Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Virus”

'''Virus''', còn được viết là '''vi-rút''' (bắt nguồn từ từ tiếng Pháp ''virus'' /viʁys/),<ref name="Dictionnaire vietnamien - français. Les mots vietnamiens d’origine française. Trang 218">Đặng Thái Minh, “Dictionnaire vietnamien - français. Les mots vietnamiens d’origine française”, ''Synergies Pays riverains du Mékong'', n° spécial, năm 2011. ISSN: 2107-6758. Trang 218.</ref> cũng còn được gọi là '''siêu vi''', '''siêu-vi khuẩn''' hay '''siêu-vi trùng''',<ref>Lưu ý: ''Siêu-vi khuẩn'' hay ''siêu-vi trùng'' không đồng nghĩa với ''siêu vi-khuẩn'', ''siêu vi-trùng'': ám chỉ các loại '''[[vi khuẩn]]''' siêu kháng kháng sinh (một giới sinh vật hoàn toàn khác biệt với virus).</ref> là một [[mầm bệnh|tác nhân truyền nhiễm]] chỉ nhân lên được khi ở bên trong [[tế bào]] sống của một sinh vật khác. Virus có thể xâm nhiễm vào tất cả các dạng sinh vật, từ [[động vật]], [[thực vật]] cho tới [[vi khuẩn]] và [[vi khuẩn cổ]].<ref name="pmid16984643"/> Kể từ bài viết đầu tiên của [[Dmitriy Iosifovich Ivanovskiy|D. I. Ivanovskiy]] năm 1892, mô tả về một dạng mầm bệnh không thuộc vi khuẩn mà lây nhiễm vào cây [[thuốc lá]], và sự khám phá ra [[virus khảm thuốc lá]] của [[Martinus Beijerinck]] năm 1898,<ref name="Dimmock"/> cho đến nay có khoảng 5.000 loại virus đã được miêu tả chi tiết,<ref name="Dimmock tr. 49">Dimmock tr. 49</ref> mặc dù vẫn còn có tới hàng triệu dạng virus khác nhau.<ref name="Breitbart M, Rohwer F 2005 278–84">{{chú thích tạp chí|author=Breitbart M, Rohwer F|title=Here a virus, there a virus, everywhere the same virus?|journal=Trends Microbiol |volume=13|issue=6|pages=278–84|year=2005|pmid=15936660|doi=10.1016/j.tim.2005.04.003}}</ref> Virus được tìm thấy ở hầu hết mọi [[hệ sinh thái]] trên Trái Đất và là dạng có số lượng nhiều nhất trong tất cả các thực thể sinh học.<ref name="Lawrence"/><ref>{{chú thích tạp chí|author=Edwards RA, Rohwer F|title=Viral metagenomics|journal=Nat. Rev. Microbiol. |volume=3|issue=6|pages=504–10|year=2005|pmid=15886693|doi=10.1038/nrmicro1163}}</ref> Khoa học nghiên cứu virus được biết với tên [[virus học]] (''virology''), một chuyên ngành phụ của [[vi sinh học|vi sinh vật học]].

 

 

 

Virus lây lan theo nhiều cách; virus thực vật thường được truyền từ cây này sang cây khác qua những loài côn trùng hút nhựa cây như [[rệp vừng]]; trong khi virus động vật lại có thể được truyền đi nhờ những côn trùng [[động vật hút máu|hút máu]]. Những sinh vật mang mầm bệnh như vậy được gọi là những [[Vector (dịch tễ học)|vector]]. [[Cúm|Virus cúm]] lan truyền thông qua ho và hắt hơi. [[Norovirus]] và [[virus rota|rotavirus]], nguyên nhân chính của bệnh [[viêm dạ dày-ruột]] siêu vi, lây lan qua [[đường phân-miệng]] và truyền từ người này sang người khác thông qua tiếp xúc, cũng như xâm nhập vào cơ thể qua thức ăn hay nước uống. [[HIV]] là một trong vài loại virus lây nhiễm thông qua [[quan hệ tình dục]] và tiếp xúc với máu bị nhiễm bệnh. Mỗi virus chỉ có thể xâm nhiễm vào một số dạng tế bào vật chủ nhất định, gọi là "[[biên độ vật chủ]]" (''host range''); biên độ này có thể rất hẹp hoặc rất rộng, tùy vào số lượng những sinh vật khác nhau mà virus có khả năng lây nhiễm.<ref>Shors tr. 49–50</ref>

Vào những năm 1880, [[Louis Pasteur]] khi nghiên cứu về [[bệnh dại]] đã không thể tìm ra tác nhân gây ra bệnh này, và dự đoán về một mầm bệnh mà quá nhỏ để có thể phát hiện được dưới kính hiển vi.<ref>{{chú thích tạp chí |author=Bordenave G |title=Louis Pasteur (1822–1895) |journal=Microbes and Infection / Institut Pasteur |volume=5 |issue=6 |pages=553–60 |year=2003 |pmid=12758285 |doi=10.1016/S1286-4579(03)00075-3}}</ref> Năm 1884, nhà vi sinh vật học người Pháp [[Charles Chamberland]] đã phát minh ra một bộ lọc (được biết tới ngày nay là bộ lọc Chamberland hay bộ lọc Chamberland-Pasteur) với các lỗ có kích thước còn nhỏ hơn cả vi khuẩn. Nhờ thế, ông có thể cho một dung dịch chứa vi khuẩn chảy qua bộ lọc và hoàn toàn loại bỏ chúng khỏi dung dịch.<ref>Shors tr. 76–77</ref> Năm 1892, nhà sinh vật học người Nga, Dmitriy Iosifovich Ivanovskiy đã sử dụng bộ lọc này để nghiên cứu về thứ mà hiện nay được biết với tên [[virus khảm thuốc lá]]. Thí nghiệm của ông cho thấy chiết xuất từ lá cây thuốc lá nhiễm bệnh được nghiền nát vẫn có thể lây nhiễm sau khi lọc. D. I. Ivanovskiy đề xuất rằng sự nhiễm bệnh có thể là do một [[độc tố]] từ vi khuẩn gây ra, nhưng đã không theo đuổi ý tưởng đó.<ref name="Collier3"/> Lý do là vì vào thời điểm đó, người ta đã nghĩ rằng tất cả các tác nhân truyền nhiễm đều có thể bị các bộ lọc giữ lại và chỉ có thể phát triển trên một môi trường dinh dưỡng – đây là một phần của [[thuyết mầm bệnh]].<ref name="Dimmock">Dimmock tr. 4</ref> Năm 1898, nhà vi sinh người Hà Lan [[Martinus Beijerinck]] đã lặp lại thí nghiệm và tin rằng dung dịch đã lọc vẫn còn chứa một dạng tác nhân truyền nhiễm mới.<ref>Dimmock p.4–5</ref> Ông nhận thấy rằng tác nhân này chỉ có thể nhân lên trong tế bào mà đang phân chia, nhưng thí nghiệm của ông không chỉ ra là nó được làm từ các hạt; ông gọi tác nhân này là một ''[[contagium vivum fluidum]]'' (mầm sống có thể hòa tan) và sử dụng lại từ ''virus'' để gọi nó.<ref name="Collier3">Collier tr. 3</ref> Beijerinck giữ quan điểm rằng virus có bản chất là chất lỏng, tuy nhiên về sau thuyết này đã bị bác bỏ bởi [[Wendell Stanley]], người chứng minh được chúng có dạng hạt.<ref name="Collier3"/> Trong cùng năm đó, [[Friedrich Loeffler]] và Frosch đã cho chảy lần đầu tiên dung dịch chứa virus động vật – tác nhân gây bệnh [[lở mồm long móng]] ([[aphthovirus]]) – qua một bộ lọc tương tự.<ref name=autogenerated1>{{chú thích sách |author=Fenner F. |editor=Mahy B. W. J. and Van Regenmortal M. H. V.|title=Desk Encyclopedia of General Virology |edition= 1|publisher=Academic Press |location=Oxford, Anh|year=2009 |pages= 15|isbn=0-12-375146-2}}</ref>

 

 

Cho đến cuối thế kỷ XIX, virus được định nghĩa dựa trên sự lây nhiễm của chúng, khả năng chống lọc, và việc chúng đòi hỏi phải có một vật chủ. Virus đã từng chỉ được nuôi trong thực vật và động vật. Năm 1906, [[Ross Granville Harrison]] phát minh ra một phương pháp để nuôi dưỡng [[mô]] trong [[bạch huyết]], và sau đó năm 1913, E. Steinhardt, C. Israeli, và R. A. Lambert đã sử dụng phương pháp này để phát triển virus [[vaccinia]] trong những mảnh vụn của mô [[giác mạc]] [[chuột lang nhà]].<ref>{{chú thích tạp chí|author= Steinhardt E, Israeli C, Lambert R.A.|year = 1913|title = Studies on the cultivation of the virus of vaccinia|journal = J. Inf Dis.|volume = 13|pages = 294–300|doi = 10.1093/infdis/13.2.294|issue = 2}}</ref> Năm 1928, H. B. Maitland và M. C. Maitland đã nuôi virus vaccinia trong những thể huyền phù của [[thận]] gà băm nhỏ. Phương pháp của họ đã không được áp dụng rộng rãi cho tới thập niên 1950, khi [[poliovirus]] được nuôi ở quy mô lớn phục vụ việc sản xuất vaccine.<ref>Collier tr. 4</ref>

|doi=10.1016/j.virusres.2006.01.009}}</ref> Nguồn gốc của virus không rõ ràng bởi chúng không tạo [[hóa thạch]], vì vậy [[sinh học phân tử|các kĩ thuật phân tử]] đã được sử dụng để so sánh ARN hay ADN của virus và là một công cụ hiệu quả để nghiên cứu xem chúng phát sinh ra sao.<ref name="pmid20660197">{{chú thích tạp chí |author=Sanjuán R, Nebot MR, Chirico N, Mansky LM, Belshaw R |title=Viral mutation rates |journal=Journal of Virology |volume=84 |issue=19 |pages=9733–48 |year=2010 |month=October |pmid=20660197 |doi=10.1128/JVI.00694-10 |pmc=2937809}}</ref> Nhìn chung, có ba giả thuyết chính để giải thích nguồn gốc của virus:<ref>Shors tr. 14–16</ref><ref>Collier tr. 11–21</ref>

 

|journal=Proc Natl Acad Sci U S A.

|year=1950

|volume=10

|pages=2168

|author=La Scola B, Desnues C, Pagnier I, Robert C, Barrassi L, Fournous G, Merchat M, Suzan-Monti M, Forterre P, Koonin E, Raoult D

|title=The virophage as a unique parasite of the giant mimivirus

Trong quá khứ, tất cả những giả thuyết trên đều gặp phải vấn đề: giả thuyết thoái lui không giải thích được tại sao kể cả những ký sinh nội bào nhỏ nhất cũng không giống với virus ở bất kỳ góc độ nào. Giả thuyết trốn thoát không lý giải được về lớp vỏ capsid phức hợp và các cấu trúc khác của phần tử virus. Giả thuyết virus-đầu tiên thì trái với định nghĩa của virus là chúng đòi hỏi phải có tế bào chủ.<ref name="Mahy Gen 24"/> Cho đến hiện nay, virus được công nhận là rất cổ xưa và có nguồn gốc mà bắt đầu từ trước cả sự rẽ nhánh của sự sống vào [[Hệ thống ba vực|ba vực]].<ref name="Mahy Gen 28"/> Phát hiện này đã khiến những nhà virus học hiện đại phải xem xét và đánh giá lại cả ba giả thuyết cổ điển trên.<ref name="Mahy Gen 28">{{chú thích sách |author=Mahy WJ & Van Regenmortel MHV (eds) |title=Desk Encyclopedia of General Virology |publisher=Academic Press |location=Oxford |year=2009 |pages=28 |isbn=0-12-375146-2}}</ref>

 

 

[[Viroid và Prion|Prion]] là những phân tử protein có khả năng lây nhiễm mà không phải ADN hay ARN.<ref name="pmid18587704">{{chú thích tạp chí

==Sinh học==

===Đặc điểm đời sống===

|author=Holmes EC

|title=Viral evolution in the genomic age

|doi=10.1016/0892-0354(90)90013-I}}</ref>

 

|author=Caspar DL, Klug A

|title=Physical principles in the construction of regular viruses

|year=1956

|pmid=13309339

|doi=10.1016/S0006-3495(97)78786-1

|volume=72

; Kéo dài: Có cấu trúc một khối hai mươi mặt đều được kéo dài gấp năm lần theo chiều dài của trục; đây cũng cách sắp xếp phổ biến ở đầu của mỗi bacteriophage. Nó tạo thành một hình trụ với nắp đậy ở hai đầu.<ref>{{chú thích sách |author=Casens, S.|title=Desk Encyclopedia of General Virology|publisher=Academic Press |location=Boston |year=2009 |pages=167–174 |isbn=0-12-375146-2}}</ref>

 

 

 

|author=Long GW, Nobel J, Murphy FA, Herrmann KL, Lourie B

|title=Experience with electron microscopy in the differential diagnosis of smallpox

Một vài loại virus mà lây nhiễm vào [[vi khuẩn cổ]] có cấu trúc phức tạp mà không liên quan tới bất kỳ dạng virus nào khác, với những hình dạng bất thường rất đa dạng, từ những cấu trúc hình con suốt, cho tới hình que có móc, hình giọt nước, hay thậm chí cả hình cái chai. Những virus trên vi khuẩn cổ giống khác thì tương tự với những bacteriophage có đuôi, và có thể có nhiều dạng cấu trúc đuôi khác nhau.<ref name=Prangishvili>{{chú thích tạp chí |author=Prangishvili D, Forterre P, Garrett RA |title=Viruses of the Archaea: a unifying view |journal=Nat. Rev. Microbiol. |volume=4 |issue=11 |pages=837–48 |year=2006 |pmid=17041631 |doi=10.1038/nrmicro1527}}</ref>

 

{|class="wikitable" style="float:right; clear:right; width:250px; margin:5px 0 0 10px;"

! Thuộc tính || Thông số

|-

[[Tập tin:Influenza geneticshift.svg|nhỏ|Cách mà [[chuyển đổi kháng nguyên|chuyển đổi]] hoặc [[tái sắp xếp di truyền|tái sắp xếp]] kháng nguyên có thể dẫn tới những chủng [[cúm]] mới có độc lực cao.|nhỏ|240px]]

 

 

 

 

 

 

|author=Pan XP, Li LJ, Du WB, Li MW, Cao HC, Sheng JF

|title=Differences of YMDD mutational patterns, precore/core promoter mutations, serum HBV DNA levels in lamivudine-resistant hepatitis B genotypes B and C

|year=2007

|pmid=17927612

|author=Hampson AW, Mackenzie JS

|title=The influenza viruses

|pages=S39–43

|year=2006

|author=Metzner KJ

|title=Detection and significance of minority quasispecies of drug-resistant HIV-1

|pmid=17578210}}</ref>

 

 

[[Tái tổ hợp di truyền]] là quá trình mà một sợi ADN bị phá vỡ và sau đó nhập vào đoạn cuối của một phân tử ADN khác. Điều này có thể xảy ra đồng thời khi virus xâm nhiễm vào tế bào và những nghiên cứu về [[sự tiến hóa của virus]] đã cho thấy rằng tái tổ hợp rất tràn lan ở các loài được nghiên cứu.<ref name="pmid10573145">{{chú thích tạp chí

 

{{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=HepC replication.png|image2=Phage injecting its genome into bacteria.svg

 

[[Chu trình sống của virus]] có sự khác nhau rất lớn giữa các loài, nhưng nhìn chung có 6 giai đoạn cơ bản trong chu trình sống (vòng đời) của virus:<ref>Collier tr. 75–91</ref>

#''Hấp phụ'' là sự liên kết đặc hiệu giữa protein của vỏ capsid ở virus với những thụ thể đặc hiệu trên bề mặt tế bào vật chủ. Tính đặc hiệu này giúp xác định biên độ vật chủ của virus. Lấy ví dụ HIV, loại virus này xâm nhiễm vào một phạm vi giới hạn những tế bào [[bạch cầu]] của con người. Điều này là vì protein trên bề mặt của nó, [[gp120]], tương tác đặc hiệu với phân tử [[CD4]] – một [[thụ thể chemokine]] thường được tìm thấy nhiều nhất trên bề mặt của [[tế bào T]] [[CD4+]]. Cơ chế này đã tiến hóa để giúp những virus này có thể lây nhiễm chỉ trên những tế bào mà chúng có khả năng nhân lên trong đó. Sự hấp phụ (bám lấy) thụ thể có thể tạo ra những thay đổi đối với những protein của vỏ bọc virus, dẫn đến sự hợp nhất lớp lipid kép của màng tế bào và màng virus, hoặc tạo ra những biến đổi của protein bề mặt của virus (khi không có vỏ bọc) để cho phép virus đi được vào bên trong.

#Sau sự tự ''lắp ráp'' do cấu trúc quy định để tạo nên các phần tử virus, thì thường xảy ra một số thay đổi trong các protein. Ở những virus như HIV, sự thay đổi này (đôi khi được gọi là 'sự thành thục') diễn ra sau khi virus đã được giải phóng ra khỏi tế bào chủ.<ref name="pmid11451488">{{chú thích tạp chí|author=Barman S, Ali A, Hui EK, Adhikary L, Nayak DP|title=Transport of viral proteins to the apical membranes and interaction of matrix protein with glycoproteins in the assembly of influenza viruses|journal=Virus Res.|volume=77|issue=1|pages=61–9|year=2001|pmid=11451488|doi=10.1016/S0168-1702(01)00266-0}}</ref>

 

Vật liệu di truyền bên trong, và phương pháp nhân lên của những vật liệu đó, khác nhau đáng kể giữa những loại virus khác nhau.

 

 

 

 

=== Ảnh hưởng đến tế bào vật chủ ===

|pages=4225–7

|year=1962

|author=Lwoff A, Horne R, Tournier P

|title=A system of viruses

|pages=51–5

|year=1962

 

===Hệ thống phân loại ICTV ===

|doi=10.1016/j.virol.2004.03.033}}</ref>

 

 

*I: '''[[virus dsDNA]]''' (ví dụ [[Adenovirus]], [[Virus herpes|Herpesvirus]], [[Poxvirus]])

{{Details|Oncovirus}}

 

Những virus viêm gan cũng có thể phát triển thành bệnh virus mãn tính mà dẫn tới [[ung thư biểu mô tế bào gan|ung thư gan]].<ref>{{chú thích tạp chí

|author=Koike K

|pmid=17693253

|doi=10.1016/j.cell.2007.07.039

|author=Patton JT, Vasquez-Del Carpio R, Spencer E

|title=Replication and transcription of the rotavirus genome

|caption2=Chất tương tự guanosine, [[Aciclovir]]}}

 

|author=Magden J, Kääriäinen L, Ahola T

|title=Inhibitors of virus replication: recent developments and prospects

Có rất nhiều loại virus thực vật, nhưng chúng thường chỉ gây ra tổn thất về sản lượng, và sẽ không khả thi về mặt kinh tế khi cố gắng kiểm soát chúng. Virus thực vật thường lây lan từ cây này sang cây khác qua những sinh vật trung gian, gọi là các ''[[vector (dịch tễ học)|vector]]''. Chúng thường là [[côn trùng]], nhưng một số loài [[nấm]], [[giun tròn]] và [[đơn bào|sinh vật đơn bào]] cũng được chứng minh là những vector. Khi sự kiểm soát các bệnh virus thực vật được công nhận là kinh tế, ví dụ ở các cây ăn quả lâu năm, người ta thường tập trung các nỗ lực vào việc giết chết các vector và loại bỏ những vật chủ thay thế như cỏ dại.<ref>Shors tr. 584</ref> Virus thực vật không thể lây nhiễm lên con người và các loài động vật khác.<ref>Shors tr. 562–587</ref>

 

 

Những phần tử virus hoặc giống virus (''virus-like particle'', VLP) ở thực vật có những ứng dụng trong cả [[công nghệ sinh học]] và [[công nghệ nano]]. Vỏ capsid của phần lớn virus thực vật là những cấu trúc đơn giản và mạnh mẽ, có thể được sản xuất với số lượng lớn bởi bệnh lây nhiễm ở thực vật hay bởi biểu hiện của một loạt các hệ thống dị thể. Các phần tử virus thực vật có thể được chỉnh sửa về cả di truyền và hóa học để 'đóng gói' các vật liệu ngoại lai, và có thể tích hợp vào trong các [[cấu trúc siêu phân tử]] để sử dụng trong công nghệ sinh học.<ref name= LomonossoffGP>{{chú thích sách|author= Lomonossoff, GP|chapter = Virus Particles and the Uses of Such Particles in Bio- and Nanotechnology|year=2011|title=Recent Advances in Plant Virology|publisher=[[Caister Academic Press]]|isbn= 978-1-904455-75-2}}</ref>

Bacteriophage là một nhóm virus phổ biến và đa dạng, và là dạng thực thể sinh học nhiều nhất trong môi trường nước – chúng có số lượng nhiều gấp tới 10 lần số vi khuẩn ở các đại dương,<ref>{{chú thích tạp chí|author=Wommack KE, Colwell RR|title=Virioplankton: viruses in aquatic ecosystems|journal=Microbiol. Mol. Biol. Rev.|volume=64|issue=1|pages=69–114|year=2000|pmid=10704475|pmc=98987|doi=10.1128/MMBR.64.1.69-114.2000}}</ref> đạt mật độ khoảng 250.000.000 bacteriophage mỗi [[mililít]] nước biển.<ref>{{chú thích tạp chí|author=Bergh O, Børsheim KY, Bratbak G, Heldal M|title=High abundance of viruses found in aquatic environments|journal=Nature|volume=340|issue=6233|pages=467–8|year=1989|pmid=2755508|doi=10.1038/340467a0}}</ref> Những virus này xâm nhiễm đặc hiệu vào các vi khuẩn bằng cách liên kết với những [[thụ thể|thụ thể trên bề mặt]] và sau đó đi vào trong tế bào. Trong một khoảng thời gian ngắn, đôi khi chỉ vài phút, [[polymerase]] của vi khuẩn sẽ bắt đầu dịch mã mRNA của virus thành protein. Những protein này sẽ tiếp tục trở thành những virion mới bên trong tế bào, hoặc các protein hỗ trợ, giúp đỡ lắp ráp virion mới, hay những protein tham gia vào tiêu bào. Những enzym virus xúc tác cho sự phá vỡ màng tế bào, và trong trường hợp của [[phage T4]], thì chỉ hơn 20 phút sau khi bơm vào có tới hơn 300 phage có thể được giải phóng.<ref>Shors tr. 595–97</ref>

 

 

=== Vi khuẩn cổ ===

 

== Vai trò trong hệ sinh thái nước ==

 

== Vai trò trong tiến hóa ==

 

== Ứng dụng ==

Virus là những sinh vật rất quan trọng trong nghiên cứu [[sinh học phân tử]] và [[tế bào học|sinh học tế bào]] do chúng cung cấp những hệ thống đơn giản mà có thể sử dụng để thao tác và nghiên cứu các chức năng của tế bào.<ref>Collier p.8</ref> Những nghiên cứu và ứng dụng của virus đã đem tới những thông tin giá trị về các khía cạnh của sinh học tế bào.<ref>{{chú thích sách |tựa đề=Molecular Cell Biology |author=Harvey; Berk, Arnold; Zipursky, S. Lawrence; Matsudaira, Paul; Baltimore, David; Darnell, James |năm=2000 |nhà xuất bản=W. H. Freeman |nơi=New York |isbn=0-7167-3136-3 |chapter=Viruses: Structure, Function, and Uses |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21523/?redirect-on-error=__HOME# |ngày truy cập=2013-02-15 |edition=4}}</ref> Ví dụ, virus rất hữu dụng trong nghiên cứu [[di truyền học]] và giúp đỡ cho sự hiểu biết của chúng ta về các cơ chế cơ bản của [[di truyền học phân tử]], như [[quá trình tự nhân đôi ADN|tái bản ADN]], [[phiên mã]], [[xử lí ARN|xử lý ARN]], [[dịch mã]], vận chuyển [[protein]], và [[miễn dịch]].

 

Sự biểu hiện các protein dị thể bởi virus là cơ sở cho một vài quy trình sản xuất hiện đang được dùng để sản xuất nên nhiều protein như [[kháng nguyên]] của vắc-xin và kháng thể. Người ta gần đây cũng đã phát triển những quy trình công nghiệp sử dụng vector virus; và một số các protein dược phẩm hiện nay đang trong quá trình thử nghiệm tiền lâm sàng và lâm sàng.<ref name= GlebaYY>{{chú thích sách|author= Gleba, YY; Giritch, A|chapter = Plant Viral Vectors for Protein Expression|year=2011|title=Recent Advances in Plant Virology|publisher=[[Caister Academic Press]]|isbn= 978-1-904455-75-2}}</ref>

 

 

=== Virus nhân tạo ===

 

=== Vũ khí sinh học ===