Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Đền Karnak”

Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Không có tóm lược sửa đổi
Dòng 1:
{{Infobox ancient site
| name = Karnak<br>
| native_name =
| alternate_name =
| image = Karnak-Hypostyle3.jpg
| alt =
| caption = Những cột đá tại [[Đại sảnh cột lớn đỡ trần]]Hypostyle từ khu vực của thần Amun-Re
| map_type = Ai Cập
| map_alt =
| map_size =
| relief =
| latd = 25
| latm = 43
| lats = 7
| latNS = N
| longd = 32
| longm = 39
| longs = 31
| longEW = E
| coordinates_display = inline, title
| location = El-Karnak, [[toàn quyền Luxor]], [[Ai Cập]]
| region = [[thượng Ai Cập]]
Hàng 54 ⟶ 45:
}}
 
'''Quần thể đền Karnak''', thường gọi tắt là '''đền Karnak''', là một [[di tích]] nổi tiếng nằm ở thành phố [[Thebes, Ai Cập|Thebes]], kinh đô cũ của [[Ai Cập]]. Di tích này gồm nhiều tàn tích của những ngôi đền, những bức tượng khổng lồ, những sảnh thờ, những tòa tháp...
Nhưng nổi tiếng nhất ở đây là [[Đền thờ của thần Amun]], do vua [[Ramesses II]] xây dựng từ năm 1391 đến 1351. Đây là nơi có một hồ nước thiêng, gọi là Hồ Thiêng Karnak. Quần thể Karnak và [[Luxor]], cách [[Cairo]] 500&nbsp;km về phía nam. Luxor là một thành phố cổ đã bị đô thị hóa, hiện nay chỉ còn giữ lại được một khu đền lớn. Karnak nổi tiếng không chỉ nhờ những ngôi đền, hồ thiêng, mà còn nổi tiếng với một con đường đầy tượng nhân sư đầu cừu. Theo tín ngưỡng Ai Cập, nhân sư đầu cừu là biểu tượng của thần [[Amun]], vị thần của sự thông thái và cũng là thần gió của Ai Cập.
 
Việc xây dựng khu đền bắt đầu từ triều đại của vua [[Senusret I]] ([[Trung Vương quốc Ai Cập|Trung vương quốc]]). Mãi cho đến khi Ai Cập bị [[Ai Cập thuộc Hy Lạp|người Hy Lạp xâm lược]] thì ngôi đền vẫn được trùng tu và được xây dựng thêm. Ngày nay, quần thể đền Karnak nằm tọa lạc tại El-Karnak, thuộc tỉnh [[Luxor (tỉnh)|Luxor]], cách [[Luxor]] 2,5 km về phía bắc.
 
Thành phố cổ Thebes và các di tích khảo cổ tại đó đã được [[Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc|UNESCO]] công nhận là [[di sản thế giới]] vào năm 1979.
 
== Tổng quan ==
[[Tập tin:Karnak Temple Map.jpg|trái|nhỏ|Sơ đồ toàn bộ khu vực Karnak]]
Trước thời kỳ [[Vương triều thứ Mười một của Ai Cập|Vương triều thứ 11]], không có nhiều công trình được xây dựng tại vùng đất [[Thebes, Ai Cập|Thebes]] này, có chăng là những ngôi đền thuộc cỡ nhỏ và không mấy quan trọng dành để thờ thần [[Montu]], vị thần chiến tranh của Thebes và nữ thần nguyên thủy [[Mut]]. Dưới triều đại thứ 11, [[Amun]] trở thành vị thần bảo hộ của Thebes thay cho Montu, dần dần kết hợp với vị thần mặt trời [[Thần Ra|Ra]], trở thành bộ đôi vị thần tối cao [[Amun]]-[[Thần Ra|Ra]]. Nữ thần Mut trở thành vợ của Amun, thần mặt trăng [[Khonsu]] là con của hai người, được xem là ''Bộ ba Theban''. Karnak từ đó trở thành vùng đất linh thiêng của các vị thần.
 
Một ngôi đền nhỏ xây theo hình [[bát giác]] là công trình được xây dựng sớm nhất có nhắc đến tên Amun-Ra. Ngôi đền này được xây dựng dưới thời vương triều thứ 11. Nhà nguyện trắng của vua [[Senusret I]] và khu đền thờ Amun-Ra (1 trong 4 phần chính của quần thể đền Karnak) là những dấu tích sớm nhất của đền Karnak.
 
== Lịch sử ==
Các triều đại của thời kỳ [[Tân Vương quốc Ai Cập|Tân vương quốc]] đã cho mở rộng ngôi đền thành một trung tâm tôn giáo lớn bởi sự thịnh vượng của [[Ai Cập cổ đại]] lúc bấy giờ.
 
=== Vương triều thứ 18 ===
[[Tập tin:Great Lake at Karnak Temple.jpg|trái|nhỏ|250x250px|Hồ thiêng lớn của đền Amun-Re]]
Sự mở rộng ngôi đền được diễn ra trong suốt vương triều này. [[Amenhotep I]] đã cho xây dựng một nhà nguyện dành cho thần Amun bằng đá [[thạch cao]] tuyết hoa và một cổng [[đá vôi]] cao 20 cubit (gần 9m) ở phía nam của Karnak. [[Thutmosis I]] cho xây dựng tháp môn thứ tư, thứ năm và một bức tường vây quanh chúng. Ở giữa đó, ông cho xây một đại sảnh với các cột làm bằng gỗ [[Chi Tuyết tùng|tuyết tùng]].
 
Cũng như cha mình, [[Thutmosis II]] cũng cho dựng một cổng đá vôi và một ngay trước tháp môn thứ tư, nhưng cổng đá lại chưa được hoàn thiện. [[Amenhotep II]] lại cho phá hủy cái cổng này và thay vào đó là cho dựng tháp môn thứ 3.
[[Tập tin:1st Pylon Karnak Temple.JPG|nhỏ|Tháp môn thứ nhất]]
Nữ hoàng [[Hatshepsut]], cũng như cha và chồng bà, cũng cho người xây dựng những công trình tưởng niệm tại đây. Bà đã cho dựng hai cột tháp tưởng niệm, một tháp bị đổ, được cho là cao nhất thời đó và đã cho trùng tu lại đền thờ [[Mut]] vốn bị phá hủy bởi những người [[Hyksos]]. Một [[Nhà nguyện đỏ]] và 2 cột tháp cũng được xây dựng để kỷ niệm năm thứ 16 làm vua của Hatshepsut.
 
[[Thutmosis III]], con trai của [[Thutmosis II]], đã cho xây dựng [[Đại sảnh lễ hội]], được cho là "huy hoàng, lộng lẫy nhất trong những công trình tưởng niệm". Ông cũng cho xây thêm tháp môn thứ sáu (giữa tháp môn thứ tư và năm) và tháp môn thứ bảy, tiếp tục hoàn thành tháp môn thứ tám (còn dở dang dưới triều Hatshepsut) cùng nhiều công trình nhỏ khác. Tháp môn thứ sáu đã bị Horemheb chiếm đoạt bằng cách khắc hình ảnh của ông lên đó. Các nhà nghiên cứu cho rằng, [[Thutmosis III]] cũng đã cho hủy hoại nhiều di tích của Hatshepsut, người mẹ kế của ông, do bà đã nắm quyền điều hành trong những năm đầu cai trị của ông.
[[Tập tin:S10.08 Karnak, image 9922.jpg|trái|nhỏ|Cổng và một tháp môn tại đền Karnak]]
Sau một thời gian bị bỏ hoang dưới triều đại [[Amarna]] của vua [[Akhenaton|Akhenaten]], người theo chủ nghĩa "độc thần", chỉ thờ duy nhất thần mặt trời [[Aten]], việc tu bổ và xây dựng Karnak lại được thực hiện dưới thời [[Tutankhamun]] và [[Horemheb]]. Horemheb đã dựng tháp môn thứ hai, thứ chín và thứ mười. Tòa tháp thứ hai được xây vào những năm trị vì gần cuối của ông, về sau [[Ramesses I]] và [[Ramesses II|II]] lần lượt chiếm giữ, đề tên mình vào đó. Riêng tòa tháp thứ mười, ông đã dùng những viên gạch từ đống đổ nát của ngôi đền [[Akhenaton|Amenhotep IV]] để xây dựng nên nó.
 
=== Vương triều thứ 19 ===
Hai cha con [[Seti I]] và [[Ramesses II]] là người đã cho khởi công xây dựng [[Đại sảnh lớn Hypostyle|Đại sảnh Hypostyle]] với 134 cột đá trên diện tích 5.000 m<sup>2</sup>. Đây là công trình nổi bật nhất của quần thể đền Karnak.
[[Tập tin:Egypt- (13).JPG|nhỏ|Nhà nguyện của [[Seti II]]]]
[[Merneptah]] đã cho khắc một bài văn xuôi ("[[Bản khắc lớn Karnak]]") trên bức tường phía đông của sảnh Cachette kỷ niệm chiến thắng của ông với đám [[hải nhân]]. Đây là bản khắc dài nhất còn sót lại nhưng đã bị mất khoảng 1/3 nội dung. Con trai ông, [[Seti II]] đã cho dựng thêm hai cột tháp trước tháp môn thứ hai và xây thêm một nhà nguyện 3 cửa bằng [[Cát kết|sa thạch]] để thờ bộ ba Amun - Mut - Khonsu.
 
=== Vương triều thứ 20 ===
Sức mạnh của đế quốc Ai Cập suy giảm đã kéo theo việc xây dựng ít lại những công trình tại Thebes. Đền thờ thần [[Khonsu]] lại được xây dựng dưới thời [[Ramesses III]] và [[Ramesses IV|IV]]. Các đời vua sau cũng chỉ tập trung vào việc tu sửa và xây thêm những kiến trúc tại đền Khonsu.
 
=== Thời kỳ Chuyển tiếp thứ ba ===
Các vua thời này hầu như không có đóng góp gì nhiều cho Karnak, nhưng những Thầy [[tư tế]] cấp cao của [[Amun]] vẫn tiếp tục bài trí lại ngôi đền của Khonsu, điển hình là [[Herihor]] và [[Pinedjem I]].
 
Vua người [[Libya]], [[Shoshenq I]] đã cho kỷ niệm các cuộc chinh phạt và các chiến dịch quân sự của mình bằng cách xây dựng [[cổng Bubastite]] ở giữa tháp môn thứ hai và đền thờ [[Ramesses III]]. [[Taharqa]] là vị vua duy nhất xây dựng thêm nhiều công trình lớn tại Karnak, được gọi là "Những công trình lớn của Taharqa", nằm giữa tháp môn thứ nhất và thứ hai.
 
=== Thời kỳ Hậu nguyên ===
Sự thay đổi cuối cùng của kiến trúc quần thể Karnak là bổ sung thên tháp môn thứ nhất và xây thêm những bức tường bao quanh toàn bộ Karnak, đều được vua [[Nectanebo I]] của [[Vương triều thứ Ba mươi của Ai Cập|triều đại thứ 30]]. Tuy nhiên tháp môn thứ nhất vẫn chưa được xây xong. Từ năm 323 TCN trở về sau, đền Karnak gần như rơi vào tình trạng bỏ hoang.
 
== Các khu vực chính ==
 
=== Đền Amun-Re ===
{{wide image|Karnakpanorama.jpg|800px|Những cột đá thuộc Đại sảnh Hypostyle}}{{wide image|Temple-Karnak.jpg|800px|Bên trong Đại sảnh Hypostyle}}
[[Tập tin:KarnakTemple@LuxorEgypt rams 2007feb9-08 byDanielCsorfoly.JPG|trái|nhỏ|Dãy hành lang nhân sư đầu cừu, hiện thân của [[Amun]]]]
Đây là khu vực rộng lớn nhất trong khu phức hợp đền Karnak, được dành để thờ bộ đôi vị thần quan trọng [[Amun]] và [[Thần Ra|Ra]]. Khu vực này chiếm khoảng 250.000 m<sup>2</sup>. Nhiều phần trong ngôi đền không cho phép du khách tham quan vì nơi đó đang được khai quật hoặc đang phục hồi, điển hình là ba tháp môn thứ 8, 9, 10. Những công trình và di tích trong khu vực này bao gồm:
* 10 tháp môn được xây dựng và tu sửa bởi các vương triều.
* Hai dãy hành lang [[nhân sư]] đầu cừu. Vì việc xây dựng tháp thứ nhất của vua [[Nectanebo I]] nên hai dãy tượng nhân sư bị dời đi. Chỗ chúng đứng chính là lối vào cổng tháp môn thứ hai ngày nay.
* Tiền sảnh lớn giữa tháp môn thứ nhất và thứ hai.
* Sảnh Cachette (sảnh thứ nhất). Nơi đây đã chôn hơn 900 bức tượng và được phát hiện bởi [[Georges Legrain]] năm 1903. Ngoài ra còn ba sảnh nhỏ nữa.
* Cổng Bubastite của vua [[Shoshenq I]].
* Đại sảnh Hypostyle của [[Seti I]] và [[Ramesses II]].
* Đại sảnh lễ hội của [[Thutmosis III|Thutmose III]].
* Nhiều cột tháp kỷ niệm của pharaoh [[Thutmosis III|Thutmose III]] và nữ hoàng [[Hatshepsut]].
* Hồ thiêng lớn.
[[Tập tin:Obeslisk karnak.jpg|nhỏ|Cột tháp kỷ niệm của [[Thutmosis I|Thutmose I]] (giữa tháp môn thứ ba và tư)]]
Nhiều đền thờ nhỏ hơn cũng nằm trong khu vực:
* Đền thờ [[Ramesses II]] và [[Ramesses III]].
* Đền thờ thần [[Ptah]].
* Đền thờ thần [[Khonsu]].
* Đền lễ hội Opet - nơi đăng quang của pharaoh và là nơi tổ chức lễ rước tượng của Bộ ba Theban.
Ngoài ra còn một khu bảo tàng ngoài trời là nơi tái thiết những di tích đã bị phá hủy hoặc bị chôn vùi trước đây:
* Nhà nguyện đỏ của nữ hoàng [[Hatshepsut]].
* Nhà nguyện trắng của vua [[Senusret I]].
* Ngôi đền bằng đá [[canxit]] của [[Amenhotep II]].
 
=== Đền Mut ===
[[Tập tin:Karnak Ramses III temple.JPG|trái|nhỏ|Lối vào chính của đền thờ [[Ramesses III]]]]
[[Thutmosis II|Thutmose II]] và [[Thutmosis III|III]] là người đã cho xây dựng khu đền này. Khu vực này chiếm khoảng 90.000 m<sup>2</sup>, nằm ở phía nam của quần thể Karnak. Có ít nhất 6 ngôi đền được tìm thấy tại đây.
* Đền chính của nữ thần [[Mut]] và một hồ nước thiêng.
* Đền Contra, không rõ mục đích của ngôi đền này. Nhà nghiên cứu [[Fazzini]] nghĩ rằng đây có thể là một nơi dừng chân trước khi đi qua đền Mut.
* Đền A ở góc đông bắc, thờ [[Ramesses II]] và Amun-Ra. Có hai tấm bia đá được phát hiện. Một tấm đề cập đến công việc xây dựng đền A của [[Ramesses II]] và tấm còn lại nói về cuộc hôn nhân của ông với công chúa người [[Người Hittite|Hittite]].
* Đền B ở phía đông, bị hư hại nặng nhất.
* Đền C ở phía tây, [[Ramesses III]] xây dựng. Một số những hình ảnh trên chiến trường của ông được khắc trên những bức tường bên ngoài đền.
* Đền D được cất dựng bởi [[nhà Ptolemaios]] khi họ cai trị Ai Cập. Đền D chia làm 2 phòng: phòng trước để thờ Mut và phòng sau thờ tổ tiên của họ.
* Hồ thiêng Isheru.
* Rất nhiều bức tượng của nữ thần sư tử [[Sekhmet]] bằng [[Đá hoa cương|đá granite đen]] dưới thời [[Amenhotep III]] được lưu giữ tại nhiều bảo tàng trên thế giới.
* 42 bức tượng nữ bằng gốm sứ được tìm thấy ở phía nam hồ thiêng.
[[Tập tin:Temple of amun karnak.jpg|nhỏ|Sơ đồ khu vực đền Amun-Re]]
 
=== Đền Montu ===
Đền thờ dành riêng cho thần chiến tranh [[Montu]], nằm phía bắc khu đền Amun-Ra, chiếm khoảng 20.000 m<sup>2</sup>. Sau khi [[Amun]] trở thành vua của các vị thần, thần tối cao của Ai Cập, Montu được Amun và Mut nhận làm con nuôi. Hầu hết các di tích ở đây đều bị hư hỏng khá nặng, vì thế ngôi đền này không mở cửa cho du khách tham quan. [[Nectanebo I]] đã cho dựng một bức tường thành bao quanh cả khu đền bằng [[gạch bùn]].
* Đền chính của Montu. [[Amenhotep III]] đã cho ghi lại thời gian trị vì của mình và dành nơi này để thờ Montu-Re. [[Ramesses II]] cũng đã cho mở rộng thêm ngôi đền này bằng việc xây thêm một sảnh lớn và dựng 2 cột tháp.
* Đền thờ nữ thần công lý [[Ma'at]], nơi xử tội những kẻ trộm mộ dưới triều [[Ramesses IX]].
* Đền thờ Harpre là phần lớn nhất, xây dựng bởi vua [[Hakor]] [[Vương triều thứ Hai mươi chín của Ai Cập|triều đại thứ 29]].
[[Tập tin:Gempaaten talatats.jpg|nhỏ|Những viên đá tảng, gọi là "talatat", từng được dùng để xây đền Gempaaten]]
 
=== Đền Amenhotep IV ===
Amenhotep IV hay [[Akhenaton]], vị vua theo "thuyết độc thần", cũng đã dựng cho mình một ngôi đền lớn bên trong phạm vi của phía đông Karnak, bên ngoài tường thành của khu vực Amun-Re. Ngôi đền đã bị phá hủy gần như là hoàn toàn bởi các vua đời sau. Việc xác định bài trí của ngôi đền gần như là không thể, một số ít tòa nhà nhỏ vẫn còn sót lại.
* '''Gempaaten''': Những bức tượng bằng đá hoa cương đỏ và sa thạch của Akhenaten; một bức tượng nhân sư có ghi tên thần Aten được tìm thấy tại đây. Ngôi đền này đã bị hủy hoại hoàn toàn, những tàn tích còn sót lại cũng không chứa nhiều thông tin.
* '''Hwt benben''': Nằm phía đông Karnak, dùng để thờ mặt trời, có liên quan đến đền Gempateen.
* '''Teni-menu''': Gồm nhiều phòng, có thể là phòng kho, hoặc là nơi ở của gia đình hoàng gia, mặc dù không có bằng chứng cho điều này. Những bức tường của Teni-menu được dùng để xây tường tháp môn thứ chín.
 
== Chú thích ==
[[Thể loại:Ai Cập cổ đại]]