Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Văn minh Norte Chico”

'''Văn minh Norte Chico''' (cũng gọi là '''văn minh Caral''' hoặc '''văn minh Caral-Supe''')<ref>Tên gọi có tranh cãi. Các nguồn tiếng Anh sử dụng tên gọi Norte Chico (tiếng Tây Ban Nha: "phương Bắc nhỏ") theo Haas ''et al.'' (2004). Caral hay Caral-Supe có thể được tìm thấy nhiều hơn trong các nguồn tiếng Tây Ban Nha theo Shady. Tên gọi sử dụng trong bài này lấy theo các nguồn tiếng Anh gần đây và sử dụng tên gọi Norte Chico, nhưng tiêu đề này là không chính thức. Norte Chico ở Peru không nên nhầm với khu vực [[Norte Chico, Chile|cùng tên]] thuộc [[Chile]].</ref> là một xã hội [[thời kỳ tiền Colombo]] phức tạp, bao gồm lên tới 30 trung tâm dân cư lớn trong khu vực ngày nay là vùng Norte Chico ở duyên hải bắc trung bộ [[Peru]]. Nền văn minh này phát triển rực rỡ từ thiên niên kỷ 4 đến thiên niên kỷ 2 trước Công nguyên, với sự hình thành của đô thị đầu tiên nói chung được xác định có niên đại đến khoảng năm 3500 trước Công nguyên, tại Huaricanga, trong khu vực Fortaleza.<ref name=1491Book/> Niên đại từ khoảng năm [[3200]] trước Công nguyên trở đi khi mà các khu định cư quy mô lớn và công trình xây dựng cộng đồng trở thành rất rõ ràng,<ref name=Dating/> và kéo dài cho đến thời kỳ suy thoái vào khoảng năm 1800 trước Công nguyên.<ref name=NewLight/> Kể từ đầu thế kỷ 21, nó đã được ghi nhận là nền văn minh lâu đời nhất được biết đến ở [[châu Mỹ]].

Vào cuối thập niên 1990, các nhà khảo cổ học Peru, dưới sự chỉ huy của Ruth Shady, đã cung cấp tài liệu bao quát đầu tiên về nền văn minh với công việc tại Caral.<ref name=Shady1997>{{cite book |last= Shady Solís |first=Ruth Martha |authorlink=Ruth Shady |title= La ciudad sagrada de Caral-Supe en los albores de la civilización en el Perú | url=http://sisbib.unmsm.edu.pe/Bibvirtual/Libros/Arqueologia/ciudad_sagrada/caratula.htm |accessdate=2007-03-03 |year=1997 |publisher=UNMSM, Fondo Editorial |location=Lima|language=es}}</ref> Một bài báo năm 2001 trong ''[[Science (tạp chí)|Science]]'', cung cấp thông tin tổng quát về nghiên cứu Caral,<ref name=Caral>{{cite journal | last = Shady Solis | first = Ruth |author2=Jonathan Haas |author3=Winifred Creamer | date = 27 April 2001 | title = Dating Caral, a Preceramic Site in the Supe Valley on the Central Coast of Peru | journal = Science | volume = 292 | issue = 5517 | pages = 723–726 | doi = 10.1126/science.1059519 | pmid = 11326098}}</ref> và một bài báo năm 2004 tại ''Nature'', mô tả nghiên cứu thực địa và [[Định tuổi bằng đồng vị cacbon|định tuổi cacbon phóng xạ]] trên một khu vực rộng lớn hơn,<ref name=Dating>{{cite journal | last = Haas | first = Jonathan |author2=Winifred Creamer |author3=Alvaro Ruiz | date = 23 December 2004 | title = Dating the Late Archaic occupation of the Norte Chico region in Peru | journal = Nature | volume = 432 | issue = 7020| pages = 1020–1023 | doi = 10.1038/nature03146 | pmid = 15616561}}</ref> Tiết lộ ý nghĩa đầy đủ của Norte Chico và dẫn tới sự quan tâm rộng rãi.<ref>Xem chẳng hạn như tại [http://www.cnn.com/2005/TECH/science/01/04/norte.chico/ CNN]. Vì bản chất chua chắc chắn của nhiều nghiên cứu xung quanh Norte Chico, độc giả nên thận trọng với các tuyên bố trong các nguồn tin tức đại chúng.</ref>

Phát hiện của Norte Chico cũng đã chuyển trọng tâm nghiên cứu ra khỏi vùng [[cao nguyên]] Andes và vùng đất thấp gần núi (nơi Chavín, và sau đó là [[Inca]], có các trung tâm chính của họ) tới các vùng [[duyên hải]] Peru hoặc ven biển.Norte Chico nằm ở khu vực phía bắc-trung tâm của bờ biển, cách [[Lima]] khoảng 150 đến 200 &nbsp;km về phía bắc, gần thung lũng Lurín ở phía Nam và thung lũng [[Casma]] ở phía bắc.Nó bao gồm bốn thung lũng ven biển: [[Huaura]], [[Supe]], [[Pativilca]], và [[Fortaleza]]; Các địa điểm nổi tiếng tập trung ở ba vùng sau, có chung đồng bằng ven biển.Ba thung lũng chính chỉ bao gồm 1.800 &nbsp;km², và nghiên cứu đã nhấn mạnh mật độ các trung tâm dân số.<ref name=Polities>{{cite journal | last = Haas | first = Jonathan |author2=Winifred Creamer |author3=Alvaro Ruiz | year = 2005 | title = Power and the Emergence of Complex Polities in the Peruvian Preceramic | journal = Archaeological Papers of the American Anthropological Association | volume = 14 | issue = 1| pages = 37–52 | doi = 10.1525/ap3a.2004.14.037}}</ref>

Vùng duyên hải Peru xuất hiện là một ứng cử viên "bất khả thi, sự kiện bất thường" cho sự phát triển "nguyên sơ" của nền văn minh, so với các trung tâm thế giới khác.<ref name=1491Book>{{cite book |last=Mann |first=Charles C. |authorlink=Charles C. Mann |title=[[1491: New Revelations of the Americas Before Columbus]] |origyear=2005 |year=2006 |publisher=Vintage Books |isbn=1-4000-3205-9|pages=199–212}}</ref> Nó là vô cùng khô cằn, bao bọc bởi [[hai bóng mưa]] (do dãy núi Andes ở phía đông, và [[gió mậu dịch Thái Bình Dương]] ở phía tây).Khu vực này được ngăn chặn bởi hơn 50 con sông có băng tuyết Andean.Sự phát triển của [[thủy lợi]] rộng rãi từ các nguồn nước được coi là quyết định trong sự xuất hiện của Norte Chico;<ref name=NewLight>{{cite press release |title=Archaeologists shed new light on Americas’ earliest known civilization |publisher=Northern Illinois University |date= 2004-12-22 |url= http://www.niu.edu/PubAffairs/RELEASES/2004/dec/peru.shtml | accessdate= 2007-02-01 |quote= |archiveurl = https://web.archive.org/web/20070209015324/http://www.niu.edu/PubAffairs/RELEASES/2004/dec/peru.shtml |archivedate = February 9, 2007|deadurl=yes}}</ref><ref name=Urban>{{cite journal | last = Pringle | first = Heather | date = 2001-04-27 | title = The First Urban Center in the Americas | journal = Science | volume = 292 | issue = 5517 | pages = 621 | doi = 10.1126/science.292.5517.621 | pmid = 11330310}}"The claim in this ''Science'' 'News of the Week' column that Caral is the oldest urban center in the Americas is highly uncertain."</ref><ref name=NewLight>{{cite press release |title=Archaeologists shed new light on Americas’ earliest known civilization |publisher=Northern Illinois University |date= 2004-12-22 |url= http://www.niu.edu/PubAffairs/RELEASES/2004/dec/peru.shtml | accessdate= 2007-02-01 |quote= |archiveurl = https://web.archive.org/web/20070209015324/http://www.niu.edu/PubAffairs/RELEASES/2004/dec/peru.shtml |archivedate = February 9, 2007|deadurl=yes}}</ref>Vì tất cả kiến trúc hoành tráng tại các địa điểm khác nhau đã được tìm thấy gần các kênh thủy lợi.

Công việc [[carbon phóng xạ]] của Jonathan Haas et al, phát hiện ra rằng 10 của 95 mẫu lấy trong các lĩnh vực Pativilca và Fortaleza niên đại từ trước 3500 BC; Lâu đời nhất, có niên đại từ năm 9210 trước Công nguyên, cung cấp "chỉ dẫn giới hạn" về sự định cư của con người trong thời kỳ Tiền columbia cổ đại .Hai ngày của năm 3700 trước Công nguyên có liên quan đến kiến trúc chung, nhưng có thể là bất thường.Từ 3200 TCN trở đi rõ ràng là việc xây dựng khu dân cư và xây dựng cộng đồng quy mô lớn rõ ràng.<ref name=Dating/> Mann, trong một cuộc khảo sát về văn học năm 2005, cho thấy "vào khoảng năm 3200 trước Công nguyên, và có thể trước năm 3500 TCN" như ngày đầu tiên của thời kỳ hình thành Norte Chico.Ông lưu ý rằng thời điểm sớm một cách an toàn liên quan đến một thành phố là 3500 trước Công nguyên, tại Huaricanga, trong khu vực Fortaleza của phía bắc, dựa trên số ngày Haas'.<ref name=1491Book/>

Những ngày đầu thiên niên kỷ thứ ba của Haas cho thấy sự phát triển của các vùng duyên hải và đất liền diễn ra song song.Tuy nhiên, từ năm 2500 đến năm 2000 trước Công nguyên, trong giai đoạn mở rộng lớn nhất, dân số và phát triển đã chuyển hướng sang các địa điểm nội địa.Tất cả sự phát triển dường như xảy ra tại các khu vực nội địa lớn như Caral, mặc dù họ vẫn phụ thuộc vào cá và động vật có vỏ từ bờ biển.<ref name=Dating/> Đỉnh trong ngày là phù hợp với ngày Shady tại Caral, trong đó thể hiện sinh sống từ năm 2627 trước Công nguyên đến năm 2020 trước Công nguyên.<ref name=Caral/> Đó là khu vực ven biển và nội địa phát triển song song vẫn còn tranh cãi, tuy nhiên (xem phần sau).