Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Ý”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
n replaced: language=Italian → language=Ý using AWB |
n clean up |
||
Dòng 59:
Ghi chú=
}}
'''Ý''' hay '''Italia''' ({{lang-it|Italia}} {{IPA-it|iˈtaːlja||It-Italia.ogg}}), tên chính thức: '''Cộng hoà Ý''' ({{lang-it|Repubblica italiana|links=no}}), tên cũ Ý Đại Lợi<ref>{{Chú thích web|url=https://books.google.com.vn/books?id=uciz3N__9SAC&q=%C3%BD+%C4%91%E1%BA%A1i+l%E1%BB%A3i&dq=%C3%BD+%C4%91%E1%BA%A1i+l%E1%BB%A3i&hl=vi&sa=X&ved=0ahUKEwjd0vqKg5HYAhXFn5QKHXN4AUYQ6AEILTAB|tiêu đề=Tổng tập văn học Việt Nam, tập 38|nhà xuất bản=Nhà xuất bản Khoa học Xã hội|năm=2000|trang=452}}</ref><ref>{{Chú thích web|url=https://books.google.com.vn/books?id=jyScAAAAMAAJ&q=%C3%BD+%C4%91%E1%BA%A1i+l%E1%BB%A3i&dq=%C3%BD+%C4%91%E1%BA%A1i+l%E1%BB%A3i&hl=vi&sa=X&ved=0ahUKEwjd0vqKg5HYAhXFn5QKHXN4AUYQ6AEIXDAK|tiêu đề=Hình luật tổng quát|nhà xuất bản=Học viện Quốc gia Hành Chánh|tác giả
[[Đế quốc La Mã]] (Roma) nổi lên thành thế lực chi phối tại bồn địa Địa Trung Hải, trở thành trung tâm lãnh đạo về văn hoá, chính trị và tôn giáo của văn minh phương Tây trong [[thời kỳ cổ đại]]. Di sản của đế quốc này được phổ biến và có thể nhận thấy trong luật dân sự, chính phủ cộng hoà, Cơ Đốc giáo và chữ cái Latinh trên toàn cầu. Đến [[sơ kỳ Trung Cổ|sơ kỳ Trung cổ]], xã hội-chính trị Ý sụp đổ trong quá trình [[Giai đoạn Di cư|người man di xâm lăng]], song đến thế kỷ XI, nhiều [[thành bang Ý|thành bang]] và nước cộng hoà hàng hải, chủ yếu tại [[Bắc Ý|miền bắc]] và [[Trung Ý|miền trung Ý]], trở nên rất thịnh vượng nhờ chuyên chở đường biển, thương mại và ngân hàng, đặt nền tảng cho chủ nghĩa tư bản hiện đại.<ref>{{Chú thích web|họ
[[Các cuộc chiến tranh Ý]] trong thế kỷ XV và XVI khiến các thành bang Ý kiệt sức. Các quốc gia Ý đã suy yếu này nhanh chóng bị các cường quốc châu Âu chinh phục và thuộc địa hoá, như [[Đệ Nhất Đế chế Pháp|Pháp]], [[Đế quốc Tây Ban Nha|Tây Ban Nha]] và [[Đế quốc Áo (1804–1867)|Áo]]. Đến giữa thế kỷ XIX, nổi lên phong trào ủng hộ chủ nghĩa dân tộc Ý và độc lập khỏi quyền cai trị ngoại bang. Ý cuối cùng [[Thống nhất nước Ý|thống nhất]] vào năm 1861, trở thành một đại cường quốc sau nhiều thế kỷ.<ref>{{Chú thích web|url=http://library.thinkquest.org/TQ0312582/unification.html |tiêu đề=Unification of Italy |nhà xuất bản=Library.thinkquest.org |ngày=ngày 4 tháng 4 năm 2003 |ngày truy cập=ngày 19 tháng 11 năm 2009 |url hỏng=yes |url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20090307050237/http://library.thinkquest.org/TQ0312582/unification.html |ngày lưu trữ= ngày 7 tháng 3 năm 2009 |df= }}</ref> Từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, [[Vương quốc Ý]] nhanh chóng công nghiệp hoá, song chủ yếu là tại miền bắc, và giành được một đế quốc thực dân,<ref name="allempires.com">{{Chú thích web|url=http://www.allempires.com/article/index.php?q=italian_colonial |tiêu đề=The Italian Colonial Empire |nhà xuất bản=All Empires |ngày truy cập=ngày 17 tháng 6 năm 2012 |trích dẫn=At its peak, just before WWII, the Italian Empire comprehended the territories of present time Italy, Albania, Rhodes, Dodecaneses, Libya, Ethiopia, Eritrea, the majority of Somalia and the little concession of Tientsin in China}}</ref> trong khi miền nam phần lớn bị loại trừ khỏi công nghiệp hoá.<ref>{{Chú thích web|url=http://globalmakeover.com/sites/economicreconstruction.com/static/JonRynn/FirstChapterDissertation.pdf |tiêu đề=Microsoft Word - 447F3DE3-55E9-08D35E.doc |định dạng=PDF |ngày= |ngày truy cập = ngày 15 tháng 3 năm 2017}}</ref> Ý là nước chiến thắng chính trong [[Chiến tranh thế giới thứ nhất]], song vương quốc lâm vào một giai đoạn khủng hoảng kinh tế và rối loạn xã hội, mở đường cho [[Phát xít Ý|chủ nghĩa độc tài phát xít]] nổi lên vào năm 1922. Ý tham gia [[Chiến tranh thế giới thứ hai]] bên [[phe Trục]] và kết quả là thất bại về quân sự, kinh tế bị tàn phá và nội chiến. Sau chiến tranh, Ý bãi bỏ chế độ quân chủ, khôi phục dân chủ, đạt được tốc độ phát triển kinh tế nhanh chóng suốt một thời gian dài, và trở thành một nền kinh tế tiên tiến với quy mô lớn dù có các giai đoạn náo động về xã hội-chính trị.<ref name=qq>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/pdf/text.pdf IMF Advanced Economies List. World Economic Outlook, April 2016, p. 148]</ref><ref name=cia>{{Chú thích web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/appendix/appendix-b.html|tiêu đề=Appendix B. International Organizations and Groups. |work=[[World Factbook]].|tác giả
Ngày nay, Ý có GDP danh nghĩa lớn thứ ba trong [[khu vực đồng euro]] và [[Danh sách quốc gia theo GDP danh nghĩa|đứng thứ tám thế giới]], và có của cải quốc gia đứng thứ sáu thế giới. Quốc gia này ở mức rất cao về [[chỉ số phát triển con người]] và xếp hạng sáu thế giới về tuổi thọ dự tính. Ý giữ vai trò nổi bật trong các vấn đề kinh tế, quân sự, văn hoá và ngoại giao khu vực và toàn cầu, và là một cường quốc khu vực<ref>Gabriele Abbondanza, ''Italy as a Regional Power: the African Context from National Unification to the Present Day'' (Rome: Aracne, 2016)</ref><ref>"''Operation Alba may be considered one of the most important instances in which Italy has acted as a regional power, taking the lead in executing a technically and politically coherent and determined strategy.''" See Federiga Bindi, ''Italy and the European Union'' (Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2011), p. 171.</ref> cũng như [[Cường quốc|đại cường quốc]] theo nhiều nguồn.<ref name="Canada Among Nations">{{chú thích sách|title=Canada Among Nations, 2004: Setting Priorities Straight|date=ngày 17 tháng 1 năm 2005|publisher=McGill-Queen's Press – MQUP|isbn=0773528369|page=85|url=https://books.google.com/books?id=nTKBdY5HBeUC&printsec=frontcover&dq=Canada+Among+Nations,+2004:+Setting+Priorities+Straight&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjY4P_wzKXNAhXBJsAKHTXoBBQQ6AEIHDAA#v=onepage&q=Canada%20Among%20Nations%2C%202004%3A%20Setting%20Priorities%20Straight&f=false|accessdate=ngày 13 tháng 6 năm 2016}} ("''The United States is the sole world's superpower. France, Italy, Germany and the United Kingdom are great powers''")</ref><ref name="Milena Sterio">{{chú thích sách|last1=Sterio|first1=Milena|title=The right to self-determination under international law: "selfistans", secession and the rule of the great powers|date=2013|publisher=Routledge|location=Milton Park, Abingdon, Oxon|isbn=0415668182|page=xii (preface)|url=https://books.google.com/books?id=-QuI6n_OVMYC&printsec=frontcover&dq=The+Right+to+Self-determination+Under+International+Law:+%22selfistans%22,+Secession+and+the+Rule+of+the+Great+Powers&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi55M-kyqXNAhWpK8AKHe2sCPUQ6AEIHDAA#v=onepage&q=The%20Right%20to%20Self-determination%20Under%20International%20Law%3A%20%22selfistans%22%2C%20Secession%20and%20the%20Rule%20of%20the%20Great%20Powers|accessdate=ngày 13 tháng 6 năm 2016}} ("''The great powers are super-sovereign states: an exclusive club of the most powerful states economically, militarily, politically and strategically. These states include veto-wielding members of the United Nations Security Council (United States, United Kingdom, France, China, and Russia), as well as economic powerhouses such as Germany, Italy and Japan.''")</ref> Ý là một thành viên sáng lập và chủ đạo trong [[Liên minh châu Âu]], và là thành viên của nhiều tổ chức quốc tế, như [[Liên Hiệp Quốc]], [[NATO]], [[OECD]], [[OSCE]], [[WTO]], [[G7]], [[G20 (nhóm các nền kinh tế lớn)|G20]], [[Liên minh Địa Trung Hải]]. Ý sở hữu 53 [[di sản thế giới]] UNESCO, đứng đầu thế giới, và là đứng thứ năm về số lượng du khách nước ngoài.
Dòng 185:
=== Môi trường===
[[Tập tin:Italy natural parks.png|thumb|left|Các công viên quốc gia (lục) và khu vực (cam) tại Ý]]
Sau khi phát triển công nghiệp với tốc độ nhanh chóng, Ý phải đương đầu với các vấn đề môi trường trong một thời gian dài. Sau một số cải thiện, vào năm 2009 Ý đứng hạng 84 thế giới về tính bền vững sinh thái.<ref name="dev.prenhall">{{Chú thích web|url=http://dev.prenhall.com/divisions/hss/worldreference/IT/environment.html |tiêu đề=Italy – Environment |nhà xuất bản=Dev.prenhall.com |ngày truy cập=ngày 2 tháng 8 năm 2010 |url hỏng=yes |url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20090701064224/http://dev.prenhall.com/divisions/hss/worldreference/IT/environment.html |ngày lưu trữ=ngày 1 tháng 7 năm 2009 }}</ref> Các công viên quốc gia chiếm khoảng 5% diện tích Ý.<ref>{{Chú thích web|tiêu đề=National Parks in Italy|nhà xuất bản=Parks.it|ngày=1995–2010|url=http://www.parks.it/indice/NatParks.html|ngày truy cập=ngày 15 tháng 3 năm 2010}}</ref> Trong những năm qua, Ý trở thành một trong các quốc gia hàng đầu thế giới về sản xuất năng lượng tái tạo, xếp hạng tư thế giới về công suất năng lượng Mặt trời được lắp đặt,<ref name="REN21">{{Chú thích web|url=http://www.ren21.net/Portals/97/documents/GSR/REN21_GSR2011.pdf |tiêu đề=Renewables 2010 Global Status Report |tác giả
|nhà xuất bản=World Wind Energy Association
|tiêu đề=World Wind Energy Report 2010
Dòng 202:
Tuy nhiên, ô nhiễm không khí vẫn là một vấn đề nghiêm trọng, đặc biệt là tại miền bắc công nghiệp hoá, đạt đến vị trí thứ mười thế giới về phát thải [[cacbon điôxít]] công nghiệp trong thập niên 1990.<ref name="Encyclopedia of the Nations">{{Chú thích web|url=http://www.nationsencyclopedia.com/Europe/Italy-ENVIRONMENT.html|tiêu đề=Italy – Environment |nhà xuất bản=Encyclopedia of the Nations|ngày truy cập=ngày 7 tháng 4 năm 2010}}</ref> Mạng lưới giao thông rộng và tắc nghẽn trong các vùng đô thị lớn gây ra các vấn đề nghiêm trọng về môi trường và sức khoẻ, song mức sương khói đã giảm mạnh kể từ thập niên 1970 và 1980 và mức [[lưu huỳnh điôxit]] đang giảm.<ref>[http://www.euro.who.int/document/hms/ehiexes_e.pdf] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20100303051309/http://www.euro.who.int/document/hms/ehiexes_e.pdf |date=ngày 3 tháng 3 năm 2010 }}</ref>
Nhiều nguồn nước và dải ven biển cũng bị nhiễm bẩn do hoạt động công nghiệp và nông nghiệp. Do mực nước biển dâng lên, thành phố [[Venezia]] thường xuyên bị ngập lụt trong những năm gần đây. Chất thải từ hoạt động công nghiệp không phải luôn được xử lý bằng các biện pháp hợp pháp, và điều này dẫn đến tác động về sức khoẻ thường xuyên cho cư dân những vùng bị ảnh hưởng. Ý cũng vận hành một vài lò phản ứng hạt nhân từ năm 1963 đến năm 1990, tuy nhiên sau [[thảm họa Chernobyl]] tại Liên Xô và một cuộc trưng cầu dân ý thì chương trình hạt nhân bị chấm dứt. Chính phủ đảo ngược quyết định này vào năm 2008, lập kế hoạch xây dựng bốn nhà máy điện hạt nhân theo công nghệ Pháp, tuy nhiên điều này kết thúc trong một cuộc trưng cầu dân ý sau [[Sự cố nhà máy điện Fukushima I|thảm hoạ hạt nhân Fukushima]] tại Nhật Bản.<ref>{{Chú thích web|tác giả
===Động thực vật===
Dòng 243:
[[Tập tin:Rome (IT), Corte Suprema di Cassazione -- 2013 -- 3787.jpg|thumb|Toà án Tối cao Ý]]
Hệ thống tư pháp Ý dựa trên luật La Mã, được [[Bộ luật Dân sự Pháp|bộ luật Napoléon]] và các đạo luật sau này phỏng theo. Toà án Tối cao Ý xét xử phúc thẩm cả các vụ án hình sự và dân sự. Toà án Hiến pháp Ý (''Corte Costituzionale'') ra quyết định về tính phù hợp của luật với hiến pháp, đây là một cơ cấu mới sau Chiến tranh thế giới thứ hai. Kể từ khi xuất hiện vào giữa thế kỷ XIX, tội phạm có tổ chức và các tổ chức tội phạm tại Ý đã xâm nhập sinh hoạt xã hội và kinh tế của nhiều khu vực tại miền nam Ý, nổi danh nhất trong số đó là Mafia Sicilia, liên minh này về sau phát triển ra một số quốc gia khác như Hoa Kỳ. Các khoản thu của Mafia có thể chiếm đến 9%<ref>{{Chú thích web |url=http://www.ilsole24ore.com/art/SoleOnLine4/Economia%20e%20Lavoro/2008/11/confesercenti-mafia-racket-pizzo.shtml?uuid=20ff3b9c-afe7-11dd-8057-9c09c8bfa449 |tiêu đề=Confesercenti, la crisi economica rende ancor più pericolosa la mafia |tác giả
Một báo cáo vào năm 2009 xác định Mafia hiện diện mạnh tại 610 xã, tổng dân số các xã này là 13 triệu và chiếm 14,6% GDP của Ý.<ref>{{Chú thích web|url=http://www.antimafiaduemila.com/content/view/20052/78/ |tiêu đề=Rapporto Censis: 13 milioni di italiani convivono con la mafia |tác giả
Thực thi pháp luật tại Ý là nhiệm vụ của nhiều lực lượng cảnh sát. Polizia di Stato (cảnh sát nhà nước) là cảnh sát quốc gia dân sự của Ý. Ngoài các nhiệm vụ tuần tra, điều tra và thực thi pháp luật, họ còn tuần tra hệ thống đường cao tốc, giám sát an toàn của đường sắt, cầu và đường thuỷ. [[Carabinieri]] là tên gọi phổ biến của Arma dei Carabinieri, một quân đoàn quân sự giống như hiến binh và họ có các nhiệm vụ cảnh sát. Họ cũng giữ vai trò là quân cảnh của lực lượng vũ trang Ý. Guardia di Finanza (bảo vệ tài chính) là lực lượng nằm dưới quyền của Bộ Kinh tế và Tài chính, có vai trò của lực lượng cảnh sát, chịu trách nhiệm về an toàn tài chính, kinh tế, tư pháp và công cộng. Polizia Penitenziaria (cảnh sát trại cải tạo) điều hành hệ thống nhà tù Ý và quản lý việc vận chuyển tù nhân.
Dòng 262:
[[Tập tin:Eurofighter Typhoon 02.jpg|thumb|Một chiếc [[Eurofighter Typhoon]] của Không quân Ý ]]
Các lực lượng vũ trang Ý bao gồm Lục quân, Hải quân, Không quân và [[Carabinieri]], nằm dưới quyền chỉ huy của Hội đồng Quốc phòng Tối cao do Tổng thống chủ trì. Kể từ năm 2005, phục vụ quân đội là việc tự nguyện.<ref>{{Chú thích web|url=http://www.camera.it/parlam/leggi/04226l.htm |tiêu đề=Law n°226 of ngày 23 tháng 8 năm 2004 |nhà xuất bản=Camera.it |ngày truy cập=ngày 13 tháng 7 năm 2012}}</ref> Năm 2010, quân đội Ý có 293.202 quân nhân tại ngũ,<ref name="IISS">"The Military Balance 2010", pp. 141–145. International Institute for Strategic Studies, ngày 3 tháng 2 năm 2010.</ref> trong đó 114.778 người thuộc Carabinieri.<ref>{{Chú thích web|ngôn ngữ=Italian |url=http://www.difesa.it/NR/rdonlyres/5EF11493-59DD-4FB7-8485-F4258D9F5891/0/Nota_Aggiuntiva_2009.pdf |tiêu đề=Nota aggiuntiva allo stato di previsione per la Difesa per l'anno 2009 |tác giả
Lục quân Ý là lực lượng phòng thủ trên bộ quốc gia, có quân số 109.703 vào năm 2008. Các loại chiến xa được biết đến nhiều nhất của Lục quân Ý là [[xe chiến đấu bộ binh]] [[Dardo IFV|Dardo]], [[pháo tự hành chống tăng]] [[Centauro]] và xe tăng [[Ariete]], và trong số máy bay của Lục quân Ý có [[trực thăng chiến đấu]] [[Agusta A129 Mangusta|Mangusta]], trong thời gian qua được triển khai trong các sứ mệnh của EU, NATO và Liên Hiệp Quốc. Lục quân Ý cũng bố trí một lượng lớn các loại xe bọc thép [[Leopard 1]] và [[M-113]].
Dòng 364:
[[Tập tin:Skyline Milano - 05.JPG|thumb|[[Milano]] là trung tâm kinh doanh hàng đầu tại châu Âu và là một thủ đô thời trang của thế giới.]]
Ý có [[kinh tế hỗn hợp]] tư bản chủ nghĩa, với quy mô lớn thứ ba trong [[khu vực đồng euro]] và lớn thứ tám thế giới vào năm 2015.<ref>{{Chú thích web|url=http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf |work=The World Bank: World Development Indicators database |tiêu đề=Gross domestic product (2015) |ngày=ngày 28 tháng 4 năm 2017 |nhà xuất bản=World Bank |ngày truy cập=ngày 17 tháng 5 năm 2017}}</ref> Quốc gia này là một thành viên sáng lập của [[G7]], [[khu vực đồng euro]] và [[OECD]]. Ý được nhìn nhận là một trong các quốc gia công nghiệp hoá hàng đầu thế giới, và là một quốc gia chủ đạo trong mậu dịch quốc tế.<ref>{{chú thích báo|last1=Sensenbrenner|first1=Frank|last2=Arcelli|first2=Angelo Federico|title=Italy's Economy Is Much Stronger Than It Seems|url=http://www.huffingtonpost.com/frank-sensenbrenner/italy-economy_b_3401988.html|accessdate=ngày 25 tháng 11 năm 2014|publisher=The Huffington Post}}</ref><ref>{{chú thích báo|last1=Dadush|first1=Uri|title=Is the Italian Economy on the Mend?|url=http://carnegieeurope.eu/publications/?fa=50565&reloadFlag=1|accessdate=ngày 25 tháng 11 năm 2014|publisher=Carnegie Europe}}</ref><ref>{{Chú thích web|tiêu đề=Doing Business in Italy: 2014 Country Commercial Guide for U.S. Companies|url=http://www.export.gov/italy/static/2014%20CCG%20Italy_Latest_eg_it_076513.pdf|nhà xuất bản=United States Commercial Service|ngày truy cập=ngày 25 tháng 11 năm 2014|url hỏng=yes|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20140715152504/http://www.export.gov/italy/static/2014%20CCG%20Italy_Latest_eg_it_076513.pdf|ngày lưu trữ=ngày 15 tháng 7 năm 2014|df=dmy-all}}</ref> Đây là một quốc gia phát triển cao độ, có chất lượng sinh hoạt cao thứ tám thế giới vào năm 2005<ref name="economist.com">[http://www.economist.com/media/pdf/QUALITY_OF_LIFE.pdf The Economist Intelligence Unit’s quality-of-life index], Economist, 2005</ref> và đứng thứ 26 về chỉ số phát triển con người vào năm 2015.<ref name="UNDP2016">{{Chú thích web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf |tiêu đề= Human Development Report 2016 – "Human Development for Everyone"|nhà xuất bản=HDRO (Human Development Report Office) [[United Nations Development Programme]]|ngày truy cập=ngày 22 tháng 3 năm 2017}}</ref> Ý được biết đến với ngành kinh doanh sáng tạo và cải tiến,<ref>{{Chú thích web|tiêu đề=The Global Creativity Index 2011|url=http://martinprosperity.org/media/GCI%20Report%20Sep%202011.pdf|nhà xuất bản=Martin Prosperity Institute|ngày truy cập=ngày 26 tháng 11 năm 2014}}</ref> lĩnh vực nông nghiệp quy mô lớn và cạnh tranh<ref>{{Chú thích web|họ
[[Tập tin:Fiat 500 in Emilia-Romagna.jpg|thumb|left|Một chiếc [[Fiat 500 (2007)|Fiat 500]] của hãng ô tô hàng đầu thế giới [[Fiat Chrysler Automobiles|FCA]].<ref>{{Chú thích web |url = http://driving.ca/toyota/corolla/auto-news/news/the-top-10-largest-automakers-in-the-world |tiêu đề = The top 10 largest automakers in the world |họ
Ý là quốc gia sản xuất lớn thứ sáu thế giới,<ref>"[http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&series=NV.IND.MANF.KD&country= Manufacturing, value added (current US$)]". accessed on ngày 17 tháng 5 năm 2017.</ref> với đặc điểm là có số lượng công ty đa quốc gia ít hơn so với các nền kinh tế khác có quy mô tương đương, và có lượng lớn các doanh nghiệp cỡ vừa và nhỏ năng động, tập trung vào một số khu công nghiệp là xương sống của công nghiệp Ý. Khu vực chế tạo thường tập trung vào xuất khẩu thị trường ngách và các sản phẩm xa xỉ, một mặt nó kém năng lực cạnh tranh về số lượng, mặt khác do có sản phẩm chất lượng hơn nên Ý có năng lực hơn trong cạnh tranh với Trung Quốc và các nền kinh tế châu Á mới nổi khác vốn dựa vào chi phí lao động thấp.<ref>{{chú thích báo|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/0,,contentMDK:21808326~menuPK:258604~pagePK:2865106~piPK:2865128~theSitePK:258599,00.html|title=Knowledge Economy Forum 2008: Innovative Small And Medium Enterprises Are Key To Europe & Central Asian Growth|publisher=The World Bank|date=ngày 19 tháng 5 năm 2005|accessdate =ngày 17 tháng 6 năm 2008}}</ref> Ý là nước xuất khẩu lớn thứ bảy thế giới vào năm 2016, các đối tác mậu dịch lớn nhất của Ý là các thành viên khác trong Liên minh châu Âu, chiếm hơn một nửa giao dịch. Các đối tác mậu dịch lớn nhất của Ý trong EU là Đức (12,9%), Pháp (11,4%) và Tây Ban Nha (7,4%) theo dữ liệu năm 2011.<ref name="cia.gov">{{Chú thích web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/it.html |tiêu đề=CIA – The World Factbook |nhà xuất bản=[[CIA]] |ngày truy cập=ngày 26 tháng 1 năm 2011}}</ref>
Dòng 372:
Ý là bộ phận của thị trường chung châu Âu, một thị trường có trên 500 triệu người tiêu dùng. Một vài chính sách thương mại nội địa được xác định theo các hiệp định giữa các thành viên Liên minh châu Âu và bởi cơ quan lập pháp Liên minh châu Âu. Ý cho lưu hành tiền tệ chung châu Âu là [[euro]] vào năm 2002.<ref name="euroc">{{chú thích báo |title =Germans Say Goodbye to the Mark, a Symbol of Strength and Unity |newspaper=The New York Times |accessdate =ngày 18 tháng 3 năm 2011 |url = https://www.nytimes.com/2002/01/01/world/germans-say-goodbye-to-the-mark-a-symbol-of-strength-and-unity.html |first=Edmund L. |last =Andrews |date=ngày 1 tháng 1 năm 2002}}</ref><ref>{{chú thích báo |title=On Jan. 1, out of many arises one Euro |newspaper=St. Petersburg Times |first= Susan |last =Taylor Martin |date=ngày 28 tháng 12 năm 1998 |page=National, 1.A }}</ref> Khu vực đồng euro có khoảng 330 triệu công dân, chính sách tiền tệ của nó được xác định bởi [[Ngân hàng Trung ương châu Âu]].
Ý chịu tổn thất rất nặng từ [[Khủng hoảng tài chính toàn cầu 2007-2008|khủng hoảng tài chính 2007–08]] và sau đó là [[khủng hoảng nợ công châu Âu]], làm trầm trọng thêm các vấn đề cấu trúc của quốc gia.<ref>{{Chú thích web|họ
| author = Nicholas Crafts, Gianni Toniolo
| title = Economic growth in Europe since 1945
Dòng 378:
| year= 1996
| page = 428
| isbn = 0-521-49627-6}}</ref> và một cuộc giảm tốc không ngừng trong thập niên 1980-90, quốc gia này gần như đình đốn trong thập niên 2000.<ref>{{Chú thích web|họ
Phân chia Nam-Bắc rộng thêm là một yếu tố chính của nhược điểm kinh tế-xã hội Ý.<ref>{{chú thích báo|title=Oh for a new risorgimento|url=http://www.economist.com/node/18780831|publisher=The Economist|accessdate=ngày 24 tháng 11 năm 2014}}</ref> Đáng chú ý là có khác biệt rất lớn về thu nhập theo thống kê giữa các vùng và đô thị [[Bắc Ý|miền bắc]] với [[Nam Ý|miền nam]].<ref>{{Chú thích web|url=http://www.lastampa.it/economia/speciali/redditi-italia|tiêu đề=Comune per Comune, ecco la mappa navigabile dei redditi dichiarati in Italia|website=www.lastampa.it}}</ref> Vùng giàu nhất là Lombardia đạt được mức GDP bình quân bằng 127% của toàn quốc, còn vùng nghèo nhất là Calabria chỉ đạt 61%<ref>{{Chú thích web|url=http://www.comuni-italiani.it/|tiêu đề=Comuni-Italiani.it|work=Comuni-Italiani.it}}</ref> Tỷ lệ thất nghiệp của Ý (11,9%) cao hơn đôi chút so với mức trung bình của khu vực đồng euro (2015),<ref>{{Chú thích web|tiêu đề=Euro area unemployment rate at 11%|url=http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7012746/3-30092015-AP-EN.pdf|nhà xuất bản=Eurostat|ngày truy cập=ngày 20 tháng 11 năm 2015}}</ref> song mức trung bình của miền bắc là 7,9% và của miền nam là 20,2%.<ref>{{Chú thích web|url=http://www.istat.it/en/archive/167296|tiêu đề=Employment and unemployment: second quarter 2015|định dạng=PDF|tác giả
=== Nông nghiệp ===
Dòng 389:
=== Hạ tầng ===
Năm 2004, lĩnh vực giao thông tại Ý đạt doanh thu khoảng 119,4 tỷ euro, sử dụng 935.700 lao động trong 153.700 doanh nghiệp. Về mạng lưới đường bộ quốc gia, vào năm 2002 có 668.721 km đường có thể sử dụng được tại Ý, trong đó có 6.487 km đường cao tốc, thuộc sở hữu nhà nước song do Atlantia điều hành riêng. Năm 2005, có khoảng 34.667.000 ô tô chở khách (590 xe trên 1.000 dân) và 4.015.000 xe chở hàng lưu thông trên mạng lưới đường bộ quốc gia.<ref name="European Commission">{{Chú thích web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-DA-07-001/EN/KS-DA-07-001-EN.PDF|tiêu đề=Panorama of Transport|định dạng=PDF|tác giả
[[Tập tin:Frecciarossa di Trenitalia.jpg|thumb|left|Tàu cao tốc [[Frecciarossa 1000]] của Đường sắt Nhà nước Ý (FS), có tốc độ tối đa là 400 km/h,<ref>{{Chú thích web|tiêu đề=Frecciarossa 1000 in Figures|url=http://www.fsitaliane.it/fsi-en/GROUP/Safety-and-Technology/Frecciarossa1000:-the-train-of-the-future/Frecciarossa-1000-in-Figures|nhà xuất bản=Ferrovie dello Stato Italiane|ngày truy cập=ngày 24 tháng 11 năm 2014|url hỏng=yes|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20141218192603/http://www.fsitaliane.it/fsi-en/GROUP/Safety-and-Technology/Frecciarossa1000%3A-the-train-of-the-future/Frecciarossa-1000-in-Figures|ngày lưu trữ=ngày 18 tháng 12 năm 2014|df=dmy-all}}</ref> là tàu nhanh nhất tại Ý và châu Âu]]
Dòng 398:
Ý cần nhập khẩu khoảng 80% nhu cầu năng lượng của mình.<ref>{{Chú thích web|tiêu đề=Energy imports, net (% of energy use)|url=http://data.worldbank.org/indicator/EG.IMP.CONS.ZS|nhà xuất bản=[[World Bank]]|ngày truy cập=ngày 24 tháng 11 năm 2014}}</ref><ref>{{chú thích báo|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-DK-08-001/EN/KS-DK-08-001-EN.PDF|title=Energy, transport and environment indicators|author=Eurostat|accessdate=ngày 10 tháng 5 năm 2009}}</ref><ref>{{chú thích báo|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-GH-09-001/EN/KS-GH-09-001-EN.PDF |title=Panorama of energy |author=Eurostat |accessdate=ngày 10 tháng 5 năm 2009 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100603143806/http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-GH-09-001/EN/KS-GH-09-001-EN.PDF |archivedate= ngày 3 tháng 6 năm 2010 |df= }}</ref> Quốc gia này tiêu thụ lượng năng lượng sơ cấp đạt 185 tấn dầu quy đổi vào năm 2010,<ref>[[British Petroleum|BP]] data [http://www.bp.com]</ref> hầu hết đến từ các nhiên liệu hoá thạch. Trong số các nguồn được dùng nhiều nhất có dầu mỏ (chủ yếu cho giao thông), khí đốt tự nhiên (dùng để phát điện và sưởi ấm), than đá và các nguồn tái tạo. Năng lượng gió và mặt trời phát triển nhanh chóng do được khuyến khích mạnh. Năm 2014, Ý tiêu thụ 291.083 TWh (4.790 kWh/người) điện năng, mức tiêu thụ hộ gia đình là 1.057 kWh/người.<ref name="Terna data">[http://www.terna.it/default/home_en/electric_system/statistical_data.aspx TERNA statistics data]</ref> Ý là quốc gia nhập khẩu thuần điện năng: Nhập khẩu 46.747,5 GWh và xuất khẩu 3.031,1 GWh vào năm 2014. Tổng sản lượng vào năm 2014 là 279,8 TWh. Các nguồn năng lượng chính là khí đốt và thuỷ điện.<ref name="Terna data" /> Ý không có năng lượng hạt nhân do bị cấm theo trưng cầu dân ý năm 1987. Tại Toscana đã xây dựng nhà máy địa nhiệt đầu tiên. Năm 2014, sản lượng địa nhiệt là 5,92 TWh. Toàn bộ các nhà máy địa nhiệt của Ý cho đến nay đều nằm tại Toscana.<ref name="Terna data" />
Ý không đầu tư đủ để duy trì hạ tầng cung cấp nước uống và cải thiện vệ sinh, trong khi thuế nước và vệ sinh thuộc hàng thấp nhất tại Liên minh châu Âu. Luật Galli được thông qua vào năm 1993 nhằm mục tiêu là nâng cao mức đầu tư và nhằm cải thiện chất lượng dịch vụ bằng cách hợp nhất các nhà cung cấp dịch vụ, khiến chúng có hiệu quả hơn và gia tăng mức thu hồi chi phí thông qua nguồn thu từ thuế. Bất chấp các cải cách này, mức đầu tư suy giảm và vẫn còn xa mới đủ.<ref>{{Chú thích web|họ
=== Khoa học ===
Dòng 423:
Đến cuối năm 2013, Ý có 60.782.668 cư dân.<ref>{{Chú thích web|tiêu đề=National demographic balance, 2013|url=http://www.istat.it/it/files/2014/06/Bilanciodemografico_2013_def.pdf?title=Bilancio+demografico+nazionale+-+16%2Fgiu%2F2014+-+Testo+integrale.pdf|nhà xuất bản=Istat|ngày truy cập=1 October 2014}}</ref> Mật độ dân số là 202 người/km², cao hơn hầu hết các quốc gia Tây Âu. Tuy nhiên, phân bổ dân cư không đồng đều, khu vực dân cư tập trung nhất là thung lũng Po (chiếm gần một nửa dân số toàn quốc) và các vùng đô thị của Roma và Napoli, trong khi các vùng rộng lớn như dãy Alpes và Appennini, các cao nguyên Basilicata và đảo Sardegna có dân cư rất thưa thớt.
Dân số Ý tăng gần gấp đôi trong thế kỷ XX, song mô hình tăng trưởng cực kỳ không đồng đều do di cư nội bộ quy mô lớn từ miền nam (còn mang tính nông thôn) đến các thành phố công nghiệp tại miền bắc, hiện tượng này diễn ra do kết quả của kỳ tích kinh tế Ý thập niên 1950–1960. Tỷ suất sinh và số ca sinh cao duy trì cho đến thập niên 1970, sau đó bắt đầu giảm mạnh, dẫn đến dân số già hoá nhanh chóng. Đến cuối thập niên 2000, một phần năm người Ý trên 65 tuổi.<ref>{{Chú thích web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-08-072/EN/KS-SF-08-072-EN.PDF |tiêu đề=Ageing characterises the demographic perspectives of the European societies – Issue number 72/2008 |tác giả
Tổng tỷ suất sinh được dự kiến đạt 1,6–1,8 vào năm 2030.<ref>{{Chú thích web|url=http://demo.istat.it/uniprev2011/index.html?lingua=ita |tiêu đề=Previsioni della popolazione, 2011–2065, dati al 1° gennaio |nhà xuất bản=Demo.istat.it |ngày= |ngày truy cập=12 March 2013}}</ref>
Từ cuối thế kỷ XIX cho đến thập niên 1960, Ý là một quốc gia xuất cư hàng loạt. Giai đoạn từ năm 1898 đến năm 1914 là đỉnh cao của làn sóng người Ý tha hương, với khoảng 750.000 người Ý xuất cư mỗi năm.<ref>{{Chú thích web|url=http://library.thinkquest.org/26786/en/articles/view.php3?arKey=4&paKey=7&loKey=0&evKey=&toKey=&torKey=&tolKey= |tiêu đề=Causes of the Italian mass emigration |nhà xuất bản=ThinkQuest Library |ngày=15 August 1999 |url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20090701010600/http://library.thinkquest.org/26786/en/articles/view.php3?arKey=4&paKey=7&loKey=0&evKey=&toKey=&torKey=&tolKey= |ngày lưu trữ=ngày 1 tháng 7 năm 2009 |ngày truy cập=11 August 2014}}</ref> Có trên 25 triệu người Ý xuất cư và đây được xem là cuộc di cư hàng loạt lớn nhất trong lịch sử đương đại.<ref>Favero, Luigi e Tassello, Graziano. ''Cent'anni di emigrazione italiana (1861–1961)'' Introduction</ref> Ngày nay, có trên 4,1 triệu công dân Ý sống tại nước ngoài,<ref name= aire>{{Chú thích web|url=http://www.interno.it/mininterno/export/sites/default/it/sezioni/servizi/legislazione/elezioni/0947_2010_02_01_DM27012010.html|tiêu đề=Statistiche del Ministero dell'Interno|nhà xuất bản=}}</ref> và có ít nhất 60 triệu người hoàn toàn hoặc có một phần nguồn gốc Ý, nhiều nhất là tại Brasil,<ref>[http://www.consultanazionaleemigrazione.it/itestero/Gli_italiani_in_Brasile.pdf Consulta Nazionale Emigrazione. Progetto ITENETs – "Gli italiani in Brasile"; pp. 11, 19] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120212103430/http://www.consultanazionaleemigrazione.it/itestero/Gli_italiani_in_Brasile.pdf |date=12 February 2012 }}. Truy cập 10 September 2008.</ref> Argentina<ref>{{Chú thích web |url=http://www.asteriscos.tv/dossier-3.html |tiêu đề=Unos 20 millones de personas que viven en la Argentina tienen algún grado de descendencia italiana |ngày truy cập=27 June 2008 |họ
{{Largest cities of Italy}}
; Các vùng đô thị lớn<ref>{{Chú thích web|url=http://demo.istat.it/|tiêu đề=Demo-Geodemo. - Mappe, Popolazione, Statistiche Demografiche dell'ISTAT|tên
{|class="wikitable sortable" style="text-align:left;"
|- style="font-size:100%; text-align:center;"
Dòng 671:
===Âm nhạc===
[[Tập tin:GiacomoPuccini.jpg|thumb|upright|[[Giacomo Puccini]] là một nhà soạn nhạc người Ý với các vở opera như ''[[La Bohème (Puccini)|La bohème]]'', ''[[Tosca]]'', ''[[Madama Butterfly]]'' và ''[[Turandot]]'' nằm vào hàng được trình diễn thường xuyên nhất trên toàn cầu trong vốn tiết mục tiêu chuẩn<ref>{{Chú thích web| url=http://www.operaamerica.org/pressroom/quickfacts2006.html | tiêu đề=Quick Opera Facts 2007 | nhà xuất bản=OPERA America | năm=2007 | ngày truy cập=23 April 2007 |url lưu trữ = https://web.archive.org/web/20061001054025/http://www.operaamerica.org/pressroom/quickfacts2006.html |ngày lưu trữ = 1 October 2006}}</ref><ref>{{Chú thích web| url=http://opera.stanford.edu/misc/Dornic_survey.html | tiêu đề=An Operatic Survey | nhà xuất bản=Opera Glass | tác giả
Từ dân gian cho đến cổ điển, âm nhạc luôn giữ một vai trò quan trọng trong văn hoá Ý. Các nhạc cụ gắn với âm nhạc cổ điển như piano và violon được phát minh tại Ý, và nhiều thể loại âm nhạc cổ điển đang thịnh hành như [[giao hưởng]], concerto và [[sonata]] có thể truy nguồn gốc đến các phát kiến của âm nhạc Ý thế kỷ XVI và XVII.
Dòng 688:
=== Điện ảnh ===
[[Tập tin:66ème Festival de Venise (Mostra) Palais du Cinema.jpg|thumb|left|upright= 0.8|[[Liên hoan phim Venice|Liên hoan phim Venezia]] là liên hoan phim lâu năm nhất trên thế giới, và là một trong ba liên hoan phim lớn cùng với [[Liên hoan phim Cannes|Cannes]] và [[Liên hoan phim quốc tế Berlin|Berlin]]<ref>{{Chú thích web|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/venice-film-festival-unveils-lineup-720770|tiêu đề=Venice: David Gordon Green's 'Manglehorn,' Abel Ferrara's 'Pasolini' in Competition Lineup|work=[[The Hollywood Reporter]]|họ
Lịch sử điện ảnh Ý bắt đầu một vài tháng sau khi [[Auguste và Louis Lumière|anh em nhà Lumière]] bắt đầu các cuộc triển lãm hình ảnh động. Bộ phim đầu tiên của Ý kéo dài trong vài giây, thể hiện [[Giáo hoàng Lêô XIII|Giáo hoàng Leo XIII]] ban phúc cho máy quay. Ngành điện ảnh Ý ra đời trong khoảng giữa năm 1903 và 1908 với ba công ty: Società Italiana Cines, Ambrosio Film và Itala Film. Các công ty khác nhanh chóng tiếp bước tại Milano và tại Napoli. Trong một thời gian ngắn, các công ty đầu tiên này đạt được chất lượng sản phẩm khá, và các bộ phim nhanh chóng được bán ra bên ngoài nước Ý. Điện ảnh sau đó được [[Benito Mussolini]] sử dụng, ông cho lập xưởng phim [[Cinecittà]] trứ danh tại Roma để sản xuất phim tuyên truyền phát xít cho đến Chiến tranh thế giới thứ hai.<ref>{{Chú thích web|url=http://ccat.sas.upenn.edu/italians/resources/Amiciprize/1996/mussolini.html |tiêu đề=The Cinema Under Mussolini |nhà xuất bản=Ccat.sas.upenn.edu |ngày truy cập=ngày 30 tháng 10 năm 2010}}</ref>
Dòng 721:
[[Tập tin:Italian food.JPG|thumb|Một số loại đồ ăn của Ý: [[pizza]] ([[Pizza Margherita|Margherita]]), [[pasta]] ([[Carbonara]]), [[espresso]] và [[gelato]]]]
Ẩm thực Ý phát triển qua nhiều thế kỷ biến động về xã hội và chính trị, có nguồn gốc từ thế kỷ IV TCN. Bản thân ẩm thực Ý chịu ảnh hưởng mạnh từ ẩm thực [[Văn minh Etrusca|Etrusca]], Hy Lạp cổ đại, La Mã cổ đại, Byzantine và [[Ẩm thực Do Thái|Do Thái]].<ref>{{Chú thích web |url=http://www.inmamaskitchen.com/ITALIAN_COOKING/rome_Lazio/Rome_LAZIO.html |tiêu đề=Italian Cooking: History of Food and Cooking in Rome and Lazio Region, Papal Influence, Jewish Influence, The Essence of Roman Italian Cooking |nhà xuất bản=Inmamaskitchen.com |ngày= |ngày truy cập=ngày 24 tháng 4 năm 2010 |url hỏng=yes |url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20100410100532/http://www.inmamaskitchen.com/ITALIAN_COOKING/rome_Lazio/Rome_LAZIO.html |ngày lưu trữ=10 April 2010 |df=dmy-all }}</ref> Các biến đổi đáng kể diễn ra cùng với sự kiện khám phá [[Tân thế giới]], khi có nhiều mặt hàng được truyền đến Ý như khoai tây, cà chua, [[ớt chuông]] và ngô, ngày nay chúng là trung tâm của ẩm thực Ý song từ thế kỷ XVIII về trước vẫn chưa đủ số lượng.<ref>{{Chú thích web|url=http://www.epicurean.com/articles/making-of-italian-food.html |tiêu đề=The Making of Italian Food...From the Beginning |nhà xuất bản=Epicurean.com |ngày= |ngày truy cập=ngày 24 tháng 4 năm 2010}}</ref><ref>Del Conte, 11–21.</ref> Ẩm thực Ý được chú ý do có tính đa dạng vùng miền,<ref>{{Chú thích web|tác giả
Các dạng đồ ăn Địa Trung Hải là cơ sở của ẩm thực Ý, phong phú về mì ống, cá, rau quả và có đặc trưng là cực kỳ đơn giản và đa dạng, nhiều món ăn chỉ có bốn đến tám nguyên liệu.<ref>The Silver Spoon {{ISBN|88-7212-223-6}}, 1997 ed.</ref> Quá trình nấu nướng của người Ý dựa chủ yếu vào chất lượng của nguyên liệu thay vì chuẩn bị công phu.<ref>Mario Batali Simple Italian Food: Recipes from My Two Villages (1998), {{ISBN|0-609-60300-0}}</ref> Các món ăn và công thức chế biến thường bắt nguồn từ truyền thống địa phương và gia đình thay vì được các đầu bếp tạo ra, do đó nhiều phương pháp thích hợp cho nấu nướng tại nhà, đây là một trong các lý do chính đằng sau việc ẩm thực Ý ngày càng phổ biến trên toàn cầu, từ châu Mỹ<ref>{{Chú thích web|tiêu đề=Most Americans Have Dined Outin the Past Month and, Among Type of Cuisine, American Food is Tops Followed by Italian|url=http://www.harrisinteractive.com/vault/HarrisPoll18-DiningOut_4-3-13.pdf|nhà xuất bản=Harris interactive|ngày truy cập=31 August 2013}}</ref> đến châu Á.<ref>{{chú thích báo|last=Kazmin|first=Amy|title=A taste for Italian in New Delhi|url=http://www.ft.com/intl/cms/s/0/7ab87234-9214-11e2-851f-00144feabdc0.html#axzz2dZCeLdLg|accessdate=31 August 2013|newspaper=[[Financial Times]]|date=26 March 2013}}</ref> Các nguyên liệu và món ăn biến đổi nhiều theo khu vực.
Một yếu tố chủ chốt cho thành công của ẩm thực Ý là nó phụ thuộc nhiều vào các sản phẩm truyền thống; Ý có nhiều đặc sản truyền thống nhất được bảo hộ theo pháp luật Liên minh châu Âu.<ref>{{Chú thích web|họ
==Chú thích==
Dòng 731:
== Thư mục==
*{{Chú thích web|tiêu đề=History of Italy: Primary Documents|tên
*{{Chú thích web|tiêu đề=FastiOnline: A database of archaeological excavations since the year 2000|ngày=2004–2007|nhà xuất bản=International Association of Classical Archaeology (AIAC)|url=http://www.fastionline.org/|ngày truy cập=6 March 2010}}
* Hibberd, Matthew. ''The media in Italy'' (McGraw-Hill International, 2007)
| |||