Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Iran”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Thẻ: Sửa đổi di động Sửa đổi từ trang di động |
ưu trữ |
||
Dòng 23:
Ngôn ngữ chính thức = [[Tiếng Ba Tư]]|
Loại chính phủ = [[Cộng hòa Hồi giáo]] |
Loại viên chức = [[Lãnh tụ tinh thần Iran|Lãnh tụ tối cao]]<br
Tên viên chức = [[Ali Khamenei]]<br
Loại chủ quyền = Cách mạng |
Sự kiện thành lập = • Lật đổ [[Mohammad Reza Pahlavi]] |
Ngày thành lập = <br
Ngày quốc khánh = [[1 tháng 4]], [[1979]]
Sự kiện thành lập = Tuyên bố |
Dòng 71:
[[Piranshahr]]
==
{{Chính|Tranh cãi về tên gọi Iran}}
[[Tập tin:Marivan-zarivar-Iran.jpg|nhỏ|phải|200px|Thời xưa, những cái tên Ariana và Persis đã được sử dụng để miêu tả vùng, như được thể hiện trong bản đồ thế giới này của [[Eratosthenes]] (khoảng năm 200 TCN)]]
Ở thời [[Nhà Achaemenes|Achaemenid]] [[người Ba Tư]] gọi đất nước của họ là ''Pārsa'', tên theo [[Ngôn ngữ Ba Tư cổ|tiếng Ba Tư cổ]] có nghĩa họ hàng của [[Cyrus Đại đế]]. Thời [[Nhà Sassanid|Sassanid]], họ gọi nó là ''Iran'', có nghĩa "Vùng đất của những người [[Aryan]]". Người Hy Lạp gọi nước này là ''Persis''; chuyển sang tiếng Latin thành ''[[Đế chế Persian|Persia]]'', cái tên được sử dụng rộng rãi ở Phương Tây.<ref name="bartleby">{{
Ở thời hiện đại, đã có [[tranh cãi về cách đặt tên Iran|sự tranh cãi về nguồn gốc các tên gọi]] của thực thể – ''Iran'' và ''Persia'' (Ba Tư). Ngày [[21 tháng 3]], [[1935]], [[Reza Shah|Reza Shah Pahlavi]] đưa ra một nghị định yêu cầu các phái đoàn nước ngoài phải sử dụng thuật ngữ ''Iran'' trong các văn bản ngoại giao. Sau khi các học giả lên tiếng phản đối, [[Mohammad Reza Pahlavi]] thông báo năm 1959 rằng cả hai cái tên Persia (Ba Tư) và Iran đều có giá trị và có thể sử dụng thay thế lẫn nhau. Cuộc [[Cách mạng Hồi giáo|Cách mạng năm 1979]] dẫn tới việc thành lập nhà nước [[thần quyền]] ''[[Cộng hòa Hồi giáo|Cộng hòa Hồi giáo Iran]]''. Tuy nhiên, [[danh từ]] Persia và [[tính từ]] Persian vẫn được sử dụng thường xuyên.
Dòng 81:
Hiện nay, tại xứ này người Ba Tư (Persia) chỉ chiếm khoảng 51% dân số. Danh từ Iran (tộc Âu Ấn) bao gồm người Ba Tư và thêm vài dân tộc khác như Kurd, Baloch,... chỉ định được khoảng 70% dân số nên được nhiều người trong xứ thích dùng hơn.
==
{{Chính|Lịch sử Iran}}
Iran đã là nơi sinh sống của [[loài người|con người]] từ thời [[thời tiền sử|tiền sử]] và những khám phá gần đây bắt đầu cho thấy những dấu tích về các nền văn hóa thời kỳ sớm ở Iran, hàng thế kỷ trước khi những nền văn minh sớm nhất bắt đầu xuất hiện ở gần [[Lưỡng Hà]].<ref name="Iranian pottery in the Oriental Institute">{{
Sau cuộc [[chinh phục Ba Tư của Hồi giáo]], nước này trở thành trung tâm [[Thời đại Hoàng kim Hồi giáo]], đặc biệt ở thế kỷ thứ 9 và thế kỷ thứ 11. [[Thời kỳ Trung Đại]] là thời gian diễn ra nhiều sự kiện lớn trong vùng. Từ năm 1220, Ba Tư bị [[Đế quốc Mông Cổ]] dưới quyền [[Thành Cát Tư Hãn]], tiếp đó là [[Timur Lenk|Timur]] xâm chiếm. Quốc gia [[Hồi giáo Shi'a]] Ba Tư đầu tiên được thành lập năm 1501 dưới [[Nhà Safavid|Triều đại Safavid]]. Ba Tư dần trở thành nơi tranh giành của các cường quốc thuộc địa như [[Đế quốc Nga]] và [[Đế quốc Anh|Đế chế Anh]].
Dòng 98:
Thập kỷ 1970, [[Ayatollah]] [[Ruhollah Khomeini]] chiếm được cảm tình của đa số dân Iran. Những người Hồi giáo, cộng sản và những người theo đường lối tự do tiến hành cuộc [[Cách mạng Hồi giáo|Cách mạng Iran]] năm 1979, triều đình Shah bỏ chạy khỏi đất nước, sau đó Khomeini lên nắm quyền lực lập ra một nhà nước [[Cộng hòa Hồi giáo]]. Hệ thống mới lập ra những luật lệ Hồi giáo và quy định quyền cai trị trực tiếp ở mức cao nhất từ trước tới nay cho giới tăng lữ. Chính phủ chỉ trích mạnh mẽ phương Tây, đặc biệt là Mỹ vì đã ủng hộ triều đình [[Shah]]. Các quan hệ với phương Tây trở nên đặc biệt căng thẳng năm 1979, sau khi các sinh viên Iran [[Cuộc khủng hoảng con tin Iran|bắt giữ các nhân viên Đại sứ quán Mỹ]]. Sau này, Iran đã tìm cách xuất khẩu cuộc cách mạng của mình ra nước ngoài, ủng hộ các nhóm quân sự chống phương Tây như nhóm [[Hezbollah]] ở [[Liban]]. Từ năm 1980 đến 1988, Iran và nước láng giềng [[Iraq]] lao vào một cuộc chiến đẫm máu [[Chiến tranh Iran-Iraq]].
Ngày nay cuộc đấu tranh giữa những người theo đường lối cải cách và bảo thủ vẫn đang diễn ra thông qua các cuộc bầu cử chính trị, và là vấn đề trung tâm trong cuộc [[Bầu cử tổng thống Iran 2005]], kết quả [[Mahmud Ahmadinezhad|Mahmoud Ahmadinejad]] thắng cử. Từ đó, căng thẳng giữa Iran và Hoa Kỳ, đặc biệt về vấn đề chương trình hạt nhân của Iran ngày càng gia tăng. Iran tuyên bố họ có quyền nghiên cứu năng lượng hạt nhân cho các mục đích hòa bình, theo [[Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân]] mà họ đã ký kết.<ref name="bbc">{{
==
{{Chính|Chính trị Iran|Hệ thống tòa án Iran}}
Hệ thống chính trị nước [[Cộng hòa]] Hồi giáo dựa trên [[Hiến pháp]] năm 1979 được gọi là "''Qanun-e Asasi''" ("Luật pháp cơ bản"). Hệ thống gồm nhiều kết nối phức tạp giữa các cơ quan chính phủ, đa số lãnh đạo đều do chỉ định.
====
[[Lãnh tụ tối cao Iran]] chịu trách nhiệm [[Bảo vệ những người làm luật (học thuyết)|phác họa và giám sát]] "các chính sách chung của Nhà nước Cộng hòa Hồi giáo Iran". Lãnh tụ tối cao là ''Tổng tư lệnh'' các lực lượng vũ trang, kiểm soát tình báo quân đội và các hoạt động an ninh; và có độc quyền tuyên chiến. Các lãnh đạo tư pháp, mạng lưới phát thanh, truyền hình trong nước, chỉ huy cảnh sát và các lực lượng quân đội cùng sáu trong số mười hai thành viên [[Hội đồng bảo vệ Cách mạng]] được Lãnh tụ tối cao chỉ định. [[Hội đồng Chuyên gia]] bầu và bãi nhiệm Lãnh tụ tối cao dựa trên cơ sở đánh giá và sự quý trọng của nhân dân.<ref name=
====
[[Hội đồng bảo vệ Cách mạng]] gồm 12 nhà làm luật (religious jurists), sáu người trong số đó do chỉ định của Lãnh tụ tối cao. Bộ trưởng tư pháp(cũng do Lãnh tụ tối cao chỉ định) sẽ giới thiệu nốt sáu thành viên kia, và họ sẽ được [[Majles|Nghị viện]] chính thức chỉ định. Hội đồng này có trách nhiệm giải thích hiến pháp và có thể [[veto|phủ quyết]] Nghị viện. Nếu luật pháp không phù hợp với ''hiến pháp'' hay ''[[Sharia]]'' (luật Hồi giáo), nó sẽ được trao lại cho Nghị viện sửa đổi. Trong một lần thi hành quyền lực của mình, Hội đồng đã gây tranh cãi khi căn cứ trên một cách hiểu hẹp của hiến pháp Iran, phủ quyết các ứng cử viên nghị viện.
====
[[Hội đồng chuyên gia]] họp một tuần mỗi năm, gồm 86 tăng lữ "đạo đức và thông thái" được bầu bởi những cá nhân trưởng thành có quyền bầu cử với nhiệm kỳ tám năm. Tương tự như các cuộc bầu cử tổng thống và nghị viện, [[Hội đồng bảo vệ Cách mạng]] là cơ quan quyết định tư cách của ứng cử viên vào Hội đồng này. Hội đồng chuyên gia bầu ra Lãnh tụ tối cao và có quyền theo hiến pháp cách chức Lãnh tụ tối cao ở bất kỳ thời điểm nào. Tuy nhiên, Hội đồng này chưa từng phản đối bất kỳ một quyết định nào của Lãnh tụ tối cao.
====
Hiến pháp quy định [[Tổng thống Iran|Tổng thống]] là người nắm quyền cao nhất quốc gia sau Lãnh tụ tối cao. Tổng thống được bầu theo [[phổ thông đầu phiếu]] với nhiệm kỳ bốn năm. Các ứng cử viên tổng thống phải được [[Hội đồng bảo vệ Cách mạng]] phê chuẩn trước khi được ra tranh cử. Tổng thống chịu trách nhiệm việc áp dụng Hiến pháp và thực hiện các quyền hành pháp, trừ những việc liên quan trực tiếp tới Lãnh tụ tối cao. Tổng thống chỉ định và giám sát [[Danh sách các quan chức Iran|Hội đồng bộ trường]], phối hợp các quyết định của chính phủ, và lựa chọn các chính sách chính phủ để đưa ra trước nhánh lập pháp. Tám phó tổng thống và nội các gồm 21 bộ trưởng phục vụ dưới quyền Tổng thống, tất cả các viên chức này đều phải được nhánh lập pháp thông qua. Không giống như các quốc gia khác, nhánh hành pháp ở Iran không quản lý các lực lượng vũ trang. Dù Tổng thống chỉ định Bộ trưởng Tình báo và Quốc phòng, thông thường Tổng thống phải tham khảo ý kiến của Lãnh tụ tối cao trước khi đưa ra quyết định lựa chọn hai chức vụ đó để nhánh lập pháp bỏ phiếu tín nhiệm.
====
Nhánh lập pháp Iran chỉ có [[một viện]] là [[Majlis of Iran|Majles-e Shura-ye Eslami]] (Hội đồng cố vấn Hồi giáo), gồm 290 thành viên được bầu với nhiệm kỳ bốn năm. Majlis chịu trách nhiệm [[làm luật]], phê chuẩn các [[hiệp ước]] quốc tế, và thông qua ngân sách quốc gia. Mọi ứng cử viên và thành viên Majlis đều phải được phê chuẩn từ [[Hội đồng bảo vệ Cách mạng]].
====
Lãnh tụ tối cao chỉ định người đứng đầu nhánh tư pháp, và người này lại chỉ định ra lãnh đạo các Tòa án tối cao và các trưởng công tố. Iran có nhiều kiểu tòa án, gồm cả các tòa công chúng để xử các vụ dân sự và tội phạm, các "tòa án cách mạng" xử một số loại hành vi, như tội chống lại [[an ninh quốc gia]]. Các quyết định của tòa án cách mạng là tối cao và không thể được tái thẩm. Tòa án Tăng lữ Đặc biệt xử lý các vụ tội phạm được cho là do các [[tăng lữ]] thực hiện, dù nó cũng xử cả các vụ liên quan tới [[người thế tục]]. Các chức năng của Tòa án Tăng lữ Đặc biệt độc lập với cơ cấu tòa án thông thường và chỉ tuân theo Lãnh tụ tối cao. Những phán xử của tòa này là tối cao và không được tái thẩm.
Dòng 126:
[[Hội đồng lợi ích]] có quyền giải quyết các tranh chấp giữa Nghị viện và Hội đồng bảo vệ Cách mạng, và cũng là một cơ quan tư vấn của Lãnh tụ tối cao, biến nó trở thành một trong những cơ quan nắm nhiều quyền lực chính phủ nhất trong nước.
====
{{
Các hội đồng địa phương được bầu theo kiểu phổ thông đầu phiếu với nhiệm kỳ 4 năm tại mọi thành phố và làng mạc ở Iran. Theo điều 7, Hiến pháp Iran, các hội đồng địa phương đó cùng với Nghị viện là những "tổ chức đưa ra quyết định và hành chính của quốc gia". Đoạn này của hiến pháp không được áp dụng cho tới tận năm 1999 khi các cuộc bầu cử hội đồng địa phương đầu tiên được tổ chức trên khắp đất nước. Các hội đồng có nhiều trách nhiệm, gồm bầu cử thị trưởng, giám sát các hoạt động tại khu vực; nghiên cứu xã hội, văn hoá, giáo dục, sức khoẻ, kinh tế và những yêu cầu chăm sóc xã hội bên trong khu vực của mình; đặt kế hoạch và phối hợp hành động với quốc gia trong việc thi hành các chương trình xã hội, kinh tế, xây dựng, văn hoá, giáo dục và các chương trình an sinh khác.
==
{{
Cộng hòa Hồi giáo Iran có một hệ thống hành chính gồm 4 cấp trong đó có 3 cấp địa phương.
Dòng 142:
Mỗi xã thường gồm nhiều thôn. Nhưng thôn không phải là đơn vị hành chính chính thức.
==
{{Chính|Địa lý Iran}}
[[Tập tin:ir-map.gif|nhỏ|trái|Bản đồ Iran]]
Dòng 152:
Những [[đồng bằng]] lớn duy nhất nằm dọc theo [[Biển Caspi]]a và phía bắc [[Vịnh Ba Tư|Vịnh Péc xích]], nơi biên giới Iran chạy tới cửa sông [[Arvand]] (''[[Shatt al-Arab]]''). Những đồng bằng nhỏ, đứt quãng nằm dọc theo phần bờ biển còn lại của Vịnh Péc xích, [[Eo Hormuz]] và [[Biển Oman]].
===Khí hậu===
[[Khí hậu]] Iran phần lớn [[khô cằn]] hay [[bán khô cằn]] cho tới [[cận nhiệt đới]] ở dọc bờ biển Caspia. Ở rìa phía bắc đất nước (đồng bằng ven biển Caspia) nhiệt độ hầu như ở dưới không và khí hậu ẩm ướt quanh năm. Nhiệt độ mùa hè hiếm khi vượt quá 29°[[Độ Celsius|C]] (84°[[Độ Fahrenheit|F]]). Lượng mưa hàng năm đạt 680 [[mM|mm]] (26 [[inch|in]]) ở vùng phía đông đồng bằng và hơn 1.700 mm (75 in) ở phía tây. Về phía tây, những khu dân cư tại các lưu vực núi Zagros thường có nhiệt độ thấp, khí hậu khắc nghiệt, tuyết rơi dày. Các lưu vực phía đông và trung tâm cũng có khí hậu khô cằn, lượng mưa chưa tới 200 mm (8 in) và có xen kẽ các sa mạc. Nhiệt độ trung bình mùa hè vượt quá 38 °C (100 °F). Các đồng bằng ven biển Vịnh Péc xích và Vịnh Oman ở phía nam Iran có mùa đông dịu, mùa hè rất nóng và ẩm. Lượng mưa hàng năm từ 135 đến 355 mm (6 to 14 in).
==
{{Chính|Kinh tế Iran}}
[[Tập tin:Elahiyeh.jpg|nhỏ|phải|200px|Núi Alborz bên trên quận mới [[Elahiyeh]]]]
Hàng 169 ⟶ 170:
{{clear}}
==
{{Chính|Dân cư Iran}}
Dân số Iran đã tăng trưởng mạnh trong nửa cuối thế kỷ 20, đạt tới khoảng 70 triệu người vào năm 2006. Trong những năm gần đây, có vẻ chính phủ Iran đã đưa ra các biện pháp kiểm soát mức độ tăng dân số cao và nhiều cuộc nghiên cứu đã cho thấy rằng tỷ lệ tăng dân số của Iran chỉ có thể giảm sau khi đạt tới mức sinh thay thế và ổn định vào năm 2050 (100 triệu người).<ref name=
[[Cộng đồng Do Thái]] ở Iran được ước tính hơn ba triệu người, đa số họ đã di cư sang [[Bắc Mỹ]], [[Tây Âu]], và [[Nam Mỹ]], sau cuộc [[Cách mạng Hồi giáo|Cách mạng Iran]]. Iran cũng có số lượng [[tị nạn|người tị nạn]] đông nhất thế giới, với hơn một triệu người, đa số từ [[Afghanistan]] và [[Iraq]]. Chính sách chính thức của chính phủ và các nhân tố xã hội muốn [[tái hồi cư]] số người này.<ref name="loc">{{
Đa số dân chúng sử dụng một trong [[những ngôn ngữ Iran]], gồm ngôn ngữ chính thức, [[tiếng Ba Tư]]. Trong khi về số lượng, tỷ lệ và cách định nghĩa các dân tộc khác nhau ở Iran hiện vẫn còn đang gây tranh cãi, các nhóm [[sắc tộc]] chính và [[Các sắc tộc thiểu số ở Iran|thiểu số]] gồm [[người Ba Tư]] (51%), [[Azeris]] (24%), [[Gilaki và Mazandarani]] (8%), [[Kurds]] (7%), [[Ả Rập|Ả rập]] (3%), [[Baluchistan|Baluchi]] (2%), [[Lorestan|Lurs]] (2%), [[người Turkmen|Turkmens]] (2%), [[Qashqai]], [[Armenia]], [[Ba Tư Do Thái]], [[Gruzia]], [[người Assyri]], [[Circassia]], [[Tats]],[[Pashtuns]] và các nhóm khác (1%).<ref name="ciaa">{{
Đa số dân Iran là người Hồi giáo; 90% thuộc nhánh [[Hồi giáo Shi'a|Shi'a]] của [[Hồi giáo|Đạo Hồi]], tôn giáo chính thức của quốc gia và khoảng 9% thuộc nhánh [[Hồi giáo Sunni|Sunni]] (đa số họ là người Kurds). Số còn lại là thiểu số theo các tôn giáo phi Hồi giáo, chủ yếu là [[Bahá'í]]s, [[Mandeans]], [[Hỏa giáo]], [[Do Thái giáo]] và [[Thiên Chúa giáo|Thiên chúa giáo]].<ref name=
==
Iran là một trong những quốc gia có tỷ lệ tăng trưởng đô thị cao nhất trên thế giới. Từ năm 1950 đến 2002 tỷ lệ dân đô thị trên tổng dân số tăng từ 27% lên tới 60%.<ref name="payvand2">{{
Dân số tám thành phố lớn nhất ([[2006]]) như sau (ước tính không đô thị):<ref name="gazetteer">{{
<center>
<gallery>
Hàng 194 ⟶ 195:
</center>
==
{{Chính|Văn hoá Iran}}
[[Tập tin:Hasht-Behesht Palace ney and Tar.jpg|nhỏ|phải|200px|Farhang (văn hoá) luôn là [[điểm trọng tâm]] của nền văn minh Iran]]
Iran có một lịch sử [[nghệ thuật]], [[âm nhạc]], [[kiến trúc]], [[thơ|thi ca]], [[triết học]], [[truyền thống]], và [[tư tưởng|hệ tư tưởng]] dài lâu.
<big>که ایران بهشت است یا بوستان</big><br
<big>همی بوی مشک آید از دوستان</big>
''"Dù mọi người có thể coi Iran là [[Vườn Eden|Eden]] hay [[Vườn Ba Tư]],''<br
''Mùi xạ hương lan toả tại đó từ những người bạn và đôi lứa."''<br
--''[[Firdawsi]]''
<big>همه عالم تن است و ایران دل</big><br
<big>نیست گوینده زین قیاس خجل</big>
"''Iran là Trái Tim còn toàn thể vũ trụ là Thể Xác,''<br
''Khi nghĩ như vậy, thi sĩ không còn cảm thấy hối tiếc hay nhỏ mọn."''<br
--''[[Nizami]]''
Hàng 220 ⟶ 221:
Sự tìm kiếm [[công bằng xã hội]] và sự công bằng là một đặc điểm quan trọng trong văn hoá Iran. Sự tôn trọng người già và sự hiếu khách cũng là một phần không thể thiếu trong [[phép xã giao Iran]].
Năm mới của Iran ([[Norouz]]) diễn ra ngày [[21 tháng 3]], ngày đầu tiên của [[mùa xuân]]. Norouz được [[Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc|UNESCO]] liệt vào danh sách [[Các di sản truyền khẩu và phi vật thể Nhân loại]] năm 2004.<ref name="culture">{{
Trong cuốn sách, ''New Food of Life'' của mình, Najmieh Batmanglij đã viết rằng ''"[[Ẩm thực Iran|thức ăn ở Iran]] có nhiều điểm chung với văn hoá ẩm thực vùng [[Trung Đông]], nhưng thường được coi là tinh vi và sáng tạo nhất trong số đó, nhiều màu sắc và phức tạp như một [[tấm thảm Ba Tư]]."''
==Xem thêm==
*
==
{{
==
===
{{wiktionary}}
{{thể loại Commons|Iran}}
{{wikinews}}
{{wikivoyage|Iran}}
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
===
{{portal}}
*
*
*
*
*
*
*
*
* [http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/middle_east/06/iran_maps/html/default.stm BBC News interactive maps detailing Iran's people, land and infrastructure]
*
*
*
*
; Iran News Sites
*
*
*
*
*
*
*
*
{{tây nam Á}}
| |||