Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Sư tử”

| fossil_range = [[Thế Canh Tân|thế Canh Tân]] đến nay, {{fossil range|1}}

| image_caption = Một con [[Sư tử Nam Phi|sư tử đực Nam Phi]] (''P. l. melanochaita'')<ref name=catsg>{{cite journal |authors=Kitchener, A. C., Breitenmoser-Würsten, C., Eizirik, E., Gentry, A., Werdelin, L., Wilting A., Yamaguchi, N., Abramov, A. V., Christiansen, P., Driscoll, C., Duckworth, J. W., Johnson, W., Luo, S.-J., Meijaard, E., O’Donoghue, P., Sanderson, J., Seymour, K., Bruford, M., Groves, C., Hoffmann, M., Nowell, K., Timmons, Z. & Tobe, S. |year=2017 |title=A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the Cat Classification Task Force of the IUCN Cat Specialist Group |journal=Cat News |volume=Special Issue 11 |url=http://www.catsg.org/fileadmin/filesharing/5.Cat_News/5.3._Special_Issues/5.3.10._SI_11/CN_Special_Issue_11_Revised_taxonomy_of_the_Felidae.pdf}}</ref>, chụp tại [[Okonjima]], [[Namibia]]

| range_map_caption = Phân bố ''Panthera leo'' ở [[Châu Phi|châu Phi]] và [[Á Âu]] trong quá khứ cũng như hiện tại

| range_map2_caption = Phân bố sư tử ở [[Ấn Độ]]: [[Rừng Gir]] và những vùng xung quanh đó tại [[Gujarat]] là nơi sinh sống cuối cùng của [[Sư tử#Phân loài|sư tử châu Á]] hoang dã

'''Sư tử''' ([[Danhdanh pháp hai phần|tên khoa học]] ''Panthera leo'') là một trong những [[Đại miêu|đại miêu]] trong [[Họ mèo|họ Mèo]] và là một [[Loài|loài]] của [[Chi Báo|chi Báo]]. Được xếp mức [[Sắp nguy cấp|sắp nguy cấp]] trong thang [[sách Đỏ IUCN]] từ năm 1996, các quần thể loài này ở [[châu Phi]] đã bị sụt giảm khoảng 43% từ những năm đầu thập niên 1990. Trong văn hóa phương Tây, sư tử còn có biệt danh là '''[[Chúa tể sơn lâm]]''' (King of Beats) hay [[Vua sư tử|''Vua sư tử'' (Lion King)]]. Đối với sư tử đực thì rất dễ dàng nhận ra được bởi bờm của nó, có thể nặng tới {{convert|250|kg|abbr=on}},<ref name="nowak">{{chú thích sách |last=Nowak|first= Ronald M. |year=1999 |title=Walker's Mammals of the World |location=Baltimore |publisher=Johns Hopkins University Press |isbn=0-8018-5789-9}}</ref> nó là loài lớn thứ nhì [[Họ|họ Mèo]] sau [[Hổ|hổ]]. Sư tử hoang dã hiện sinh sống ở vùng [[Châu Phi|châu Phi hạ Saharan]] và [[châu Á]] (nơi quần thể còn sót lại cư ngụ ở [[vườn quốc gia Rừng Gir]] thuộc Ấn Độ), các phân loài sư tử tuyệt chủng từng sống ở [[Bắc Phi]] và [[Đông Nam Á]]. Cho tới cuối [[Pleistocene]], khoảng 10 000&nbsp;năm trước, '''sư tử''' là [[Động vật|động vật có vú]] có phân bố rộng thứ 2 chỉ sau [[Con người|con người]]. Khi đó, chúng sống ở hầu khắp [[Châu Phi|châu Phi]], ngang qua [[lục địa Á-Âu]] từ miền [[Tây Âu]] tới [[Ấn Độ]], và [[châu Mỹ]] từ [[Yukon]] tới [[Peru]].<ref name= Harington69>{{Cite journal |last=Harington |first=C. R. "Dick" |year= 1969 |title= Pleistocene remains of the lion-like cat (''Panthera atrox'') from the Yukon Territory and northern Alaska |journal=Canadian Journal of Earth Sciences |volume=6 |issue=5 |pages= 1277–88|doi= 10.1139/e69-127}}</ref> Sư tử là [[Loài sắp nguy cơ|loài sắp nguy cấp]], phần lớn các quần thể châu Phi suy giảm số lượng 30–50% mỗi 2 thập kỷ trong nữa cuối thập kỷ XX.<ref name=IUCN/>

Sư tử sống từ 10–14 năm trong tự nhiên, trong môi trường giam cầm chúng có thể sống hơn 20 năm. Trong tự nhiên, con đực hiếm khi sống hơn 10 năm, do hậu quả của việc đánh nhau liên tục với các sư tử đối thủ.<ref>{{chú thích sách |last=Smuts |first=G. L. |year=1982 |title=Lion|publisher=Macmillan South Africa |location=Johannesburg |page=231|isbn= 0-86954-122-6}}</ref> Chúng thường sống ở [[Savan|savan]] và [[Thảo nguyên|thảo nguyên]]. Sư tử có tập tính xã hội khác biệt so với các loài [[Động vật|họ Mèo]] còn lại. Một đàn sư tử gồm con cái và con non của chúng cùng với một số nhỏ con đực trưởng thành. Nhóm sư tử cái thường đi săn cùng nhau, con mồi chủ yếu là [[Động vật|động vật móng guốc]] lớn.<ref name="earthtouch">[http://web.archive.org/web/20120420172909/http://www.earth-touch.com/result.php?i=Lions-nocturnal-chorus Lions' nocturnal chorus]. Earth-touch.com. Truy cập ngày 31 tháng 7 năm 2013.</ref><ref name="phxzoo">[http://web.archive.org/web/20120415054339/http://www.phoenixzoo.org/learn/animals/animal_detail.aspx?FACT_SHEET_ID=100001 African Lion ''Panthera leo'']. Phoenix Zoo Fact Sheet.</ref>

Tên sư tử trong tiếng Anh (lion), gần giống với nhiều ngôn ngữ thuộc [[Ngữ hệ Romance|ngữ hệ Romance]], xuất phát từ [[tiếng Latin]] ''{{lang|la|leo}}'',<ref>{{chú thích sách | last=Simpson |first=D. P. | title=Cassell's Latin Dictionary | publisher=Cassell Ltd. | year=1979 | edition=5th | location=Luân Đôn | page=342 | isbn=0-304-52257-0}}</ref> và [[tiếng Hy Lạp cổ đại]] {{lang|grc|λέων}} (''{{lang|grc-Latn|leon}}'').<ref name="Liddell 1980">{{chú thích sách | authorlink=Henry George Liddell |last=Liddell |first=Henry George |authorlink2=Robert Scott (philologist) |last2=Scott |first2=Robert | year=1980 | title=[[A Greek-English Lexicon]] (Abridged Edition)|page=411 | publisher=[[Oxford University Press]] | location=United Kingdom | isbn=0-19-910207-4}}</ref> "Sư tử" trong [[tiếng Hebrew]] {{lang|he|לָבִיא}} ({{lang|he-Latn|''lavi''}}) có lẽ cũng có liên quan.<ref>{{Cite encyclopedia | title=Lion|encyclopedia=Oxford English Dictionary|editor=Simpson, John; Weiner, Edmund| year=1989 |edition= 2nd| location=Oxford |publisher=Clarendon Press| isbn=0-19-861186-2}}</ref> Nó được mô tả lần đầu bởi [[Carl Linnaeus|Linnaeus]] dưới tên ''Felis leo'' trong tác phẩm ''[[Systema Naturae]]''.<ref name="Linn1758">{{chú thích sách |last=Linnaeus |first=Carolus |authorlink=Carl Linnaeus |title=Systema naturae per regna tria naturae:secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. |publisher=Holmiae (Laurentii Salvii) |year=1758 |page=41 |url=http://www.biodiversitylibrary.org/page/726936 |accessdate=ngày 8 tháng 9 năm 2008 |language=Latin |volume=1 |edition=10th}}</ref> "Sư tử" trong [[Tiếng Việt|tiếng Việt]] phiên âm từ [[Tiếng Trung Quốc|tiếng Trung Quốc]] ({{lang|chi|''獅子''}}, [[bính âm]]: ''Shīzi'').

Sư tử là loài động vật sống ở các [[Đồng bằng|đồng bằng]] rộng rãi, và chúng có thể được tìm thấy ở khắp mọi nơi ở [[Châu Phi|châu Phi]]. Tuy nhiên chúng là loài đang bị đe dọa với quần thể chủ yếu sống chủ yếu ở vườn quốc gia của [[Tanzania]] và [[Cộng hòa Nam Phi|Nam Phi]]. Trước khi loài người chiếm ưu thế thì sư tử là loài động vật chiếm nhiều lãnh thổ nhất hơn bất kỳ loài động vật có vú trên đất liền.

Những dấu vết cuối cùng của [[Sư tử#Phân loài|sư tử châu Á]] (phân loài ''Panthera leo persica''), trong lịch sử chúng đã từng sinh sống từ [[Hy Lạp]] tới [[Ấn Độ]] ngang qua [[Iran|Persia]], hiện đang sống ở [[rừng Gir]] phía tây bắc Ấn Độ. Khoảng 300 con sư tử hiện còn sống trong khu vực rộng 1.412&nbsp;km² (khoảng 550 [[dặm vuông Anh|dặm vuông]]) trong khu bảo tồn ở bang [[Gujarat]].

[[Tập tin:Loewe 2.jpg|250px|nhỏ|trái|Một con sư tử cái đang đi dạo trên đồng cỏ [[Xavan]] [[Châu Phi|châu Phi]].]]

Sư tử đã tuyệt chủng ở Hy Lạp, tiền đồn cuối cùng ở [[Châu Âu|châu Âu]] của chúng vào khoảng năm [[100]], nhưng chúng vẫn còn sống sót với một số lượng đáng kể ở [[Trung Đông]] và [[Bắc Phi]] cho đến đầu [[Thế kỷ XX|thế kỷ XX]]. Những con sư tử đã từng sống ở Bắc Phi, gọi là [[Sư tử|Sưsư tử Barbary]], có xu hướng lớn hơn những con sống dưới sa mạc [[Sa mạc Sahara|Sahara]], và con đực có bờm lớn hơn. Chúng được cho là thuộc phân loài ''Panthera leo leo'', mặc dù điều này chưa được xác nhận. Các phân loài đã tuyệt chủng khác là [[sư tử Hảo Vọng]] (phân loài ''Panthera leo melanochaitus'') và [[Sư tử|sư tử châu Âu]] (phân loài ''Pathera leo spelaea'') đã từng tồn tại bên cạnh con người trong suốt thời kỳ của [[kỷ băng hà]] gần đây nhất.

Sư tử là biểu tượng của các [[Gia đình|gia đình [[hoàng gia]] và các [[Hiệp sĩ|hiệp sĩ]]. Sư tử cũng xuất hiện trong nghệ thuật [[Trung Quốc]], mặc dù có lẽ sư tử chưa bao giờ sống ở Trung Quốc. Không có động vật nào xuất hiện nhiều hơn sư tử trong [[Nghệ thuật|nghệ thuật]] và [[Văn chương|văn chương]]. [[C.A.W. Guggisberg]], trong cuốn sách ''Simba'' của mình, nói rằng sư tử được nhắc tới 130 lần trong [[Kinh Thánh]]. Сũng có thể tìm thấy sư tử trong các bức vẽ trên vách hang của [[Thờithời đại đồ đá|thời kỳ đồ đá]].

Sư tử được tìm thấy ở [[Cộng hòa Nam Phi|Nam Phi]], [[Zimbabwe]], [[Namibia]], [[Botswana]] và [[Mozambique]]. Chủ yếu chúng sinh sống ở những khu vực miền đất rừng, nhưng có thể sinh sống ở khu vực bán sa mạc hay khu vực đất có nhiều bụi rậm. Mặc dù ít được nói đến do chúng có rất ít nhưng [[Sư tử|sư tử trắng]] vẫn còn tồn tại, chúng sống ở Timbavati, [[Cộng hòa Nam Phi|Nam Phi]]. Chúng có màu này là do [[gen lặn]] (đây cũng là nguyên nhân sinh ra [[Hổ|hổ trắng]], rất nhiều hổ trắng với gen lặn được nhân giống cho các vườn thú và để biểu diễn). Sư tử trắng không có ưu thế khi đi săn; màu trắng của chúng dễ làm lộ chỗ ẩn nấp rình mồi của chúng.

* ''Panthera leo azandica'' - [[Sư tử|sư tử đông bắc Congo]].

* ''Panthera leo bleyenberghi'' - [[Sư tử|sư tử Katanga]].

* ''Panthera leo hollisteri'' - [[Sư tử|sư tử Congo]].

* ''Panthera leo krugeri'' - [[Sư tử Nam Phi|sư tử Nam Phi]].

* ''Panthera leo leo'' - [[Sư tử|sư tử Barbary]]. Chúng là phân loài sư tử lớn nhất, từng sinh sống từ [[Maroc]] tới [[Ai Cập]]. Con sư tử hoang Barbary cuối cùng bị giết chết ở Maroc năm [[1922]] do sự săn bắn bừa bãi. Tuy nhiên, may mắn là một số cá thể sư tử vẫn còn sống sót trong điều kiện nuôi nhốt và con người đang cố gắng gia tăng số lượng loài này. Những con sư tử Barbary ngày xưa đã được các hoàng đế [[Đế quốc La Mã|La Mã]] nuôi, để dành cho những cuộc đấu trên đấu trường. Những nhà quý tộc La Mã như [[Lucius Cornelius Sulla|Sulla]], [[Pompey]] và [[Julius Caesar]], thông thường ra lệnh giết hàng loạt sư tử Barbary - tới 400 con một lần. [http://www.pothos.org/alexander.asp?paraID=103&keyword_id=6&title=Lions] Sư tử Barbary hiện có số lượng trên thế giới chỉ còn khoảng 1.400 con (khoảng 900 con tại Trung và Tây Phi và khoảng 500 con tại Ấn Độ).

* ''Panthera leo massaicus'' - [[Sư tử|sư tử Massai]].

* ''Panthera leo melanochaitus'' - [[Sư tử|sư tử Hảo Vọng]]; từng được cho là tuyệt chủng năm [[1860]]. Tuy nhiên, sư tử Hảo Vọng hiện còn khoảng 17.000-19.000 con tại Đông và Nam Phi.[http://www.vietnamplus.vn/bao-dong-loai-su-tu-chau-phi-truoc-nguy-co-tuyet-chung/362323.vnp]<ref>{{Chú thích web|url=http://www.vietnamplus.vn/bao-dong-loai-su-tu-chau-phi-truoc-nguy-co-tuyet-chung/362323.vnp|tiêu đề=Báo động loài sư tử châu Phi trước nguy cơ tuyệt chủng.}}</ref>

* ''Panthera leo nubica'' - [[Sư tử|sư tử Đông Phi]].

* ''Panthera leo persica'' - [[Sư tử|sư tử châu Á]]. Hiện tại còn khoảng 500 con sinh sống ở khu bảo tồn sinh vật hoang dã Gir thuộc bang Gurajat, [[Ấn Độ]]. Đã từng sinh sống rộng từ [[Thổ Nhĩ Kỳ]] tới [[Bangladesh]], nhưng bầy đàn lớn và các hoạt động ban ngày làm cho chúng bị săn dễ dàng hơn so với [[hổ]] hay [[báo hoa mai]].

* ''Panthera leo roosevelti'' - [[Sư tử|sư tử Abyssinia]].

* ''Panthera leo senegalensis'' - [[Sư tử|sư tử Tây Phi]] hay sư tử [[Sénégal]].

* ''Panthera leo somaliensis'' - [[Sư tử|sư tử Somalia]].

* ''Pathera leo spelaea'' - [[Sư tử Châu Âu|sư tử châu Âu]]

|[[Sư tử|Sư tử Barbary]] (''P. l. leo'')<ref name=catsg/> <small>(Linnaeus, 1758), [[Synonym (taxonomy)|syn.]] ''P. l. nubica'' ([[Henri Marie Ducrotay de Blainville|de Blainville]], 1843), ''P. l. somaliensis'' (Noack, 1891)<ref name=MSW3/></small>

Trong số các cá thể họ mèo còn sống, không lai, sư tử chỉ được so sánh với [[Hổ|hổ]] về chiều dài và chiều cao ở vai. Chiều dài của sư tử ngắn hơn một chút so với hổ, ngược lại chiều cao của chúng lại nhỉnh hơn hổ. Hộp sọ của nó là rất tương tự như của hổ, mặc dù khu vực phía trước thường thấp hơn hơn và phẳng, với một vùng hậu môn ngắn hơn một chút và mở rộng mũi hơn so với hổ. Do số lượng biến đổi sọ trong hai loài, thường chỉ cấu trúc của hàm dưới có thể được sử dụng như một chỉ số đáng tin cậy của loài. Kích thước và trọng lượng của sư tử trưởng thành khác nhau trên phạm vi toàn cầu và môi trường sống:

Giống như các loài thuộc họ mèo khác, chúng là những con thú săn mồi siêu hạng, nhưng không giống các loài khác chúng đi săn theo bầy và săn bắt các loài thú lớn và nguy hiểm cho những kẻ săn mồi đơn lẻ. Bộ lông màu cát của sư tử hòa lẫn một cách tuyệt vời với màu của những đồng cỏ xavan, giúp chúng ngụy trang thật tốt. [[Con mồi]] chủ yếu của chúng bao gồm [[Ngựa vằn|ngựa vằn]], [[Linh dương|linh dương đầu bò]], [[Trâu|trâu rừng châu Phi]], [[Hươu cao cổ|hươu cao cổ]], [[Hà mã|hà mã]] trưởng thành, và thậm chí là [[Voi|voi bụi rậm châu Phi]] gần trưởng thành, mặc dù những con voi trưởng thành là quá nguy hiểm cho sư tử để đối đầu nên sư tử thường nhắm những con voi con để dễ săn bắt. Khi đơn lẻ, nói chung chúng dễ dàng săn các con mồi nhỏ hơn chúng, bao gồm [[sơn dương]] (''Connochaetes''), [[linh dương]] (họ ''Bovidae''), [[linh dương Gazen]] (chi Gazella) và [[Lợn|lợn nanh sừng châu Phi]] (''Phacochoerus africanus''). Những con sư tử sống gần bờ biển còn ăn thịt cả [[Hải cẩu|hải cẩu]].

Khi săn mồi đơn lẻ, chúng giết chết con mồi bằng cách cắn cổ để làm gãy cổ hay tổn thương hệ tuần hoàn máu. Khi săn theo đàn, sư tử có thể kìm kẹp con mồi lớn trong khi các con khác cắn cổ hay làm nghẹt thở con mồi bằng cách khóa mõm nạn nhân, không cho nó thở. Sư tử không thích tự tìm kiếm thức ăn, thông thường chúng đẩy lùi các kẻ săn mồi nhỏ hơn hay ít quân số hơn từ con mồi và giành lấy thức ăn. Sư tử cũng hay bị đuổi khỏi con mồi bởi những kẻ cạnh tranh như các đàn [[Linh cẩu|linh cẩu đốm]] và [[Chó|chó hoang châu Phi]] khi chúng áp đảo về số lượng. Giống như các thú họ mèo khác, chúng nhìn trong đêm rất tốt làm cho chúng rất linh hoạt trong đêm. Chúng có thể ngủ tới 20 giờ mỗi ngày.

Sư tử có thể cho giao phối chéo với họ hàng gần của nó là hổ (thông thường chủ yếu là hổ Siberi), khi bị giam cầm để tạo ra [[Sư tử lai hổ|con lai]] rất thú vị. Trong [[Tiếng Việt|tiếng Việt]] không có từ để gọi con lai như vậy, còn trong [[tiếng Anh]] là ''liger'' và ''tiglon''. Liger và tiglon cái có khả năng sinh sản và có thể thụ thai nếu được thụ tinh với hoặc là sư tử thuần chủng hoặc là hổ thuần chủng.

'''Liger''' ([[Sư hổ|sư hổ]]): sinh ra khi sư tử đực giao phối với [[Hổhổ|hổ cái]]. Nếu bạn cho rằng hổ Siberia là loài mèo lớn nhất thế giới hiện nay thì bạn đã lầm. Ngôi vị ấy thuộc về đứa con lai giữa sư tử bố và mẹ hổ. Tiếng Anh lion là sư tử, tiger là hổ, nên loài "mèo" lớn nhất hiện nay là liger. Tính cách của nó thất thường, vì trong một chủ thể xuất hiện sự xung đột tính cách khác nhau giữa một loài có cuộc sống xã hội (sư tử) và một loài sống đơn độc (hổ). Vì sư tử đực truyền cho con gen tăng trưởng, nhưng gen ngăn chặn tăng trưởng tương ứng từ hổ cái lại không có, nên liger to lớn hơn bố mẹ của chúng. Người ta nói rằng liger không ngừng lớn và sẽ lớn đều đều suốt trong cuộc đời của chúng, cho đến khi cơ thể của chúng không thể chịu đựng được kích thước to lớn của chúng lâu thêm nữa, đạt tới 500&nbsp;kg. Liger chia sẻ một số đặc điểm của cả bố và mẹ (đốm và vằn) tuy nhiên chúng thích bơi lội, một hoạt động thuần túy của hổ, và chúng luôn luôn có lông màu cát giống như sư tử. Con liger đực là vô sinh, nhưng con liger cái có khả năng sinh sản.

'''Tiglon''' ([[Hổ sư|hổ sư]]): là giao phối chéo của sư tử cái và hổ đực. Vì hổ đực không truyền gen tăng trưởng mà sư tử cái lại truyền gen kìm hãm tăng trưởng, nên tiglon thông thường là rất nhỏ, và có thể được miêu tả tốt nhất giống như là "giống như con mèo nhà" về biểu hiện bề ngoài và kích thước, mặc dù chúng có tai tròn. Giống như liger đực, tiglon đực là vô sinh, và chúng cả hai đều có đốm và vằn, với mắt màu vàng.

Sư tử là một loài thú dữ và rất dễ bị kích động, là một trong những động vật nguy hiểm nhất châu Phi. Trong khi sư tử đói có thể tấn công [[Loàiloài người|con người]] đi lại trong lãnh thổ của nó, một số sư tử (thông thường là con đực) dường như lại là mối nguy hiểm đối với của loài người. Một số trường hợp tấn công con người đã biết là ở [[Tsavo]] và [[Mfuwe]]. Trong cả hai trường hợp, những người thợ săn đã giết chết chúng đều viết sách về cuộc săn lùng của họ. Trong [[Dân gian|dân gian]], những con sư tử ăn thịt người đôi khi được nhắc đến như những con ác quỷ.

Những sự việc ở Mfuwe và Tsavo là tương tự nhau. Những con sư tử trong cả hai sự kiện là to lớn hơn bình thường, không có bờm và dường như đang bị [[Sâu răng|sâu răng]]. Một số người cho rằng chúng thuộc về một phân loài sư tử chưa được phân loại hay chúng dường như đang ốm và không dễ dàng săn mồi. (Xem thêm: [[Những kẻ ăn thịt người ở Tsavo]])

Sư tử là đề tài được sử dụng rộng rãi trong [[điêu khắc]] và [[tạc tượng]] để tạo ra cảm giác cao quý hay hùng dũng, đặc biệt là ở những công trình xây dựng công cộng. Tượng sư tử đáng chú ý bao gồm những bức quanh tượng [[Đô đốc Nelson|đô đốc Nelson]] ở quảng trường Trafalgar ở [[Luân Đôn]]. Các nhóm tượng khác là bốn con sư tử bảo vệ lối vào của [[cầu Britannia]] vượt qua [[eo biển Menai]] ở Q[[Wales]]. Ở Trung Quốc và Việt Nam rất thịnh hành tượng [[Sư tử đá Trung Quốc|sư tử đá Trung Quốc]], [[Trung Quốc đại lục|người Trung Quốc]] sử dụng con sư tử đá của họ để canh [[Mộ|mộ]] trong khi rất nhiều [[người Việt Nam]] lại kính cẩn thờ chúng, đặt chúng trước cửa [[Cơ quan|cơ quan]], [[Công sở|công sở]], [[Chùa|chùa]] chiền, [[Nhà|nhà]] riêng và thậm chí trước các di tích lịch sử.