Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Aztec”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Không có tóm lược sửa đổi |
|||
Dòng 1:
{{1000 bài cơ bản}}[[File:StaCeciliaAcatitlan.jpg|thumb|Kim tự tháp Aztec tại [[Santa Cecilia Acatitlan]], Bang Mexico]]
[[File:Aztec - Mask - Walters 2009201.jpg|thumb|[[Mặt nạ]] gỗ Aztec]]
[[File:Aztec eagle warrior.jpg|thumb|Tượng gốm mô tả một chiến binh đại bàng Aztec]]
[[File:Xiuhtecuhtli 1.jpg|thumb|Tranh vẽ [[Codex Fejérváry-Mayer]]—thần lữa [[Xiuhtecuhtli]] ở trung tâm]]
'''Aztec''' ({{IPAc-en|ˈ|æ|z|t|ɛ|k}}<ref>''Aztec.'' (2012). Dictionary.com. Retrieved January 1, 2012, from [http://dictionary.reference.com/browse/aztec?s=t link]</ref>) là tên gọi một số dân tộc nhất định tại miền trung [[Mexico]], đặc biệt là những người nói [[tiếng Nahuatl]], thống trị phần lớn vùng [[Trung Bộ châu Mỹ]] từ thế kỷ 14 đến 16. Từ ''aztecatl'' {{IPA-nah|asˈtekat͡ɬ|}} (số ít)<ref name="mx"/> và ''aztecah'' {{IPA-nah|asˈtekaʔ|}} ([[số nhiều]])<ref name="mx" >''Náhuatl: AR-Z.'' (n.d.). Vocabulario.com.mx. Retrieved August 30, 2012, form [http://www.vocabulario.com.mx/nahuatl/diccionario_nahuatl_a4.html ]</ref> trong tiếng Nahuatl có nghĩa là "người từ [[Aztlan]]",<ref name="Aztec">{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Aztec|title=Online Etymology Dictionary|work=etymonline.com}}</ref> một địa điểm thần loại trong văn hóa Nahuatl đương thời, và sau đó được dùng để chỉ [[người Mexica]]. Thông thường "Aztec" được dùng cho người Mexica tại [[Tenochtitlan]] (nơi ngày nay là [[Thành phố Mexico]]), một thành bang tọa lạc trên [[Hồ Texcoco]]; những người này gọi mình là ''Mēxihcah Tenochcah'' {{IPA-nah|meːˈʃiʔkaʔ teˈnot͡ʃkaʔ|}} hay ''Cōlhuah Mexihcah'' {{IPA-nah|ˈkoːlwaʔ meːˈʃiʔkaʔ|}}.
Từ thế kỷ 13, [[thung lũng Mexico]] là cái nôi của nền văn minh Aztec: là thủ đô của liên minh các bộ tộc Aztec, thành phố [[Tenochtitlan]] được xây trên một hòn đảo nhỏ nằm trong [[hồ Texcoco]]. Liên minh các bộ tộc này lập nên đế chế nhánh mở rộng ảnh hưởng chính trị của họ ra khỏi biên giới của thung lũng Mexico, họ xâm chiếm các thành phố khác trên khắp Trung Mỹ. Vào lúc đỉnh cao của nó, văn hóa Aztec có các truyền thống tôn giáo và thần thoại rất phức tạp và đa dạng, cũng như đạt được những thành tựu lớn về kiến trúc và nghệ thuật. Năm 1521 [[Hernán Cortés]], cùng với một số đồng minh bản địa Nahuatl, [[Tây Ban Nha chinh phục Aztec|đã chiếm Tenochtitlan]] và đánh bại đế chế Aztec dưới sự lãnh đạo của [[Hueyi Tlatoani]] [[Moctezuma II]]. Sau đó người Tây Ban Nha thành lập [[thành phố México|thành phố Mexico]] tại vị trí thủ đô bị tàn phá của Aztec, cũng tại đây người Tây Ban Nha bắt đầu quá trình thuộc địa hóa vùng Trung Mỹ.▼
Đôi khi cư dân tại hai thành bang đồng minh của Tenochtitlan, là [[người Acolhua]] của [[Texcoco (altepetl)|Texcoco]] và [[người Tepanec]] của [[Tlacopan]] cũng được gọi là "Aztec". Họ, cùng với người Mexica, đã thành lập nên '''[[Đế quốc Aztec|Tam Đồng Minh Aztec]]'''. Có khi, Aztec được dùng để chỉ các ''altepetl'' ([[Altepetl|thành bang]]) và cư dân tại đó, những người đã chia sẽ nền văn hóa và lịch sử với người Mexica, Acolhua và Tepanec, và cũng để chỉ những người dùng tiếng Nahuatl như một [[lingua franca]]. Theo nghĩa này, Aztec nhắc đến nền văn minh Aztec, bao gồm những di sản và thành tựu có nhiều nét chung của người dân Trung Bộ châu Mỹ trong [[thời kỳ hậu cổ điển]].
== Đế chế Aztec ==▼
▲Từ thế kỷ 13, [[
Văn hóa và lịch sử Aztec được nghiên cứu từ các chứng cứ khảo cổ tìm thấy ở những điểm khai quật như [[Templo Mayor]] tại Thành phố Mexico; từ những quyển [[bản thảo Aztec|bản thảo Aztec]]; từ sự chứng kiến tận mắt của những conquistador như [[Hernán Cortés]] và [[Bernal Díaz del Castillo]].
== Định nghĩa==
=== Người Aztec ===
{{Aztecbox}}
Thuật ngữ "Aztec" được dùng cho nhiều dân tộc nói [[tiếng Nahuatl]] ở miền trung [[Mexico]] trong thời kỳ hậu cổ điển của Trung Bộ châu Mỹ, nhất là [[người Mexica]], những người đã có vai trò chính trong việc thiết lập Tam Đồng Minh. Thuật ngữ này được mở rộng ra để chỉ các dân tộc liên quan như người [[Acolhua]], [[Tepanec]], và một số khác được sáp nhập vào đế chế Aztec sau đó. "Aztec" từng được dùng để chỉ tất cả các dân tộc nói tiếng Nahuatl hiện nay; tiếng Nahuatl trước đây được gọi là "tiếng Aztec". Ngày nay, các dân tộc này được gọi là [[các dân tộc Nahua]].<ref>{{harvnb|Lockhart|1992}} {{page needed|date=February 2011}}</ref><ref>{{harvnb|Smith|1997|p=2}}</ref> Về mặt ngôn ngữ, "Aztec" vẫn được dùng để chỉ một nhánh con trong [[hệ ngôn ngữ Ute-Aztec]], nhánh này gồm tiếng Nahuatl và các ngôn ngữ liên quan ([[tiếng Pochutec]] và [[tiếng Pipil]]).<ref>Campbell 1997{{Full citation needed|date=February 2011}}</ref>
===
Văn hóa Aztec là văn hóa của người Aztec, nhưng vì nhiều dân tộc tại trung Mexico thời đó đều chia sẽ các đặc điểm văn hóa cơ bản, một phần của văn hóa Aztec không thể được xem là chỉ của riêng người Aztec. Vì cùng lý do mà "văn minh Aztec" nên được hiểu là một phần của nền văn minh [[Trung Bộ châu Mỹ]].<ref name="auto">{{harvnb|Smith|1997|pp=4–7}}</ref>
Văn hóa tại Trung Mexico bao gồm nghề trồng ngô, sự phân biệt giữa tầng lớp ''pipiltin'' (quý tộc) và ''[[macehualtin|macehualli]]'' (dân thường), đền thờ bách thần (với những vị thần như [[Tezcatlipoca]], [[Tlaloc]] and [[Quetzalcoatl]]), hai [[lịch Aztec|hệ thống lịch]] ''xiuhpohualli'' (365 ngày) và ''tonalpohualli'' (260 ngày). Với dân cư Tenochtitlan, có vị thần bảo hộ [[Huitzilopochtli]], kim tự tháp đôi, và nghệ thuật làm gốm.<ref name="auto"/>
[[File:Aztec Empire 1519 map-fr.svg|thumb|300px|Lãnh thổ rộng lớn nhất của Đế quốc Aztec.]]
▲=== Tôn giáo ===
[[Đế quốc Aztec]] mở rộng quyền lực của mình trong thời kỳ hậu cổ điển tại Trung Bộ châu Mỹ.<ref>{{harvnb|Smith|2001|pp=250–252}}</ref> Nó được thành lập năm 1427 như một liên minh giữa ba thành bang [[Tenochtitlan]], [[Texcoco (altepetl)|Texcoco]], và [[Tlacopan]], liên minh với nhau để cùng đánh bại thành bang [[Azcapotzalco]], mà trước đó thống trị [[Thung lũng México]]. Không lâu sau, Texcoco và Tlacopan chỉ còn có vai trò hổ trợ, trong khi Tenochtitlan nắm quyền lãnh đạo thực sự.<ref>{{harvnb|Smith|1997|pp=49–58}}</ref>
==Tham khảo==
{{Tham khảo|2}}
Hàng 145 ⟶ 99:
[[Thể loại:Văn minh]]
[[Thể loại:Văn minh châu Mỹ]]
| |||