Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Everest”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Không có tóm lược sửa đổi |
n Đã lùi lại sửa đổi của Anhkun2512 (Thảo luận) quay về phiên bản cuối của Tuanminh01 |
||
Dòng 2:
{{Infobox mountain
| name = Núi Everest
| other_name = ཇོ་མོ་གླང་མ (''Chomolungma'') <br/> 珠穆朗玛峰 (Châu Mục Lãng Mã Phong) <br/> सगरमाथा (''Sagarmatha'')
| photo =Everest kalapatthar crop.jpg
| photo_caption = Đỉnh núi Everest nhìn từ [[Kala Patthar]], [[Nepal]]
| elevation = 8848 m<br
| elevation_ref =
| prominence = 8824 m. Một trong vài tá đỉnh có độ cao và phần lồi bằng nhau</small>
| prominence_ref =
| map = Nepal
| map_caption = Vị trí đỉnh Everest
| label = Núi Everest
| label_position = left
| listing = [[Bảy đỉnh núi]]<br />[[Những đỉnh núi trên 8.000 mét]]<br />[[Danh sách quốc gia theo điểm cao nhất]]
| location = {{flagicon|NEP}} [[Solukhumbu (huyện)|Solukhumbu]], [[Sagarmatha (vùng)|Sagarmatha]], [[Nepal]]<br />{{flagicon|PRC}} [[Tingri]], [[Xigazê]], [[Khu tự trị Tây Tạng]], [[Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa]]<ref>Vị trí thể hiện rõ trên bản đồ địa hình chi tiết.</ref>
| range = [[Mahalangur Himal]], [[Himalaya]]
| lat_d = 27 | lat_m = 59 | lat_s = 17 | lat_NS = N
| long_d = 86 | long_m = 55 | long_s = 31 | long_EW = E
| coordinates_ref =<ref>Tọa độ [[WGS84]] ở đây được tính toán dựa trên bản đồ địa hình chi tiết và tương ứng với [http://www.adventurestats.com/tables/8000ergeo.shtml adventurestats], sai lệch không quá 2".</ref>
| first_ascent = 29 tháng 5 năm 1953<br />{{flagicon|NZL}} [[Edmund Hillary]]<br />{{flagicon|NEP}} [[Tenzing Norgay]]
| easiest_route = [[South Col]] (Nepal)
}}
[[Tập tin:Mt Everest aerial 2005.jpg|nhỏ|250px|Quang cảnh không gian núi Everest nhìn từ phương nam]]
Dòng 29:
[[Tập tin:Topografic map of Himalaya.png|nhỏ|phải|Bản đồ dãy Himalaya]]
[[Tập tin:Himalaya 85.30820E 32.11063N.jpg|nhỏ|phải|Dãy Himalaya]]
Tại Nepal, nó mang tên ''Sagarmatha'' ({{lang-sa|सगरमस्तका}} ''sagaramastakā'', "trán trời"). Trong [[tiếng Tạng cổ|tiếng Tây Tạng]], nó được gọi ''Chomolangma'' (ཇོ་མོ་ཀླུངས་མ་ ''jo mo klungs ma'', nghĩa là "Thánh mẫu của vũ trụ"). Trong [[tiếng Trung Quốc]], nó có tên phiên âm từ tiếng Tây Tạng là '''Châu Mục Lãng Mã Phong''' (珠穆朗瑪峰) hoặc được dịch nghĩa là '''Thánh Mẫu Phong''' (聖母峰), "đỉnh núi của Thánh mẫu".
Ngọn núi này được đặt tên tiếng [[tiếng Anh|Anh]] bởi [[Andrew Scott Waugh]], [[tổng trưởng quan trắc của Ấn Độ]] người Anh.
{{cquote|''...Tôi được dạy bởi quan cấp trên và là người tiền nhiệm đáng kính của tôi, Đại tá, Ngài [[George Everest]] là đặt cho mỗi đối tượng địa lý bằng tên địa phương hay là tên riêng dùng trong thổ ngữ xứ đó. Nhưng đây là một ngọn núi, có lẽ là ngọn núi cao nhất trên thế giới, không có một tên địa phương nào mà chúng tôi biết đến, mà nếu như tên nào trong tiếng địa phương được biết đến, thì cũng không biết là đến khi nào mới chắc chắn trước khi chúng tôi được cho phép đi xuyên qua Nepal... Tạm thời tôi xin mạn phép đặt tên... một cái tên mà sẽ được biết đến giữa các công dân và trở thành một từ thông dụng giữa các quốc gia văn minh.''|||Andrew Scott Waugh|<ref name=rgs1857>"Papers relating to the Himalaya and Mount Everest", ''Proceedings of the Royal Geographical Society of London'', no.IX pp.345-351, April-tháng 5 năm 1857.</ref>}}
[[Tập tin:GeorgeEverest.jpeg|nhỏ|trái|150px|Sir [[George Everest]]]]
Do vậy Waugh đã chọn đặt tên núi theo tên của Sir [[George Everest]], ban đầu sử dụng cách viết '''Mont Everest''', và sau đó là '''Mount Everest'''. Tuy nhiên, cách phát âm hiện đại của Everest – [[Bảng mẫu tự phiên âm quốc tế|IPA]]: {{IPA|[ˈɛvərɪst]}} hay là {{IPA|[ˈɛvərɨst]}} (EV-er-est) – khác với cách phát âm họ của Sir George là {{IPA|[ˈiv;rɪst]}} (EAVE-rest).
Tên ''Sagarmatha'' trong tiếng Nepal được đưa ra trong đầu [[thập niên 1960]] khi nhà nước Nepal nhận ra rằng Đỉnh Everest không có tên trong tiếng Nepal. Điều này xảy ra vì ngọn núi không được biết đến và được đặt tên theo tiếng của một dân tộc thiểu số ở Nepal (vùng thung lũng Kathmandu và khu vực xung quanh). Tên trong tiếng Sherpa/Tây Tạng ''Chomolangma'' không được chấp nhận vì nó chống lại ý tưởng thống nhất Nepal.
== Số liệu đo đạc ==
Hàng 41 ⟶ 47:
Điểm sâu nhất ở đại dương là hơn cả chiều cao của Everest: [[Challenger Deep]], tọa lạc ở [[Rãnh Mariana|Vũng Mariana]], sâu đến mức nếu Everest được đặt vào đó thì cần thêm trên 2 km (1,25 dặm) nước bao phủ ở phía trên.
*Đỉnh Everest là đỉnh cao nhất Trái Đất nếu so với [[mực nước biển]], còn nếu so về khoảng cách tới [[Lõi trong (Trái Đất)|tâm]] Trái Đất thì núi lửa [[Chimborazo]] thuộc dãy [[Andes]] ở [[Ecuador]] xa hơn (6.382,3 km so với 6.384,4 km); lý do là Trái Đất không phải là một khối cầu hoàn hảo. Trái Đất có hình dáng của một khối [[Hình cầu dẹt|phỏng cầu]] ([[Ellipsoid|ellipsoid tròn xoay]]), hơi lồi ra ở phần xích đạo.
*Nếu so về phần vượt lên so với cao độ chung quanh thì nó thua núi [[Denali]] ở [[Alaska]]. Denali chỉ cao hơn mực nước biển 6.194 m, nhưng nó vượt hơn bình địa chung quanh (có độ cao so với mực nước biển dao động 300–900 m) là 5.300 đến 5.900 m, trong khi Everest chỉ vượt so với sườn phía nam là 4.200 m đến 5.200 m về phía cao nguyên Tây Tạng.
*Nếu tính từ chân đến đỉnh, đỉnh [[Mauna Kea]] ở [[Hawaii]] mới là kỷ lục. Tính từ đáy biển đến đỉnh của Mauna Kea là 10.200 m (đỉnh của nó chỉ nhô trên mực nước biển 4.205 m)
{{-}}
Hàng 65 ⟶ 73:
Hầu hết các cố gắng xảy ra trong tháng 4 hay tháng 5 trước khi mùa mưa (''monsoon'') trong mùa hè. Một thay đổi trong [[dòng khí]] (''jet stream'') vào thời điểm này trong năm cũng làm giảm tốc độ gió trung bình trên đỉnh núi cao. Trong khi một số cố gắng xảy ra sau mùa monsoon vào tháng 9 và tháng 10, những tuyết dồn thêm vào sau mùa mưa làm việc trèo lên còn khó khăn hơn.
=== Dãy phía nam ===
Đường leo lên qua sườn núi phía đông nam bắt đầu với một con đường mòn tại Trại Nền (''Base Camp'') ở độ cao 5.380 m (17.600 ft) về phía nam của Everest ở Nepal. Các đoàn thám hiểm thường bay vào [[Lukla]] (2.860 m) từ [[Kathmandu]] và đi xuyên qua [[Namche Bazaar]]. Những nhà leo núi sau đó đi bộ lên Trại Nền, thường mất sáu đến tám ngày, cho phép đủ thời gian để làm quen với khí hậu độ cao và ngăn chặn [[chứng say độ cao]]. Các phương tiện leo núi và đồ tiếp tế được chuyên chở bởi [[bò Tây Tạng|yak]], dzopkyos và [[phu khuân vác]] lên Trại Nền trên [[Khumbu Glacier]]. Khi Hillary và Tenzing leo lên đỉnh Everest vào năm 1953, họ bắt đầu từ thung lũng Kathmandu, bởi vì không có đường nào xa hơn về phía đông vào lúc đó.
Những nhà leo núi sẽ nghỉ lại một vài tuần ở Trại Nền, làm quen với độ cao. Trong suốt thời gian đó, những [[người Sherpa]] và một số nhà leo núi trong đoàn thám hiểm sẽ thiết lập dây và thang leo trên [[thác băng Khumbu]] hiểm trở. [[Serac]], các kẽ nứt trong băng và các khối băng trượt làm thác băng này là một trong những đoạn nguy hiểm nhất của con đường lên đỉnh. Nhiều nhà leo núi và người Sherpa đã tử nạn ở đoạn này. Để làm giảm bớt nguy hiểm, những nhà leo núi thường bắt đầu leo trước bình minh. Một khi ánh nắng mặt trời chiếu tới thác băng, sự hiểm nguy tăng lên đáng kể. Phía trên thác băng là Trại I (hay ''Advanced Base Camp'' - ABC) tại độ cao 6.065 m (19.900 ft).
Từ Trại I, những nhà leo núi tiếp tục leo lên dọc theo [[Western Cwm]] để đến nền của mặt [[Lhotse]], nơi Trại II được thiết lập ở độ cao 6.500 m (21.300 ft). Western Cwm là một thung lũng đóng băng tương đối bằng phẳng
chỉ hơi nâng lên cao, được đánh dấu bằng một kẽ nứt khổng lồ cạnh bên trung tâm làm ngăn đường đi lên trực tiếp lên phần phía trên của Cwm. Những nhà leo núi bắt buộc phải đi băng ngang qua ở phía rìa phải gần nền của [[Nuptse]] đến một đoạn đường đèo nhỏ được biết đến như là "góc Nuptse". Western Cwm cũng còn được gọi là "Thung lũng im lặng" bởi vì địa hình của khu vực nói chung là chắn gió từ con đường leo lên. Với [[độ cao]] và một ngày trong không có gió có thể làm Western Cwm nóng vượt sức chịu đựng của những người leo núi.
Từ Trại II, các nhà leo núi đi lên theo mặt Lhotse trên những sợi dây cố định đến một mỏm nhỏ ở độ cao 7.470 m (24.500 ft). Từ nơi đó, leo thêm 500 mét nữa là đến Trại IV trên [[South Col]] ở độ cao 7.920 m (26.000 ft). Từ Trại III đến Trại IV, các nhà leo núi phải đối mặt với thêm hai thử thách nữa: Gót Geneva và Dải Vàng (''Yellow Band''). Gót Geneva là một sườn đá đen có hình dạng cái đe được đặt tên bởi một đoàn thám hiểm [[Thụy Sĩ]] vào năm 1952. Các sợi dây cố định giúp các nhà leo núi trong việc trèo lên dải đá đầy tuyết phủ này. Dải Vàng là một phần của [[cát kết|đá cát]] [[trầm tích]] cũng cần đến 100 m dây để vượt qua nó.
Trên South Col, các nhà leo núi bước vào [[vùng chết]]. Những nhà leo núi thường chỉ có tối đa là hai đến ba ngày để họ có thể chịu đựng được độ cao này trước khi trèo lên đỉnh. Thời tiết trong và ít gió là những yếu tố quan trọng trong việc quyết định là có nên cố gắng trèo lên đỉnh hay không. Nếu thời tiết không hợp tác trong vài ngày ngắn ngủi này, những nhà leo núi bắt buộc phải leo xuống, nhiều người quay lại đến Trạm Nền.
Từ Trại IV, những nhà leo núi sẽ bắt đầu cú leo lên đỉnh vào khoảng nửa đêm với những hy vọng đạt lên tới đỉnh (vẫn còn thêm 1.000 mét nữa phía trên) trong vòng từ 10 đến 12 giờ. Những nhà leo núi sẽ đạt đến đầu tiên là "The Balcony" ở độ cao 8.400 m (27.700 ft), một thềm nhỏ nơi họ có thể nghỉ ngơi và ngắm nhìn những đỉnh núi về phia nam và phía đông trong ánh sáng sớm của bình minh. Tiếp tục len lên sườn núi, các nhà leo núi sẽ đối diện với một dãy các bậc đá với cấu trúc thường là buộc họ về phía đông vào sâu trong tuyết đến thắt lưng, với nguy hiểm về các vụ sạt lở. Ở độ cao 8.750 m (28.700 ft), một vòm băng tuyết nhỏ cỡ bằng cái bàn đánh dấu Đỉnh phía Nam (''South Summit'').
Từ Đỉnh phía Nam, các nhà leo núi đi theo một cạnh như lưỡi dao ở sườn đông nam dọc theo vùng được biết đến như "đường Cornice" (''Cornice traverse'') nơi mà tuyết xen lẫn với đá. Đây là một đoạn trống trải lộ thiên nhất của đường leo và một bước sẩy chân về phía trái sẽ đưa người leo 2.400 m (8.000 ft) xuống mặt đông nam trong khi ngay phía phải là mặt [[Kangshung]] cao 3.050 m (10.000 ft). Tại điểm cuối của con đường này là một thành đá cao 12 m (40 ft) được gọi là "[[Bậc Hillary]]" ở độ cao 8.760 m (28.750 ft). Hillary và Tenzing là những nhà leo núi đầu tiên leo lên bậc đá này và họ đã leo lên với những phương tiện thô sơ cho việc trèo lên băng và không có những sợi dây cố định. Ngày nay, những nhà leo núi sẽ leo lên bậc này sử dụng dây cố định sẵn được thiết lập trước bởi những người Sherpa. Một khi đã ở trên bậc, tương đối là đơn giản để leo lên đỉnh có những sườn tuyết không dốc lắm - mặc dù điều kiện lộ thiên trên sườn núi rất khắc nghiệt khi đi qua một vùng tuyết phủ rộng lớn. Sau Bậc Hilary, các nhà leo núi cũng phải đi qua một đoạn đầy đá dễ sụt lở và có một đống dây lớn có thể trở nên rối rắm trong thời tiết xấu. Những nhà leo núi thường trải qua ít hơn nửa giờ trên "nóc nhà của thế giới" khi họ nhận ra sự cần thiết của việc hạ xuống Trại IV trước khi trời tối hay thời tiết buổi chiều trở thành một vấn đề nghiêm trọng.
=== Dãy phía bắc ===
Đường lên theo sườn núi phía đông bắc bắt đầu từ phía bắc của Everest ở Tây Tạng. Các đoàn thám hiểm leo lên đến [[Tảng băng Rongbukr]], thiết lập Trại Nền ở độ cao 5.180 m (17.000 ft) trên một mặt bằng đá sỏi ngay bên dưới tảng băng. Để đạt đến Trạm II, các nhà leo núi leo lên dọc theo một đường đất chính giữa phía đông của tảng băng Rongbuk đến nền của [[Changtse]] ở độ cao khoảng 6.100 m (20.000 ft). Trại III (ABC) tọa lạc bên dưới [[North Col]] ở độ cao 6.500 m (21.300 ft). Để đạt đến Trại IV trên cột phía bắc, các nhà leo núi leo lên theo tảng băng đến chân cột nơi các sợi dây cố định được sử dụng để đạt tới North Col ở độ cao 7.010 m (23.000 ft). Từ North Col, các nhà leo núi leo lên sườn núi đá phía bắc để thiết lập Trại V ở độ cao vào khoảng 7.775 m (25.500 ft). Con đường đi lên mặt phía bắc thông qua một dãy các dốc và cạnh sắc như lưỡi dao vào vùng bằng phẳng hơi dốc xuống trước khi đạt đến địa điểm của Trại VI ở độ cao 8.230 m (27.000 ft). Từ Trại VI, các nhà leo núi sẽ leo lên đoạn cuối cùng. Các nhà leo núi phải vượt qua ba dãy đá gọi là Bậc thứ 1, Bậc thứ 2 và Bậc thứ 3. Một khi đã vượt qua những bậc này, là những dốc cuối cùng (khoảng 50 đến 60 độ) để lên tận đỉnh núi.
== Con đường lên đỉnh ==
Hàng 72 ⟶ 99:
Tuy vậy, vào năm 1999, [[Đoàn Nghiên cứu Thám hiểm Mallory và Irvine]] đã tìm ra xác của Mallory trong khu vực tìm kiếm đã được dự đoán gần địa điểm cũ của trại Trung Quốc. Nhiều tranh luận đã diễn ra gay gắt trong cộng đồng những nhà leo núi liệu là hai người đó đã leo đến đỉnh của thế giới, 29 năm trước khi chuyến leo lên đỉnh Everest thành công (và dĩ nhiên, xuống núi an toàn) bởi Sir [[Edmund Hillary]] và [[Tenzing Norgay]] vào năm 1953. Ý kiến chung giữa những nhà leo núi là họ (Mallory và Irvine) đã chưa leo đến đỉnh, trong khi những tìm thấy mới đây chứng tỏ điều ngược lại. Mặc dù không có bằng chứng vật chất là một trong hai người nói trên đã lên quá [[Bậc thứ 2]], nếu Mallory đã leo lên cao đến mức đó thì rất có thể là ông đã leo đến đỉnh, bởi không có khó khăn nào trong việc leo thêm cao một ít nữa. Lý thuyết được nhiều người chấp nhận là Mallory chỉ cố gắng trèo lên mặt của Bậc thứ 2 bằng cách đứng lên vai của Irvine. Được trang bị với bình [[ôxy]] dự trữ của Irvine ông đã có thể leo đến đỉnh muộn hơn trong ngày hôm đó. Đi xuống trong bóng tối ông có thể quyết định đi theo hẻm núi Norton hơn là cố gắng trèo xuống từ Bậc thứ 2 mà không nhìn thấy gì cả. Tất cả mọi người đều đồng ý là Mallory đã tử nạn trong một cú ngã ngắn trong lúc hạ xuống thông qua hẻm núi, nơi xác ông ta được tìm thấy. Irvine có thể sống sót lâu hơn một chút khi chờ người bạn đồng hành quay lại, dưới chân của Bậc thứ 2, nhưng chết sau đó vì ở lâu ngoài trời băng tuyết. Xác của Irvine có lẽ được tìm thấy bởi một nhà leo núi Trung Quốc khác vào năm 1960 (ở nơi không gần xác của Mallory, chứng tỏ là hai người đã tách ra) nhưng đã không được tìm ra trở lại, mặc cho một số cố gắng tìm kiếm vào năm 2004.
Mallory đã đi khắp [[Hoa Kỳ]] và diễn thuyết một năm trước vào năm 1923; chính vào lúc đó đã trả lời (lúc phát cáu) một câu nổi tiếng, "Bởi vì nó ở đó," khi một phóng viên ở [[Thành phố New York|New York]] hỏi "Tại sao ông muốn leo lên đỉnh Everest?" cho đến lần thứ 1000.
Thông tin đầy đủ ở đây [http://www.everestnews2004.com/malloryandirvine2004/malloryandirvine2004.htm Mallory và Irvine: Chương cuối cùng] bao gồm cả những quan điểm phê phán trái ngược.
Vào năm 1995, George Mallory II từ [[Cộng hòa Nam Phi|Cộng hoà Nam Phi]] (cháu nội) đã leo đến đỉnh Everest.
=== 1933-1953 ===
Vào năm 1933, [[Lady Houston]], một [[triệu phú]] và một cựu vũ nữ, đã tài trợ cho ''chuyến bay Houston Everest năm 1933'', một phi đội dẫn đầu bởi [[Douglas Douglas-Hamilton]], Công tước Hamilton (lúc đó chỉ là Hầu tước Clydesdale), bay qua đỉnh núi trong cố gắng đặt một [[lá cờ Anh]] (''the Union Jack'') lên đỉnh núi.
Sau khi tham gia một chuyến bay trinh thám năm 1935, nhà leo núi thám hiểm [[Bill Tilman]] được chỉ định là trưởng một đoàn thám hiểm Everest vào năm 1938 với cố gắng leo lên phía sườn tây bắc. Họ đạt được độ cao trên 27.000 ft (8.200 m) mà không cần thêm ôxy tiếp tế trước khi buộc phải xuống núi vì thời tiết xấu và bệnh tật.
Các đoàn thám hiểm trước đó đã leo lên núi từ phía [[Tây Tạng]], theo mạn phía bắc. Tuy nhiên, cửa lên này đã bị đóng lại đối với những nhà thám hiểm phương Tây vào năm 1950, sau khi [[Trung Quốc]] xâm lược Tây Tạng. Tuy nhiên, vào năm 1950, Bill Tilman và một đoàn nhỏ bao gồm Charles Houston, Oscar Houston và Betsy Cowles tiến hành một cuộc thám hiểm nhỏ lên Everest thông qua Nepal theo một con đường mà bây giờ đã trở thành một cách tiếp cận đỉnh Everest quy chuẩn từ phía nam.
=== Tenzing và Hillary ===
Trong năm 1951, một đoàn thám hiểm người Anh dẫn đầu bởi [[Eric Shipton]] và gồm cả [[Edmund Hillary]], đi đến Nepal để thăm dò một con đường leo mới qua mặt phía nam.
Theo sau người Anh, vào năm 1952 một đoàn thám hiểm [[Thụy Sĩ]] cố gắng leo lên theo mặt phía nam, nhưng đội mở đường của [[Raymond Lambert]] và [[người Sherpa]] [[Tenzing Norgay]] đã quay lại ở độ cao chỉ khoảng 200 mét nữa là tới đỉnh núi. Những người Thụy Sĩ đã cố gắng thám hiểm một lần nữa và mùa thu năm 1952; lần này thì một đội gồm cả Lambert và Tenzing quay trở lại ở một giai đoạn sớm hơn của cuộc leo.
Vào năm 1953, một đoàn thám hiểm Anh lần thứ chín, dẫn đầu bởi [[John Hunt, Nam tước Llanfair Waterdine|John Hunt]], quay trở lại Nepal. Hunt chọn ra hai cặp leo với cố gắng đạt lên tới đỉnh. Cặp thứ nhất quay lại sau khi kiệt sức cao trên núi. Ngày hôm sau, đoàn thám hiểm tiến hành lần leo thứ hai và cũng là lần cuối lên đỉnh với cặp leo kinh nghiệm và quyết tâm nhất. Đỉnh núi cuối cùng đã đạt được vào 11:30 am giờ địa phương vào ngày [[29 tháng 5]] năm [[1953]] bởi người [[New Zealand]] tên là [[Edmund Hillary]] và người Sherpa tên là [[Tenzing Norgay]] từ phía Nepal leo lên theo con đường phía nam South Col. Vào thời gian đó, cả hai thừa nhận rằng đó là một cố gắng tập thể bởi cả đoàn thám hiểm, nhưng sau nhiều tra hỏi không dứt, Tenzing một vài năm sau đó tiết lộ rằng Hillary đã đặt chân lên đỉnh trước tiên. Họ dừng lại trên đỉnh núi để chụp ảnh và chôn lại một vài viên kẹo và một [[thánh Giá|thánh giá]] nhỏ vào tuyết trước khi xuống núi. Tin tức về sự thành công của đoàn thám hiểm đã lan về đến [[Luân Đôn|London]] vào buổi sáng Nữ hoàng [[Elizabeth II]] [[lên ngôi]]. Quay lại [[Kathmandu]] một vài ngày sau đó, Hillary và Hunt khám phá ra rằng họ vừa được tấn phong danh hiệu [[Hiệp sĩ]] cho sự cố gắng của họ.
=== 1996 - thảm hoạ Everest ===
Trong mùa leo núi năm 1996 mười chín người đã chết vì cố gắng trèo lên đến đỉnh và cho năm đó là một năm chết người nhất trong lịch sử leo Everest. Ngày [[10 tháng 5]] năm đó là ngày chết chóc nhất trong lịch sử leo Everest, khi một cơn bão đập vào nhiều nhà leo núi ở gần đỉnh (trên bậc Hillary), giết đi tám người. Trong số những người tử nạn là những nhà leo núi kinh nghiệm [[Rob Hall]] và [[Scott Fischer]], cả hai đều là những nhà thám hiểm được trả lương cao nhất để lên đến đỉnh. Thảm họa đã được biết đến rộng rãi trong công chúng và đặt ra những câu hỏi về việc thương mại hóa đỉnh Everest.
=== Sự kiện ===
Vào ngày [[16 tháng 5]] năm [[1975]], [[Tabei Junko|Junko Tabei]] trở thành người [[phụ nữ]] đầu tvbniên đạt đến đỉnh núi Everest. Vào [[25 tháng 5]] năm [[2001]], [[Erik Weihenmayer]] trở thành người leo núi [[khiếm thị|mù]] đầu tiên lên đỉnh.
Cho đến cuối mùa leo năm 2003, 1.919 người đã đạt đến đỉnh núi (829 người từ 1998) và 179 người tử nạn khi cố gắng trèo lên đỉnh. Điều kiện trên núi khắc nghiệt đến nỗi các xác người phải để lại nơi mà họ đã rơi xuống; một số xác có thể thấy được từ các đường leo quy chuẩn.
Hầu hết các đoàn thám hiểm sử dụng [[mặt nạ]] và bình đựng [[ôxy]] ([http://classic.mountainzone.com/everest/98/climb5-21oxygen.html]) ở độ cao trên 26.000 ft (8.000 m); vùng này được biết đến như là [[vùng chết]]. Everest có thể được leo lên mà không cần thêm sự ôxy hỗ trợ, nhưng điều này cần các huấn luyện thể lực đặc biệt và làm tăng rủi ro cho người leo. Con người không suy nghĩ minh mẫn với lượng ôxy thấp, và tổng hợp các điều kiện [[thời tiết]] khắc nghiệt, [[nhiệt độ]] thấp, các dốc thẳng đứng đòi hỏi các quyết định nhanh chóng chính xác.
Các nhà leo núi là một nguồn thu lợi từ [[du lịch]] khá lớn cho Nepal; họ đủ các thành phần từ các [[nhà leo núi]] kinh nghiệm đến các người leo núi nghiệp dư dựa vào những người hướng dẫn thuê để dẫn họ lên đỉnh. Chính quyền Nepal cũng yêu cầu một giấy phép từ tất cả các nhà leo núi; giấy này kèm theo một khoảng lệ phí không nhỏ.
Khu vực đỉnh Everest, và dãy [[Himalaya]] nói chung, được cho là đang chịu đựng sự tan băng do [[ấm lên toàn cầu|hâm nóng toàn cầu]]. [[Mùa mưa]] dữ dội vào mùa hè năm 2005 là nhất quán với sự tiếp tục nóng lên và việc nâng lồi lên của [[đồng bằng Tây Tạng]] về phía bắc.
== Các cột mốc thời gian ==
* 1921 Đoàn thám hiểm người [[Anh]] thám hiểm lối vượt qua tảng băng [[Rongbuk]].
* 1922 Đoàn thám hiểm Anh thứ hai, dưới sự chỉ huy của Tướng CG Bruce và lãnh đạo leo núi EI Strutt, và gồm cả [[George Mallory]]. George Finch cố gắng leo lên đỉnh lần đầu tiên sử dụng bình ôxy, và đạt được độ cao kỉ lục 8.321 mét. Chỉ một lúc sau, bảy nhà leo núi người [[Sherpa (dân tộc)|Sherpa]] tử nạn trong một vụ [[tuyết lở]], trở thành những cái chết đầu tiên được báo cáo trên Everest.
* 1924 Đoàn thám hiểm Anh thứ ba đạt đến độ cao 8.500 mét. Vào [[6 tháng 6]], [[George Mallory]] và [[Andrew Irvine]] leo lên cố gắng đạt đến đỉnh nhưng lạc mất sau khi những đám mây khép lại. Một người chứng kiến đã nói rằng ông thấy họ gần đến đỉnh.
* 1933 [[Lady Houston]] cấp tiếp cho một phi đội bay qua đỉnh để thả xuống một lá cờ liên hiệp Anh.
* 1934 [[Maurice Wilson]] (người Anh) tử nạn trong cố gắng leo lên một mình.
* 1938 Nhà thám hiểm leo núi [[Bill Tilman]] (Anh) dẫn đầu một đoàn thám hiểm theo sườn tây bắc, đạt được độ cao trên 8.200 meters (27.000 ft) không cần oxygen trước khi bị đẩy xuống vì thời tiết xấu.
* 1950 Nepal mở cửa biên giới cho người nước ngoài. [[Bill Tilman]] và Charles Houston tổ chức một cuộc thám hiểm do thám lên Everest.
* 1952 Một đoàn thám hiểm [[Thụy Sĩ]], bao gồm cả Sherpa [[Tenzing Norgay]] bỏ cuộc vì kiệt sức, 200 mét nữa là đến đỉnh.
* 1953 Đỉnh được '''đạt đến lần đầu tiên''' (trong lịch sử có ghi lại) vào lúc 11:30 am ngày [[29 tháng 5]] bởi người [[New Zealand]] Sir [[Edmund Hillary]] và người Sherpa tên [[Tenzing Norgay]] từ Nepal leo theo đường South Col.
* 1960 Vào [[25 tháng 5]], một đội [[Trung Quốc]] bao gồm [[Wang Fuzhou]], [[Gongbu]] và [[Qu Yinhua]] leo lên đỉnh lần đầu tiên theo Sườn Bắc.
* 1963 Vào [[22 tháng 5]], hai người Mỹ là [[Tom Hornbein]] và [[Willi Unsoeld]] leo lên lần đầu tiên theo Sườn Tây.
* 1963 Băng ngang lần đầu tiên bởi một đoàn thám hiểm [[Hoa Kỳ|Mỹ]], bắt đầu leo từ phía đông và hạ xuống phía tây nam.
* 1965 Vào [[20 tháng 5]], [[Nawang Gombu Sherpa]] trở thành người đầu tiên trèo lên đỉnh Everest hai lần.
* 1975 Vào [[16 tháng 5]], [[Tabei Junko|Junko Tabei]] người [[Nhật Bản|Nhật]] là '''phụ nữ ''' đầu tiên trên đỉnh núi.
* 1975 Vào [[27 tháng 5]], một phụ nữ [[Tây Tạng|Tibet]], Phantog, trở thành người phụ nữ đầu tiên leo lên đỉnh từ phía Tibet.
* 1975 Đoàn thám hiểm phía tây nam người Anh dẫn đầu bởi [[Chris Bonington]]. Đạt lên đỉnh bởi 2 đội bao gồm [[Doug Scott]], [[Dougal Haston]], [[Peter Boardman]], và [[Sirdar Pertemba]]. Phóng viên ảnh BBC [[Michael Burke]] không quay lại từ một cố gắng leo lên một mình.
* 1978 [[Reinhold Messner]] ([[Ý]], [[South Tyrol]]) và [[Peter Habeler]] ([[Áo]]) đạt đến đỉnh mà không cần bình ôxy.
* 1980 Đoàn thám hiểm đầu tiên trong '''mùa đông''' bởi một đội từ [[Ba Lan]] ([[Leszek Cichy]], [[Krzysztof Wielicki]], [[Andrzej Czok]] và [[Jerzy Kukuczka]]).
* 1980 [[Reinhold Messner]] ([[Ý]], [[South Tyrol]]), '''người đầu tiên''' leo lên Everest một mình mà không cần [[bình ôxy]].
* 1982 Vào [[5 tháng 10]], [[Laurie Skreslet]] trở thành người [[Canada]] đầu tiên đạt đến đỉnh.
* 1983 Lou Reichardt, Kim Momb, và Carlos Buhler [[Hoa Kỳ|Mỹ]] trở thành những người đầu tiên lên đỉnh theo mặt phía Đông.
* 1984 Đoàn thám hiểm [[Úc]] đầu tiên leo lên Everest. Đoàn thám hiểm bao gồm [[Tim Macartney-Snape]], [[Greg Mortimer]], Andy Henderson và Lincoln Hall, hai người trong họ (Macartney Snape và Mortimer) đạt lên đến đỉnh. Được biết rằng nếu như Hall cố gắng leo đến đỉnh, nguyên cả đoàn sẽ tử nạn trên đỉnh núi.
* 1988 [[Jean-Marc Boivin]] của [[Pháp]] bắt đầu bằng một [[dù lượn|paraglider]] từ đỉnh núi.
* 1988 [[Stephen Venables]] của [[Anh]] trở thành người Anh đầu tiên đạt đến đỉnh mà không cần đến bình oxygen. Anh mở ra một con đường leo mới qua mặt phía Đông Kangshung.
* 1990 Bertrand "Zebulon" Roche của [[Pháp]] trở thành người phương tây trẻ tuổi nhất leo lên Everest, ở tuổi 17.
* 1991 Gabriel DeLeon trở thành người Mỹ pha chủng (mixed-race American) đầu tiên lên Đỉnh Everest. Không may, anh tử nạn chỉ sau 1.000 ft trên đường hạ xuống.
* 1993 Chín mươi nhà leo núi chỉ trong mùa thu, sự thương mại hóa của việc "leo lên Everest" bắt đầu.
* 1993 [[Ramon Blanco]] của [[Tây Ban Nha]] trở thành người cao tuổi nhất đạt lên đỉnh núi lúc 60 years, 160 ngày (kỉ lục bị phá năm 2001).
* 1995 [[Alison Hargreaves]] trở thành phụ nữ đầu tiên leo lên Everest một mình không cần bình oxygen.
* 1996 Hans Kammerlander ([[Ý]], [[South Tyrol]]) leo lên núi từ phía bắc trong 16 giờ 45 phút và trở lại bằng cách trượt xuống.
* 1996 [[Göran Kropp]] của [[Thụy Điển]] trở thành người đầu tiên đi [[xe đạp]] nguyên chặng đường từ Thụy Điển đến núi, đem xe lên núi không cần bình oxy, và sau đó đạp xe về lại nhà.
* 1997 [[Veikka Gustafsson]] của [[Phần Lan]] trở thành người Phần Lan đầu tiên leo đến đỉnh mà không cần bình oxygen.
* 1998 [[Tom Whittaker (mountaineer)|Tom Whittaker]] là người tàn tật đầu tiên lên đến đỉnh núi.
* 1998 [[Bear Grylls]] trở thành người Anh trẻ nhất leo lên Everest và trở lại còn sống.
* 1999 Người Sherpa tên [[Babu Chiri Sherpa]] của [[Nepal]] ở 21 giờ trên đỉnh núi.
* 2000 Vào [[7 tháng 10]] [[Davo Karničar]] từ [[Slovenia]] trượt tuyết xuống một mạch từ đỉnh đến trại nền trong năm tiếng đồng hồ.
* 2001 Vào [[23 tháng 5]] nhà leo núi 32 tuổi người [[Guatemala]] tên [[Jaime Viñals]] trở thành người [[Trung Mỹ]] đầu tiên leo lên Everest và là người [[Mỹ Latinh|Mỹ Latin]] thứ hai đạt được điều đó, cùng với nhà leo núi Mỹ tên [[Andy Lapkass]] dọc theo Sườn Bắc của Everest.
* 2001 Vào [[24 tháng 5]] người Sherpa tên [[Temba Tsheri]] 15 tuổi trở thành người trẻ tuổi nhất leo lên Everest.
* 2001 Vào [[24 tháng 5]] 22 tuổi [[Marco Siffredi]] của Pháp trở thành người đầu tiên hạ xuống từ Everest bằng bảng trượt tuyết.[http://snowboarding.about.com/cs/events/a/Everest.htm]
* 2001 Vào [[25 tháng 5]], 32 tuổi [[Erik Weihenmayer]], từ [[Boulder, Colorado]], trở thành người mù đầu tiên lên đến đỉnh.
* 2001 Cùng ngày 64 tuổi [[Sherman Bull]], của [[New Canaan, Connecticut]], trở thành người cao tuổi nhất đạt đến đỉnh.
* 2001 Cùng ngày, 19 đạt đến đỉnh, vượt qua con số 10 người trước đó. Tất cả đều sống sót.
* 2002 [[Atsushi Yamada]], sinh viên 23 tuổi người [[Nhật Bản|Nhật]] đã trở thành người trẻ nhất đạt đến 7 đỉnh núi cao nhất thế giới. Tháng 5 năm đó, anh đã leo lên Everest, mang theo máy tính IBM ThinkPad suốt cuộc hành trình
* 2003 Vào [[21 tháng 5]], 21 tuổi [[Jess Roskelley]], của [[Spokane, Washington]], trở thành người Mỹ trẻ nhất leo lên Everest, thông qua đường theo sườn Bắc-Đông Bắc.
* 2003 Vào [[22 tháng 5]], 23 tuổi [[Ben Clark]], từ [[Clarksville, Tennessee]], là người Mỹ trẻ thừ nhì lên Everest, theo sườn Bắc-Đông bắc.
* 2003 [[Yuichiro Miura]] trở thành người cao tuổi nhất đạt đến đỉnh Everest. Ông 70 tuổi và 222 ngày khi đạt đến đỉnh (vào ngày 22 tháng 5).
* 2003 25 tuổi người Nepal Sherpa, [[Pemba Dorjie]], lập kỉ lục leo lên nhanh nhất trong 12 giờ 45 phút vào [[23 tháng 5]].
* 2003 Chỉ 3 ngày sau đó, [[Sherpa Lakpa Gelu]] phá kỉ lục này với 10 giờ 56 phút. Sau khi cãi nhau với Dorjie, bộ du lịch khẳng định kỉ lục mới của Gelu vào tháng 7 [http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/3734931.stm].
* 2004 [[Pemba Dorjie]] phá kỉ lục của anh, lần leo lên này mất 8 giờ 10 phút vào [[21 tháng 5]] [http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/3734931.stm].
* 2005 [[Apa Sherpa]] từ Thame leo lên đỉnh lần thứ 15.
* 2005 Nhà nước Trung Quốc bảo trợ một đoàn đo đạc với 24 thành viên đạt lên đỉnh vào [[22 tháng 5]] để neo các thiết bị đo cho việc đo lại độ cao của đỉnh. [[Hệ thống định vị toàn cầu|GPS]], các radar mặt đất, cũng như các phương pháp truyền thống được sử dụng để xem xét độ dày của băng tuyết và so sánh với các số liệu lịch sử [http://news.xinhuanet.com/english/2005-05/23/content_2988627.htm].
* 2005. Vào [[14 tháng 5]], một trực thăng của [[Eurocopter]] bay lên đỉnh lần đầu tiên. Nó đã đáp xuống nhưng sau đó phi công nói với chính quyền Nepal là điểm đáp thực ra 3.300 feet (1.000 m) bên dưới đỉnh núi [http://americasroof.com/wp/?p=334].
* 2005 [[Moni Mulepati]] và [[Pemba Dorjie]] cưới nhau trên đỉnh núi.
* 2006 [[Lakpa Tharke Sherpa]] đã lập nên một kỷ lục kỳ quái: cởi bỏ áo quần, khỏa thân 3 phút trên đỉnh Everest mà không biết rằng anh này đã bị chỉ trích vì đã làm ô uế ngọn núi linh thiêng.
* 2007 [[Katsusuke Yanagisawa]] trở thành người cao tuổi nhất (71) leo lên đỉnh Everest.
* 2007 [[Rob Baber]] lập kỷ lục về việc gọi điện và gửi tin nhắn thành công bằng chiếc [[Điện thoại di động|ĐTDĐ]] [[Motorola Z8]] từ trên đỉnh Everest.
* 2008 ngày [[22 tháng 5]] Bùi Văn Ngợi, Phan Thanh Nhiên, Nguyễn Mậu Linh là 3 vận động viên Việt Nam đầu tiên đã đạt được đỉnh Everest <ref>[http://tuoitre.vn/tin/chinh-tri-xa-hoi/20080523/co-viet-nam-da-tung-bay-tren-dinh-everest/259115.html Cờ Việt Nam đã tung bay trên đỉnh Everest], tuoitre, 23/05/2008</ref>; ngày [[26 tháng 5]] [[Min Bahadur Sherchan]] đã vượt qua cụ già người [[Nhật Bản|Nhật]] để trở thành người nhiều tuổi nhất (76) đạt đến đỉnh.
* 2010 ngày [[21 tháng 5]] [[Apa Sherpa]] là người trèo lên Everest nhiều lần nhất với 20 lần.
* 2010 ngày [[22 tháng 5]] [[Jordan Romero]], người Mỹ, đã là người trẻ nhất chinh phục Everest khi anh 13 tuổi.
== Xem thêm ==
* [[Danh sách núi cao nhất thế giới|Danh sách các núi cao nhất thế giới]]
* [[Địa lí Trung Quốc|Địa lý Trung Quốc]]
* [[Vườn quốc gia Sagarmatha]]
* [[Địa chất của vùng Himalaya]]
* [[Núi tuyết Mai Lý]]
* [[Himalaya]]
* [[Ojos del Salado]]
== Tham khảo ==
{{tham khảo|2}}
== Liên kết ngoài ==
{{thể loại Commons|Mount Everest}}
;Tiếng Anh
* [http://www.therestofeverest.com The Rest of Everest Video Podcast, An Almost Unabridged Expedition Experience]
* [http://www.everytrail.net/everest2006 Everest blogs by climbers]
* [http://www.everytrail.net/everest2006/everest-map.php Everest Interactive map]
* [http://www.everest-pixel-dream.com A fundraising expedition planned for spring 2007]
* [http://www.everesthistory.com/ EverestHistory.com], [http://www.everesthistory.com/time3.htm Mt. Everest timeline]
* [http://www.mounteverest.net/ MountEverest.net]
* [http://travel.desktop-wallpaper-photo.com/pict01.htm Mount Everest Photograph]
* [http://www.pbs.org/wgbh/nova/everest/ NOVA site on Mt. Everest], [http://www.pbs.org/wgbh/nova/everest/history/highpioneers.html Climbing pioneer history]
* [http://www.nationalgeographic.com/everest/ National Geographic's page on Mt. Everest]
* [http://www.tilman.tv/ The Life of Bill Tilman, leader of the 1938 Expedition on Everest]
* [http://www.gonomad.com/alternatives/0602/everest.html Hiking to the base of Mt. Everest, GoNOMAD feature article]
* [http://thegreatindian.tripod.com/mountEverest.htm Mount Everest Image by Roddy Mackenzie who climbed the mountain in 1989]
* [http://www.peakware.com/peaks.html?pk=80 Mount Everest at Peakware]
* [http://maps.google.com/maps?ll=27.987328,86.923828&;spn=0.090637,0.148659&t=k&hl=en Google Maps satellite image]
* [http://www.panoramas.dk/fullscreen2/full22.html Panorama from the top of Mt.Everest]
* [http://www.xtreme-everest.co.uk/ Xtreme Everest 2007]
;Tiếng Việt
* [https://archive.is/20130502134518/www.vnexpress.net/Vietnam/Khoa-hoc/2006/04/3B9E8851/ Thám hiểm Everest lộ diện nhiều loài sinh vật lạ]
* [https://archive.is/20130502153239/www.vnexpress.net/Vietnam/Khoa-hoc/2005/01/3B9DB000/ Everest đang lùn đi]
* [https://archive.is/20130502134441/www.vnexpress.net/Vietnam/The-gioi/2005/01/3B9DAF55/ Trung Quốc đo lại chiều cao đỉnh Everest]
* [https://archive.is/20130502135659/www.vnexpress.net/Vietnam/Khoa-hoc/2004/03/3B9D0767/ Trung Quốc xây trạm khí tượng cao nhất thế giới]
* [https://archive.is/20130502142938/www.vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/Loi-song/2001/12/3B9B76FF/ Người đầu tiên chinh phục đỉnh Himalaya qua đời]
* [https://archive.is/20130502150355/www.vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/Loi-song/2001/05/3B9B0D5C/ Người khiếm thị đầu tiên trên thế giới trèo lên đỉnh Everest]
* [https://archive.is/20130502135322/www.vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/Loi-song/2001/05/3B9B0C16/ Người trẻ tuổi nhất trèo lên đỉnh Everest]
* [https://archive.is/20130502143628/www.vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/Du-lich/2006/09/3B9EE6B3/ Cờ Việt Nam trên đỉnh Everest]
{{Bảy đỉnh cao}}
[[Thể loại:Thám hiểm]]
[[Thể loại:Điểm thám hiểm nổi tiếng]]
[[Thể loại:Núi Nepal|Everest]]
| |||