|
[[Hình:Attila in Gaul 451CE.svg|300px|nhỏ|Bản đồ tiến công của quân Hung trong cuộc xâm lược xứ Gaul, dẫn đến [[Trận Châlons|Trận Chalons]].]]
Một mối đe dọa thậm chí còn tồi tệlớn hơn đã khiếnthu đại tướnghút Aetius phải chú ý đếnvề phía Bắcbắc. QuânNgười [[Đế quốc Hung|Hung]], với những cánh quân [[Kỵkỵ binh]] thiện chiến gây kinh hoàng khắp mọihung nơitợn, đã xây dựng một đế quốc trải dài từ sông Volga đến vùng Baltic. Vua [[Attila]] vĩhiếu đạichiến nhất của họ, được mệnh danh trong lịch sử là "''chiếc roi da của Thượng đế''" ([[latinh|tiếng Latin]]: ''flagellum dei''), đã tàn phá những tỉnh thuộc [[châu Âu]] của [[đế quốc La Mã]] ở phía Đông vào năm [[440]] và sau đó bắt đầu tiến dần về phía Tây,. đểĐể tránhgiữ thảmhòa họa chiến tranh gây bất lợi cho đế chế Tây La Mãbình, Aetius đã ký kết một thỏa thuận cho phép một bộ phận của người Hung được định cư tại Pannonia, dọc theo [[Sava|Sông Sava]], ông còn gửi đến cho Attila, vua người Hung, một viên thư ký tênlại là [[Constantius]] cho Attila để trợ giúp và xoa dịu tính khí hiếu chiến của vị vuaông nàyta. Vào nămNăm [[449]], Attila tức giận vì bị mất trộm một món đồ mạ vàng, và. Aetius lập tức gửi sứ giả sang trấn an, Attila đáp lại bằng một món quà nho nhỏ là một người lùn tên [[Zerco]], người sau này được Aetius trao trả lại cho người chủ đầu tiên, Aspar.<ref>Priscus, fr. 7 and 8; ''Suda'', Z 29. Cited in Jones, p. 27.</ref>
Tuy nhiên mối quan hệ tốt đẹp giữa người La Mã và người Hung không kéo dài được bao lâu, ngay khi Attila muốn công chiếm xứ Gaul, ông ta thừa biết Aetius lúc đó đang là tổngthống chỉ huylĩnh quân đội La Mãsự xứở Gaul là một chướng ngại vật quan trọng cho sự nghiệp của ông ta, vì thế ông cố gắng loại bỏ nó ngay lập tức.<ref>John of Antioch, fr. 199.2; Jordanes, ''Getica'', 191. Cited in Jones, p.27.</ref> Vào nămNăm [[451]], mộtAttila đạohọp quân người Hungchính đônggốc đảoHung dướivà sựquân thốngchư lĩnhhầu củađánh AttilaGaul, bắtban đầu đồnglấy loạtđược trànvài vàothành tấnphố côngvà xứuy Gaulhiếp Orléans (Pháp ngày nay). Dân Alan định cư ở đây có ý đào ngũ sang phe Attila. Aetius bàn với [[nguyên lão Nghị viên]] có thế lực nhất lúc đó là [[Avitus]] cử sứ sang thuyết phục vua Tây Goth [[Theodoric I]] liên minh với La Mã đánh Hung. Aetius còn ngăn không cho [[Sangibanus]], họđồng chiếmminh đượccủa vàiHung, thànhhội phốquân vàvới tiếnAttila. dầnQuân hướngLa vềMã-Tây Goth kéo đến Orléans, (nayquân thuộcHung Pháp)bèn bỏ thành phố.<ref>ItSidonius shouldApollinaris, bevii.328-331, noted339-341; thatJohn HunnishMalalas, armies358; wereJordanes, never''Getica'', composed195; entirelyGregory of ethnicTours, Hunsii.7. butCited containedin relativeJones, majorities of subject peoplesp.27.</ref>
Ngày [[20 tháng 9]] năm 451 (một số nguồn tài liệu khác thì ghi là ngày 20 tháng 6 năm 451),<ref>Bury, J.B., 1923, Chapter 9, § 4.</ref> Aetius và Theodoric đích thân đánh Attila và đồng minh trong [[Trận Châlons]]<ref>Prosperus, s.a. 451; ''Chronica Gallica a. 452'', 139 (s.a. 451), 141 (s.a. 452); Cassiodorus, ''Chronica'', 451; ''Additamenta ad chron. Prosperi Hauniensis'', s.a. 451; Hydatius, 150 (a. 451); ''Chronicon Paschale'', s.a. 450; Jordanes, ''Getica'', 197ff; Gregory of Tours, ii.7; Procopius, i.4.24; John Malalas, 359; Theophanes, AM 5943. Cited in Jones, p. 27.</ref>. Trong đêm trước trận đánh, Flavius Aetius đã tiêu diệt một số quân đi sau của Attila.<ref name="Spencer8587"/> Đến sáng, Aetius đóng quân dọc theo một đồi dài, hình chữ U. Aetius noi theo cách của [[Hannibal]], đặt quân tinh nhuệ nhất là quân Tây Goth, quân La Mã ở hai cánh. Quân các chư hầu yếu hơn là [[Frank]], [[Alan]] đứng chính giữa. Quân Hung tràn lên đồi; Aetius và Thorismund (con Theodoric) thúc quân chống đánh, quân Hung phải lui xuống.<ref>Jordanes, ''De Origine Actibusque Getarum'', 38.196–201</ref> Kế đến, Theodoric và Thorismund dẫn quân Goth xông lên, cả phá quân Hung. Theodoric chết tại trận, nhưng Attila phải rút vào trại cố thủ.<ref>Jordanes, ''De Origine Actibusque Getarum,'' 40.209–12.</ref><ref name="Spencer8587">Spencer Tucker, ''Battles That Changed History: An Encyclopedia of World Conflict'', các trang 85-87.</ref> Hôm sau, các tướng định công phá trại Attila, nhưng Aetius ngăn lại, vì ông sợ khi Attila bị diệt, đến lượt Tây Goth sẽ đánh Gaul, gây nguy hại cho La Mã. Ông còn bảo Thorismund về gấp [[Toulouse]] (quốc đô [[Vương quốc Visigoth|Tây Goth]]) để nhận ngôi vua. Có lẽ cũng nhờ vậy mà quân La Mã lấy được hết chiến lợi phẩm.<ref>''Additamenta ad chron. Prosperi Hauniensis'', s.a. 451; Gregory of Tours, ii.7; Jordanes, ''Getica'', 215ff. Cited in Jones, pp. 27-28.</ref><ref name="Wierr26">William Weir, ''Fatal Victories: From the Crusades to Bunker Hill to the Vietnam War: History's Most Tragic Military Triumphs and the High Cost of Victory'', các trang 22-26.</ref>
Khi người Alan sống trong khu vực này bắt đầu đào ngũ sang phe Attila, Aetius, với sự giúp đỡ từ một [[Nguyên lão Nghị viên]] có thế lực nhất lúc đó là [[Avitus]], đã cử người sang thuyết phục vua xứ Tây Goth là [[Theodoric I]] gia nhập vào liên minh của người La Mã để chống lại mối đe dọa từ bên ngoài, tiếp đến, ông ngăn chặn thành công [[Sangibanus]], đồng minh của Attila từ việc kết hợp giữa hai đạo quân lại với nhau. Liên quân La Mã - Tây Goth tiến tới giải vây cho thành phố Orléans, buộc quân Hung phải từ bỏ cuộc bao vây và rút khỏi nơi đây.<ref>Sidonius Apollinaris, vii.328-331, 339-341; John Malalas, 358; Jordanes, ''Getica'', 195; Gregory of Tours, ii.7. Cited in Jones, p.27.</ref>
Năm [[452]] Attila ép Valentinianus III gả em là [[Honoria]], rồi dẫn quân đánh Ý. Aetius không chặn quân Hung từ đèo [[Anpơ]] vào Ý, chỉ đóng đồn ở Aquileia.<ref>Prosper, s.a. 452; Jordanes, ''De Origine Actibusque Getarum'' 42.219.</ref> Attila mặc sức cướp bóc, tàn phá các thành phố Ý và đốt trụi [[Aquileia]]. Valentinianus III bỏ [[Ravenna]] chạy về Roma. Aetius vẫn ở chiến trường nhưng không đủ quân để đánh trận. Ông bèn đặt quân tại [Bologna|Bononia]] hòng chặn đường từ dãy [[Appennini]] tới Ravenna và Roma. Edward Gibbon viết sử La Mã cho rằng tài nghệ của Aetius chưa bao giờ bộc lộ rõ hơn lúc này: tuy không còn đồng minh, ông phải quấy rối, kìm hãm Attila bằng một đội quân nhỏ.<ref name="Prosperus, s.a. 452">Prosperus, s.a. 452.</ref><ref>Edward Gibbon, ''The history of the decline and fall of the Roman empire'', Tập 4 trang 244</ref> Cuối cùng Attila dừng quân tại [[Po]], gặp một phái bộ gồm [[Thái thú La Mã]] [[Trigetius]], cựu chấp chính quan [[Gennadius Avienus]] và [[Giáo hoàng Lêô I]] thuyết phục ông ta về nước. Attila nghe theo, rút quân băng qua núi [[Anpơ|Alps]] quay về, không lấy được cả Hổnia lẫn Ý. Các nhà chép sử cổ, trung đại gán công đuổi Attila cho giáo hoàng Lêô I và các thế lực siêu nhiên,<ref>[http://www.fordham.edu/halsall/source/attila2.html Medieval Sourcebook: Leo I and Attila]</ref><ref>[http://www.evolpub.com/CRE/CREseries.html#CRE11 Given, J. (2014) ''The Fragmentary History of Priscus: Attila, the Huns and the Roman Empire, AD 430-476''] Evolution Publishing, Merchantville, NJ {{ISBN|978-1-935228-14-1}}, p. 107</ref><ref>Paul the Deacon, Historia Romana 14.12</ref> nhưng có lẽ Attila có nhiều lý do khác để rút lui: quân Hung thiếu ăn và bị bệnh dịch; quân Aetius ra sức giam chân, gây lúng túng cho địch, và cuối cùng - Đông La Mã đã sai một tướng (cũng tên là Aetius) đem quân lên mạn bắc sông Donau, đánh vào bản thổ người Hung và chư hầu.<ref>Heather, P. (2010) ''The Fall of the Roman Empire'', Pan Macmillan. {{ISBN|9780330529839}}, p. 341</ref> Hai năm sau, Attila chết, đế quốc Hung dần tan rã.<ref name="Prosperus, s.a. 452"/>
Vào ngày [[20 tháng 9]] năm 451 (một số nguồn tài liệu khác thì ghi là ngày 20 tháng 6 năm 451),<ref>Bury, J.B., 1923, Chapter 9, § 4.</ref> quân đội của Aetius và Theodoric đã chạm trán với đội quân người Hung của Attila và đồng minh trong [[Trận Châlons]]<ref>Prosperus, s.a. 451; ''Chronica Gallica a. 452'', 139 (s.a. 451), 141 (s.a. 452); Cassiodorus, ''Chronica'', 451; ''Additamenta ad chron. Prosperi Hauniensis'', s.a. 451; Hydatius, 150 (a. 451); ''Chronicon Paschale'', s.a. 450; Jordanes, ''Getica'', 197ff; Gregory of Tours, ii.7; Procopius, i.4.24; John Malalas, 359; Theophanes, AM 5943. Cited in Jones, p. 27.</ref>. Để chống nhau với Attila, ông có đến 5 vạn lính đánh thuê người German. Đêm trước trận đại chiến này, đại tướng Flavius Aetius đã tấn công và tiêu diệt được đội hậu binh của Attila.<ref name="Spencer8587"/> Ông không ngừng nhiệt huyết: ông đóng quân ở một dãy đồi dài, hình chữ U gần đại bản doanh của Attila. Cũng như mọi đại tướng La Mã khác từ cổ chí kim, hẳn là ông đã học hỏi được từ chiến thắng của [[Hannibal]] trong [[trận Cannae]] vào năm 216 trước [[Công Nguyên]]. Ông bố trí quân tinh nhuệ nhất của ông - gồm quân Tây Goth của vua Theodoric chỉ huy và quân La Mã do chính ông thống suất ở hai bên. Quân [[Frank]] và quân [[Alan]] được ông bố trí cho ở giữa. Trong trận đánh kịch liệt, Theodoric bị mất mạng nhưng quân của Aetius đã chiến thắng vẻ vang, chọc thủng tuyến của [[người Gepid]] (đồng minh của người Hung<ref name="Spencer8587"/>) và làm chủ trận địa lúc màn đêm buông xuống. Liên quân La Mã - Tây Goth tiêu diệt được rất nhiều kẻ thù.<ref name="Wierr26"/><ref>Stanley Sandler, ''Ground warfare: an international encyclopedia'', Tập 1, trang 169</ref> Khi đại thắng rồi, đại tướng Flavius Aetius cho quân hạ trại nghỉ đêm trên bãi chiến trường. Ban đầu, ông quyết định kết liễu vua Attila.<ref name="Spencer8587">Spencer Tucker, ''Battles That Changed History: An Encyclopedia of World Conflict'', các trang 85-87.</ref> Tuy có khả năng nhưng ông không tiêu diệt hoàn toàn Attila vì sợ rằng một khi kẻ thù chung là người Hung bị triệt hạ, người Tây Goth sẽ tìm cách xâm chiếm xứ Gaul. Đại thắng hiển hách tại Châlons của Aetius được nhiều người coi là một trong những chiến thắng quyết định nhất trong lịch sử nhân loại, qua đó ông đã cứu vãn nền văn minh La Mã và đức tin Ki-tô giáo thoát khỏi sự tấn công của một man tộc [[châu Á]].<ref>Richard Ernest Dupuy, [[Trevor Nevitt Dupuy]], ''The encyclopedia of military history: from 3500 BC to the present'', trang 175</ref> Sau đó, ông gợi ý cho người con trai của Theodoric là [[Thorismund]] nhanh chóng tiến về [[Toulouse]] (kinh đô của [[Vương quốc Visigoth|Vương quốc Tây Goth]]) để đảm bảo ngôi vị của mình, cũng vì lý do đó mà có tài liệu nói rằng Aetius đã chiếm giữ hết chiến lợi phẩm cho đạo quân của ông.<ref>''Additamenta ad chron. Prosperi Hauniensis'', s.a. 451; Gregory of Tours, ii.7; Jordanes, ''Getica'', 215ff. Cited in Jones, pp. 27-28.</ref> Đến khi tàn quân Hung - [[Vương quốc Đông Goth|Đông Goth]] rút lui khỏi bãi chiến trường, ông cho quân đuổi theo, và cuộc truy kích kết thúc khi quân địch vượt qua biên giới. Liên minh giữa các chiến binh La Mã của Aetius và các chiến binh rợ kết thúc khi người rợ đều trở về quê hương.<ref name="Wierr26">William Weir, ''Fatal Victories: From the Crusades to Bunker Hill to the Vietnam War: History's Most Tragic Military Triumphs and the High Cost of Victory'', các trang 22-26.</ref>
Với chiến thắng vang dội của liên quân Tây La Mã - German do Aetius chỉ huy, người Hung không còn là một mối đe dọa nghiêm trọng của nền văn minh phương Tây<ref name="Spencer8587"/>. Attila quay trở lại vương quốc của ông ta sau khi bại trận tại [[Chalons-sur-Marne]] vào năm [[452]] để tổ chức lễ kết hôn vội vã với Hoàng tỷ của Valentinianus III là nàng [[Honoria]], Aetius nhận thấy không cần thiết phải đề phòng ngăn chặn đường quân Hung đột nhập từ đèo [[Anpơ]] vào Ý, tiếp đến Attila dẫn quân xâm chiếm và tàn phá khắp nước Ý, cướp phá nhiều thành phố và đốt trụi [[Aquileia]] hoàn toàn trong suốt cuộc hành quân mà không gặp một sự chống trả nào. Valentinianus III bỏ chạy từ kinh thành [[Ravenna]] tới thành cũ La Mã, trong khi Aetius vẫn không sợ quân địch, thế nhưng vị kiệt tướng không thể xông pha trận tiền được do ba quân chịu tổn thất quá nặng nề, ông lại quá đơn thương độc mã để có thể lập nên những thắng lợi quân sự hiển hách. Tuy nhiên, theo nhà sử học Edward Gibbon, Aetius không bao giờ thể hiện tài năng kiệt xuất của mình rõ hơn giờ phút này: khi ông bị mọi đồng minh bỏ rơi mà vẫn giữ vững được chiến trường, vẫn tiến hành quấy rối và nán lại được cuộc tiến công của Attila chỉ với một lực lượng ngầm.<ref name="Prosperus, s.a. 452">Prosperus, s.a. 452.</ref><ref>Edward Gibbon, ''The history of the decline and fall of the Roman empire'', Tập 4 trang 244</ref> Cuối cùng Attila dừng chân tại [[Po]], nơi ông ta gặp một phái đoàn sứ thần bao gồm quan [[Thái thú La Mã]] [[Trigetius]], cựu chấp chính quan [[Gennadius Avienus]] và [[Giáo hoàng Lêô I]] tới để thuyết phục ông ta từ bỏ các hành động quân sự, Attila đồng ý rút quân băng qua núi [[Anpơ|Alps]] quay về. Hai năm sau, Attila chết và đế quốc của ông ta cũng theo đó mà sụp đổ.<ref name="Prosperus, s.a. 452"/>
===Ám sát===
|
