|''[[#An Caighdeán Oifigiúil|An Caighdeán Oifigiúil]]''}} (tiêu chuẩn chữ viết chính thức) tên của ngôn ngữ là {{lang|ga|''Gaeilge''}} ({{IPA-ga|ˈɡeːlʲɟə}}). Trước cuộc cải cách về chính tả năm 1948, nó được gọi là {{lang|ga|''Gaedhilge''}}; đây thực ra là [[sở hữu cách]] của {{lang|ga|''Gaedhealg''}} được dùng trong tiếng Ireland cận đại.<ref>{{chú thích sách|last=Dinneen |first=Patrick S. |authorlink=Patrick S. Dinneen |title=Foclóir Gaedhilge agus Béarla |edition=2d |year=1927 |location=Dublin |publisher=Irish Texts Society |pages= 507 s.v. ''Gaedhealg'' |isbn=1-870166-00-0}}</ref> Cách viết trước kia bao gồm {{lang|mga|''Gaoidhealg''}} [ge:ʝəlˠg] trong tiếng Ireland cổ điển và {{lang|sga|''Goídelc''}} [goiðelˠg] trong [[tiếng Ireland cổ]]. Cách viết hiện đại bắt nguồn từ việc bỏ hai kí tự ''dh'' câm trong ''Gaedhilge'', còn tên của [[nhóm ngôn ngữ
Cách viết khác trong các phương ngữ của tiếng Ireland (bên cạnh {{lang|ga|''Gaeilge''}} trong phương ngữ Connacht miền nam ở trên) bao gồm {{lang|ga|''Gaedhilic/Gaeilic/Gaeilig''}} ({{IPA|[ˈɡeːlʲɪc]}}) hay {{lang|ga|''Gaedhlag''}} ({{IPA|[ˈɡeːl̪ˠəɡ]}}) trong [[tiếng Ireland Ulster]] và tiếng Ireland Connacht miền bắc cũng như {{lang|ga|''Gaedhealaing/Gaoluinn/Gaelainn''}} ({{IPA|[ˈɡˠeːl̪ˠɪŋʲ/ˈɡˠeːl̪ˠɪnʲ]}})<ref>{{chú thích sách|title= An Ghaeilge, Podręcznik Języka Irlandzkiego |first= Aidan |last=Doyle |author2=Edmund Gussmann |year=2005 |isbn=83-7363-275-1 |pages= 423k}}</ref><ref>{{chú thích sách|title=Teach Yourself Irish |first=Myles |last=Dillon |author2=Donncha Ó Cróinín |year=1961 |isbn=0-340-27841-2 |pages= 227}}</ref> trong [[tiếng Ireland Munster]].
Tại châu Âu ngôn ngữ này thường được gọi là ''tiếng Ireland'', hay ''tiếng Gael'' hoặc ''tiếng Gael Ireland''.<ref>{{chú thích báo|url=http://www.nytimes.com/2005/03/28/world/europe/28iht-irish.html|title=Ireland speaks up loudly for Gaelic|publisher=New York Times|date = ngày 29 tháng 3 năm 2005}} Ví dụ về việc dùng từ "tiếng Gael" (Gaelic) để nói về ngôn ngữ.</ref> Thuật ngữ ''tiếng Gael Ireland'' thường được người nói tiếng Anh để phân biệt giữa ba ngôn ngữ
==Lịch sử==
Hàng 52 ⟶ 51:
Tiếng Ireland viết được tìm thấy lần đầu trong các kí tự [[Ogham]] từ thế kỷ thứ 4 sau công nguyên; giai đoạn này của ngôn ngữ được gọi là [[tiếng Ireland nguyên thủy]]. Những kí tự này được tìm thấy trên khắp Ireland và bờ biển phía tây của Anh. Tiếng Ireland nguyên thủy dần chuyển thành [[tiếng Ireland cổ]] trong thế kỷ thứ 5. Tiếng Ireland cổ sử dụng [[bảng chữ cái Latinh]] và được tìm thấy trong khoảng trống giữa các đoạn văn của các văn bản tiếng Latinh. Trong thời gian này, tiếng Ireland tiếp nhận nhiều từ [[tiếng Latinh]], trong đó các thuật ngữ Giáo hội ví dụ như: ''easpag'' (giám mục) lấy từ từ gốc là {{smallcaps|episcopus}}, và ''Domhnach'' (Chủ nhật, lấy từ từ gốc là {{smallcaps|dominica}}). Cho tới thế kỷ thứ 10, tiếng Ireland cổ chuyển thành [[tiếng Ireland trung cổ]], một ngôn ngữ phổ biến khắp Ireland, cũng như tại [[Scotland]] và [[Đảo Man]]. Đây là ngôn ngữ được dùng nhiều trong văn chương, trong đó có bộ truyện thần thoại Ulster. Từ thế kỷ 12 tiếng Ireland trung cổ bắt đầu chuyển thành tiếng Ireland hiện đại tại Ireland, thành [[tiếng Gael Scotland]] ở Scotland, và [[tiếng Manx]] tại đảo Man. Tiếng Ireland cận đại, từ thế kỷ 13, là căn bản của ngôn ngữ văn chương của cả Ireland và Scotland nói tiếng Gael. Tiếng Ireland hiện đại, được sử dụng bởi một số nhà văn như [[Geoffrey Keating]], có niên đại từ thế kỷ 17 và là phương tiện truyền đạt của văn học đại chúng kể từ thời điểm đó.
Từ thế kỷ 18 trở đi, ngôn ngữ này dần mất chỗ đứng ở miền đông Ireland, một phần bởi chính quyền Anh Quốc ra sức ngăn cản việc sử dụng ngôn này trong giáo dục, luật pháp và hành chính, một phần khác bởi sự lan rộng của việc sử dụng hai ngôn ngữ – một ví dụ cụ thể của sự chuyển giao ngôn ngữ.<ref>{{chú thích sách|title=The great silence |last=De Fréine |first=Seán |year=1978 |publisher=Mercier Press |isbn=0-85342-516-7 |id=ISBN 9780853425168 }}</ref> Đây là một sự thay đổi có đặc trưng bởi việc hai ngôn ngữ được dùng chung trong cùng một cộng đồng nhưng trong các hoàn cảnh kinh tế và xã hội khác nhau và tính song ngữ chuyển tiếp (cha mẹ chỉ nói tiếng Ireland có con cái nói cả hai thứ tiếng, còn cháu chắt chỉ nói tiếng Anh). Cho đến giữa thế kỷ 18 tiếng Anh dần trở thành ngôn ngữ của tầng lớp công giáo trung lưu, nhà thờ công giáo và trí thức nhà nước, đặc biệt ở vùng phía đông. Tiếng Anh mang lại rất nhiều lợi ích cho người di cư, đặc biệt là phụ nữ. Dần dà, khi ý nghĩa của tiếng Anh trở nên rõ ràng, việc cấm tiếng Ireland trong trường học có được sự đồng thuân của các bậc cha mẹ.<ref name="Ó Gráda">Ó Gráda 2013.</ref> Nạn đói kinh hoàng ở Ireland (1845–49) được coi là đã đẩy ngôn ngữ này xuống tột cùng của sủa sự suy thoái. Khi có vẻ như việc di cư tới Hoa Kỳ và Canada càng ngày trở nên phổ biến, tầm quan trọng của tiếng Anh trở nên rõ ràng hơn vì nó giúp dân di cư kiếm việc ở những ngành khác hơn là làm nông nghiệp.
Người ta vẫn chưa thể làm rõ liệu tiếng Ireland có đóng góp quá ít vào quá trình hiện hóa của Ireland trong thế kỷ 19 như người ta vẫn nghĩ hay không. Trong nửa đầu thế kỷ vẫn còn khoảng ba triệu người coi tiếng Ireland là ngôn ngữ chính của mình, và chỉ riêng con số này cũng nói lên sức mạnh về văn hóa xã hội của cộng đồng này. Người nói tiếng Ireland thường giữ nguyên việc sử dụng tiếng Ireland khi lên tòa án (ngay cả khi họ biết tiếng Anh) hay trong các giao dịch buôn bán. Ngôn ngữ
==Hiện trạng==
===Cộng hòa Ireland===
Tiếng Ireland được [[Hiến pháp Ireland]] công nhận là ngôn ngữ quốc gia và chính thức cơ bản của Cộng hòa Ireland (
Kể từ khi [[Nhà nước Tự do Ireland]] thành lập năm 1922, [[Chính phủ Ireland]] yêu cầu bằng cấp sử dụng thành thạo tiếng Ireland đối với những ai được bổ nhiệm vào các vị trí công chức (bao gồm nhân viên bưu chính, nhân viên thuế, thanh tra nông nghiệp, v/v.).<ref>{{chú thích sách|last=Ó Murchú |first=Máirtín |chapter=Aspects of the societal status of Modern Irish |pages=471–90 |editor=Martin J. Ball and James Fife (eds.) |title=The Celtic Languages |location=Luân Đôn |publisher=Routledge |isbn=0-415-01035-7 |year=1993}}</ref> Việc chỉ thành thạo một thứ tiếng chính thức để được nhận vào các vị trí dịch vụ công cũng được giới thiệu vào năm 1974 sau sự phản đối của các tổ chức như Phong trào Tự do Ngôn ngữ.
Hàng 67 ⟶ 66:
[[Đại học Quốc gia Ireland]] yêu cầu tất cả các học sinh nếu muốn tham gia vào khóa học lấy bằng phải qua môn tiếng Ireland trong các kì kiểm tra GCE/GCSE.<ref>{{chú thích web|url=http://www.nui.ie/college/entry-requirements.asp |title=NUI Entry Requirements – Ollscoil na hÉireann – National University of Ireland |publisher=Nui.ie |date= |accessdate = ngày 7 tháng 7 năm 2012}}</ref> Các sinh viên sinh ở ngoài lãnh thổ Cộng hòa Ireland; sinh tại Cộng hòa Ireland nhưng hoàn thành giáo dục tiểu học tại nước ngoài, và các sinh viên mắc [[chứng khó đọc]] được miễn quy định này.
[[Đại học Quốc gia Ireland, Galway]] được yêu cầu phải chỉ định nhân sự theo trình độ tiếng Ireland của họ, cũng như trình độ các lĩnh vực liên quan. Quy tắc này được đề ra bởi Đạo luật University College Galway, 1929 (Mục 3).<ref>
Đã có nhiều cuộc tranh luận căng thẳng trong nhiều năm trong nhiều giới như chính trị, học thuật,... về việc nhiều sinh viên trường công (dạy bằng tiếng Anh) trượt môn tiếng Ireland, ngay cả sau 14 năm tiếp cận với ngôn ngữ.<ref>[http://www.independent.ie/national-news/academic-claims-the-forced-learning-of-irish-has-failed-118356.html ‘Academic claims the forced learning of Irish "has failed"]. Irish Independent. Thứ Năm ngày 19 tháng 1 năm 2006.]</ref><ref>[http://wwww.irishexaminer.ie/end-compulsory-irish-says-fg-as-14000-drop-subject-118897.html 'End compulsory Irish, says FG, as 14,000 drop subject'] Irish Examiner. 4 tháng 5 năm 2010. Irishexaminer.ie Truy cập 2 tháng 11 năm 2010.</ref><ref>[http://www.beo.ie/alt-litir-oscailte-chuig-enda-kenny-td.aspx Donncha Ó hÉallaithe: "Litir oscailte chuig Enda Kenny"]. BEO.ie</ref> Đồng thời sự sụt giảm số người lượng người bản ngữ truyền thống cũng gây ra không ít lo ngại.<ref>Lorna Siggins. [http://www.highbeam.com/doc/1P2-24898395.html 'Study sees decline of Irish in Gaeltacht'] ''The Irish Times'', 16 tháng 7 năm 2007. Highbeam.com</ref><ref>Nollaig Ó Gadhra. 'The Gaeltacht and the Future of Irish, ''Studies'', Tập 90, Số 360</ref><ref>Welsh, Robert và Stewart, Bruce (1996). 'Gaeltacht,' ''The Oxford Companion to Irish Literature''. Nhà xuất bản Đại học Oxford.</ref><ref>Hindley, Reg (1991). ''The Death of the Irish Language: A Qualified Obituary''. Taylor & Francis.</ref> Vào năm 2007, nhà làm phim [[Manchán Magan]] chỉ tìm thấy một số ít người bản ngữ và cảm thấy không tin tưởng việc chỉ nói tiếng Ireland tại [[Dublin]]. Ông không thể hoàn thành một số nhiệm vụ thường ngày, điều được ghi lại trong bộ phim tài liệu "[[No Béarla]]".<ref>{{chú thích báo| url=http://www.guardian.co.uk/travel/2007/jan/05/ireland.features | location=London | work=The Guardian | first=Manchán | last=Magan | title=Cá Bhfuil Na Gaeilg eoirí? | date=ngày 9 tháng 1 năm 2007}}</ref>
Tuy nhiên sô người nói tiếng Ireland đang tăng lên tại các thành phố, hầu hết là kết quả của nền giáo dục đôc lập mà ở đó tiếng Ireland là ngôn nữ truyền đạt duy nhất. Những trường này
Luật pháp nghị viện cần phải được soạn bằng tiếng Ireland và tiếng Anh nhưng thường chỉ có sẵn bản tiếng Anh. Tuy nhiên Điều 25.4 Hiến pháp Ireland quy định rằng một "bản dịch chính thức" của bất cứ luật nào bằng một ngôn ngữ chính thức phải được viết bằng ngôn ngữ còn lại ngay lập tức, nếu cả hai phiên bản chưa cùng có sẵn.<ref>{{cite web
| |||