Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Đền Karnak”

'''Quần thể đền Karnak''', thường gọi tắt là '''đền Karnak''', là một [[di tích]] nổi tiếng nằm ở thành phố [[Thebes, Ai Cập|Thebes]], kinh đô cũ của [[Ai Cập]]. Di tích này gồm nhiều tàn tích của những ngôi đền, những bức tượng khổng lồ, những sảnh thờ và những tòa tháp. Trước đây có tên gọi là ''Ipet-isut'' (tạm dịch: "Nơi được chọn")<ref>Blyth (2006), tr.9</ref>.

Việc xây dựng khu đền bắt đầu từ triều đại của vua [[Senusret I]] ([[Trung Vương quốc Ai Cập|Trung vương quốc]]). Mãi cho đến khi Ai Cập bị [[Ai Cập thuộc Hy Lạp|người Hy Lạp xâm lược]] thì ngôi đền vẫn được trùng tu và được xây dựng thêm<ref>Blyth (2006), tr.10</ref>. Ngày nay, quần thể đền Karnak nằm tọa lạc tại El-Karnak, thuộc tỉnh [[Luxor (tỉnh)|Luxor]], cách [[Luxor]] 2,5 km về phía bắc.

Trước thời kỳ [[Vương triều thứ Mười một của Ai Cập|Vương triều thứ 11]], không có nhiều công trình được xây dựng tại vùng đất [[Thebes, Ai Cập|Thebes]] này, có chăng là những ngôi đền thuộc cỡ nhỏ và không mấy quan trọng dành để thờ thần [[Montu]], vị thần chiến tranh của Thebes và nữ thần nguyên thủy [[Mut]]<ref name=":0">Blyth (2006), tr.7</ref>. Dưới triều đại thứ 11, [[Amun]] trở thành vị thần bảo hộ của Thebes thay cho Montu, dần dần kết hợp với vị thần mặt trời [[Thần Ra|Ra]], trở thành bộ đôi vị thần tối cao [[Amun]]-[[Thần Ra|Ra]]. Nữ thần Mut trở thành vợ của Amun, thần mặt trăng [[Khonsu]] là con của hai người, được xem là ''Bộ ba Theban''. Karnak từ đó trở thành vùng đất linh thiêng của các vị thần.

Cũng như cha mình, [[Thutmosis II]] cũng cho dựng một cổng đá vôi và một ngay trước tháp môn thứ tư, nhưng cổng đá lại chưa được hoàn thiện. [[Amenhotep II]] lại cho phá hủy cái cổng này và thay vào đó là cho dựng tháp môn thứ 3<ref>Betsy Bryan (2000). "The 18th Dynasty before the Amarna Period". ''The Oxford History of Ancient Egypt''. Oxford University Press. tr.235-236</ref>.

Nữ hoàng [[Hatshepsut]], cũng như cha và chồng bà, cũng cho người xây dựng những công trình tưởng niệm tại đây. Bà đã cho dựng hai cột tháp tưởng niệm, một tháp bị đổ, được cho là cao nhất thời đó và đã cho trùng tu lại đền thờ [[Mut]] vốn bị phá hủy bởi những người [[Hyksos]]<ref>Joyce Tyldesley, ''Hatchepsut: The Female pharaoh'', Penguin Books, 1998 paperback</ref>. Một [[Nhà nguyện đỏ]] và 2 cột tháp cũng được xây dựng để kỷ niệm năm thứ 16 làm vua của Hatshepsut. Một cột tháp đã bị vỡ, hiện còn nằm tại [[Aswan]], gọi là Tháp chưa hoàn thành<ref>Peter Tyson, [https://www.pbs.org/wgbh/nova/egypt/dispatches/990316.html ''The Unfinished Obelisk''], NOVA online adventure</ref>.

[[Thutmosis III]], con trai của [[Thutmosis II]], đã cho xây dựng [[Đại sảnh lễ hội]], được cho là "huy hoàng, lộng lẫy nhất trong những công trình tưởng niệm"<ref>[[:en:Festival_Hall_of_Thutmose_III|Festival Hall of Thutmose III]] (en.wiki)</ref>. Ông cũng cho xây thêm tháp môn thứ sáubảy (giữa tháp môn thứ tư và năm)<ref>Grimal, Nicolas. ''A History of Ancient Egypt.'' tr.303. Librairie Arthéme Fayard, 1988</ref> và tháp môn thứ bảysáu (bị phá hủy bởi Akhenaten, [[Tutankhamun]] cho phục dựng lại)<ref name=":2">Brand (1999), tr.34</ref>, tiếp tục hoàn thành tháp môn thứ tám (còn dở dang dưới triều Hatshepsut)<ref>Lipinska, Jadwiga. "Thutmose III," p.402. ''The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt.'' Ed. Donald Redford. Vol. 3, tr.401–403. Oxford University Press, 2001</ref> cùng nhiều công trình nhỏ khác. Tháp môn thứ sáu đã bị Horemheb chiếm đoạt bằng cách khắc hình ảnh và ghi tên của ông lên đó<ref name=":2" />. Các nhà nghiên cứu cho rằng, [[Thutmosis III]] cũng đã cho hủy hoại nhiều di tích của Hatshepsut, người mẹ kế của ông, do bà đã nắm quyền điều hành trong những năm đầu cai trị của ông<ref>Shaw, Ian, and Nicholson, Paul. ''The Dictionary of Ancient Egypt''. tr.120. Harry N. Abrams, Inc. ISBN 0-8109-9096-2 (1995)</ref>.

Hai cha con [[Seti I]] và [[Ramesses II]] là người đã cho khởi công xây dựng [[Đại sảnh lớn Hypostyle|Đại sảnh Hypostyle]] với 134 cột đá trên diện tích 5.000 m². Đây là công trình nổi bật nhất của quần thể đền Karnak<ref>[[:en:Great_Hypostyle_Hall|Great Hypostyle Hall]] (en.wiki)</ref>.

[[Merneptah]] đã cho khắc một bài văn xuôi ("[[Bản khắc lớn Karnak]]") trên bức tường phía đông của sảnh Cachette kỷ niệm chiến thắng của ông với đám [[hải nhân]]<ref>[[:en:Great_Karnak_Inscription|Great Karnak Inscription]] (en.wiki)</ref>. Đây là bản khắc dài nhất còn sót lại nhưng đã bị mất khoảng 1/3 nội dung. Con trai ông, [[Seti II]] đã cho dựng thêm hai cột tháp trước tháp môn thứ hai và xây thêm một nhà nguyện 3 cửa bằng [[Cát kết|sa thạch]] để thờ bộ ba Amun - Mut - Khonsu.

Sức mạnh của đế quốc Ai Cập suy giảm đã kéo theo việc xây dựng ít lại những công trình tại Thebes. Đền thờ thần [[Khonsu]] lại được xây dựng dưới thời [[Ramesses III]] và [[Ramesses IV|IV]]<ref>[[:en:Temple_of_Khonsu|Temple of Khonsu]] (en.wiki)</ref>. Các đời vua sau cũng chỉ tập trung vào việc tu sửa và xây thêm những kiến trúc tại đền Khonsu<ref>Strudwick & Strudwick (1999), tr.61</ref>.

Các vua thời này hầu như không có đóng góp gì nhiều cho Karnak, nhưng những Thầy [[tư tế]] cấp cao của [[Amun]] vẫn tiếp tục bàisửa trísang lại ngôi đền của Khonsu, điển hình là [[Herihor]] và [[Pinedjem I]]<ref name=":3">Strudwick & Strudwick (1999), tr.63</ref>.

Vua người [[Libya]], [[Shoshenq I]] đã cho kỷ niệm các cuộc chinh phạt và các chiến dịch quân sự của mình bằng cách xây dựng [[cổng Bubastite]] ở giữa tháp môn thứ hai và đền thờ [[Ramesses III]]. [[Taharqa]] là vị vua duy nhất xây dựng thêm nhiều công trình lớn tại Karnak, được gọi là "Những công trình lớn của Taharqa", nằm giữa tháp môn thứ nhất và thứ hai<ref name=":3" />.

Sự thay đổi cuối cùng của kiến trúc quần thể Karnak là bổ sung thên tháp môn thứ nhất và xây thêm những bức tường bao quanh toàn bộ Karnak, đều được vua [[Nectanebo I]] của [[Vương triều thứ Ba mươi của Ai Cập|triều đại thứ 30]]. Tuy nhiên tháp môn thứ nhất vẫn chưa được xây xong. Từ năm 323 TCN trở về sau, đền Karnak gần như rơi vào tình trạng bỏ hoang<ref>Strudwick & Strudwick (1999), tr.64</ref>.

Đây là khu vực rộng lớn nhất trong khu phức hợp đền Karnak, được dành để thờ bộ đôi vị thần quan trọng [[Amun]] và [[Thần Ra|Ra]]. Khu vực này chiếm khoảng 250.000 m². Những cái cột khổng lồ bằng [[Cát kết|sa thạch]] này, nguyên liệu của chúng được lấy từ vùng [[Gebel Silsila]] cách đó 100 dặm về phía nam [[Sông Nin|sông Nile]]<ref>Time Life Lost Civilizations series: Ramses II: Magnificence on the Nile (1993) tr.53–54</ref>. Một bút tháp cao khoảng 29m (trước đây là 32.18m), nặng khoảng 330 tấn, được xem là cao và nặng trong tất cả các cột tháp tại đây, là tháp Lateran của [[Thutmosis III|Thutmose III]], hiện đang ở [[Roma|Rome]], thủ đô của [[Ý]]<ref>{{Chú thích web|url=http://www.ancient-wisdom.com/menhirs.htm|title=Menhirs, Obelisks and Standing Stones}}</ref><ref>{{Chú thích web|url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/egypt/raising/rome.html|title=PBS:NOVA:A World of Obelisks-Rome}}</ref>. Nhiều phần trong ngôi đền không cho phép du khách tham quan vì nơi đó đang được khai quật hoặc đang phục hồi, điển hình là ba tháp môn thứ 8, 9, 10. Những công trình và di tích trong khu vực này bao gồm:

* Sảnh Cachette (sảnh thứ nhất). Nơi đây đã chôn hơn 900 bức tượng và được phát hiện bởi [[Georges Legrain]] năm 1903<ref>[http://www.ifao.egnet.net/bases/cachette/about "Karnak Cachette and G. Legrain's "K" numbers"]. French Institute of Oriental Archaeology - Cairo.</ref><ref>Wilkinson, Richard H. (2000). ''The Complete Temples of Ancient Egypt''. Thames & Hudson. tr.64</ref>. Ngoài ra còn ba sảnh nhỏ nữa.

* Cổng Bubastite của vua [[Shoshenq I]]<ref>[[:en:Bubastite_Portal|Bubastite Portal]] (en.wiki)</ref>.

Ngoài ra còn một khu bảo tàng ngoài trời<ref>[[:en:Karnak_Open_Air_Museum|Karnak Open Air Museum]] (en.wiki)</ref> là nơi tái thiết những di tích đã bị phá hủy hoặc bị chôn vùi trước đây:

* Nhà nguyện đỏ của nữ hoàng [[Hatshepsut]], bị [[Thutmosis III|Thutmose III]] đập phá.

[[Thutmosis II|Thutmose II]] và [[Thutmosis III|III]] là người đã cho xây dựng khu đền này. Khu vực này chiếm khoảng 90.000 m², nằm ở phía nam của quần thể Karnak. Có ít nhất 6 ngôi đền được tìm thấy tại đây<ref>[https://www.brooklynmuseum.org/features/mut/][http://www.brooklynmuseum.org/features/mut/ The Precinct Of Mut, Queen Of The Gods, Karnak, Egypt (Brooklyn Museum)]</ref>.

* Đền Contra, không rõ mục đích của ngôi đền này. Nhà nghiên cứu [[Fazzini]] nghĩ rằng đây có thể là một nơi dừng chân trước khi đi qua đền Mut<ref>Fazzini, R. A., & Peck, W.H.. (1983). ''Excavating the Temple of Mut. Archaeology'', 36(2), 16 23.</ref>.

* Rất nhiều bức tượng của nữ thần sư tử [[Sekhmet]] bằng [[Đá hoa cương|đá granite đen]] dưới thời [[Amenhotep III]] được lưu giữ tại nhiều bảo tàng trên thế giới<ref>Lythgoe, A. M. (1919). Statues of the Goddess Sekhmet. [[Viện bảo tàng Mỹ thuật Metropolitan|Bảo tàng nghệ thuật Metropolitan]], 14(10), 3–23</ref>.

* '''Gempaaten''': Những bức tượng bằng đá hoa cương đỏ và sa thạch của Akhenaten; một bức tượng nhân sư có ghi tên thần Aten được tìm thấy tại đây. Ngôi đền này đã bị hủy hoại hoàn toàn, những tàn tích còn sót lại cũng không chứa nhiều thông tin<ref>Blyth (2006), tr.121</ref>.

* '''Hwt benben''': Nằm phía đông Karnak, dùng để thờ mặt trời, có liên quan đến đền Gempateen<ref>Blyth (2006), tr.123</ref>.

* '''Teni-menu''': Gồm nhiều phòng, có thể là phòng kho, hoặc là nơi ở của gia đình hoàng gia, mặc dù không có bằng chứng cho điều này. Những bức tường của Teni-menu được dùng để xây tường tháp môn thứ chín<ref>Thomas, Susanna. ''Akhenaten and Tutankhamen: the religious revolution''. tr.41</ref>.