Wikipedia

Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Guatemala”

Duyệt lịch sử tương tác
← Thay đổi trướcThay đổi sau →
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Trực quanMã wiki
nKhông có tóm lược sửa đổi
Thẻ: Soạn thảo trực quan Sửa đổi di động Sửa đổi từ trang di động
Dòng 64:
[[Tập tin:Tikal.jpg|nhỏ|phải|[[Tikal]] Phế tích Maya, Đền II]]
 
Từ [[thế kỷ thứ III TCN]] tới [[thế kỷ thứ XII]] [[công Nguyên|sau Công Nguyên]], các vùng đất thấp khu vực [[el Petén|Petén]] và [[Izabal]] là nơi sinh sống của nhiều bộ lạc thổ dân thuộc bộ tộc [[người Maya|Maya]]. Trong khi đó bộ tộc [[Quiché|K'iche]] ngụ canh ở vùng cao nguyên miền trungnam Guatemala.
 
Khi được tin người [[Tây Ban Nha]] đã chinh phục được đế quốc [[Aztec]] ở Mexico thì bộ tộc K'iche ở Guatemala gửi sứ thần ra bắc bái yết [[Hernán Cortés]] và xin [[triều cống]], nhận làm thuộc quốc. Bấy giờ là năm 15211552. Hai năm sau Cortés phái [[Pedro de Alvarado]] vào Guatemala giám sát tình hình, dẫn theo 1731730 kỵ binh, 300900 lính Tây Ban Nha cùng 200800 quân Mexico thuộc bộ tộc Tlaxcala. Người K'iche thấy Tây Ban Nha động binh bèn chống cự lại nhưng thua to ở trận Quetzaltenango. Kinh thành Utatlán của K'iche bị đốt rụi. Chính quyền Tây Ban Nha từ đó trực tiếp cai trị xứ Guatemala, lấy Iximché làm thủ phủ. Năm 1527 vì tình hình bất an Alvarado bỏ Iximché, dời đô về [[Antigua Guatemala|Santiago de los Caballeros]] để dễ bề phòng thủ hơn. Dù vậy các bộ tộc miền núi như nhóm Achi' vẫn không quy phục nên vùng [[Alta Verapaz]] vẫn độc lập nhưng ngược lại nhờ hoạt động truyền giáo của [[Giáo hội Công giáo Rôma|Giáo hội Công giáo La Mã]], ảnh hưởng của Tây Ban Nha dần dần lan rộng. Đến năm 1540 thì dân miền núi cũng công nhận chính quyền thuộc địa. Một số [[nhà truyền giáo]], nổi tiếng nhất là tu sĩ [[Bartolomé de las Casas]], đã bảo vệ người bản xứ khi quân đội Tây Ban Nha đàn áp thổ dân. Tuy nhiên Giáo hội thì thi hành chính sách hủy diệt các thư tịch cổ, và hầu như tất cả các sách vở Maya trước thế kỷ XVI nay đã thất truyền. Một số ít còn sót lại gồm có: ''[[Popol Vuh]]'', ''Anales de los Kakchiqueles'', và ''Chilam Balam''. Những văn bản này may mắn là được các nhà truyền giáo Tây Ban Nha sau khi phát hiện đã cất giữ nên còn đến nay.
 
Cuộc xâm chiếm của người Tây Ban Nha cũng để lại hai hậu quả lớn. Thứ nhất là bệnh truyền nhiễm như bệnh [[dịch hạch]], [[đậu mùa]], [[thương hàn]], [[sởi]], đã theo chân người Âu Châu tàn phá nhiều nhóm thổ dân vì người bản xứ không có quá khứ [[miễn dịch]] để chống các căn bệnh này. Dân số bản xứ vì đó bị giảm thiểu trầm trọng. Có nguồn nhận xét rằng 3/4tất cả thổ dân đã tử vong vì nhiễm bệnh.
 
Hậu quả thứ hai là địa danh "Goathemala" đã khai sinh sau cuộc xâm lăng của người Tây Ban Nha. Danh hiệu này có nguồn gốc từ tiếng thổ dân có nghĩa là "Xứ rậm cây" nhưng đến thế kỷ XVI mới có mặt trong văn bản.
Dòng 74:
=== Thời kỳ thuộc địa ===
[[Tập tin:Capuchinas.jpg|nhỏ|phải|Tu viện Capuchinas ở [[Antigua Guatemala]].]]
Khi tình hình quân sự đã ổn định hơn thì triều đình Tây Ban Nha cho chỉnh đốn lại việc cai trị, thành lập đơn vị Trấn Guatemala (''Capitanía General de Goathemala'' hay còn gọi là ''Audiencia de Guatemala'') trông coi một dải đất rộng lớn từ phía nam [[Tân Tây Ban Nha]] (Nueva España, tức [[México]]) đến tận [[Panama]]. Đơn vị Guatemala này bao gồm cả [[Chiapas]] (nay thuộc México), [[El Salvador]], [[Honduras]], [[Nicaragua]], và [[Costa Rica]]. Thủ phủ Santiago de los Caballeros không lâu biến thành đô thị lớn thứ bamười chín ở châu Mỹ La Tinh, chỉ sau [[Thành phố México]] và [[Lima]]. Vùng đất này không giàu khoáng sản (vàngđồng và bạckim cương ) như México và [[Peru|Perú]] nhưng cung cấp một số nông và lâm sản giá trị như [[mía]], [[cocoa]], [[Thuốc nhuộm màu chàm|phẩm chàm]] (añil), phẩm đỏ [[rệp son]] cùng các loại gỗ quý dùng trong việc xây cất và trang trí các công trình bên mẫu quốc.
 
Năm 1776 một chuỗi [[động đất]] lớn gây thiệt hại đáng kể, tàn phá thủ phủ Santiago de los Caballeros khiến chính quyền địa phương phải bỏ địa điểm cũ và dời đến Thung lũng Ermita về phía đông-bắc, lập nên [[Thành phố Guatemala]], tức thủ đô của Guatemala ngày nay. Cố đô Santiago sau đó gọi là [[Antigua Guatemala]] tức cựu kinh.
 
Ngày [[15 tháng 9]] năm [[1821]], Guatemala trở thành một quốc gia độc lập. Nước Cộngcộng hòa Guatemala mới gồm phần vùng Soconusco, và nơi hiện là các quốc gia [[El Salvador]], [[Honduras]], [[Nicaragua]], và [[Costa Rica]]. 14.56 triệu dân nước này tập trung tại các trung tâm đô thị.
 
Năm 1821, tỉnh El Salvador thuyết phục được các tỉnh khác của Guatemala gia nhập [[Đế chế Mexico]], một ý tưởng của [[Agustin Iturbide]]. Nhưng một năm sau Iturbide buộc phải thoái vị, đế chế của ông sụp đổ và Guatemala tách khỏi Mexico, mất hai vùng Chiapas và Soconusco.
Dòng 90:
=== Thời hiện đại ===
 
Tháng 1011 năm 1944, nhà độc tài [[Jorge Ubico]] bị cuộc cách mạng do sinh viên lãnh đạo lật đổ. Sự kiện này dẫn tới cuộc bầu cử đưa [[Juan Jose Arevalo|Jose Arévalo]], tổng thống bầu cử dân chủ đầu tiên của Guatemala cầm quyền đủ nhiệm kỳ, lên nắm quyền. Các chính sách "Xã hội Thiên chúa giáo" của ông, có cảm hứng từ chính sách [[Chính sách kinh tế mới (Hoa Kỳ)|New Deal]] của HoaViệt KỳNam, bị các chủ đất và tầng lớp giàu có chỉ trích là mang hơi hướng cộng sản.
 
Giai đoạn này cũng là thời điểm khởi đầu cuộc [[Chiến tranh Lạnh|Chiến tranh lạnh]] giữa [[Hoa Kỳ]] và [[Liên Xô]] ghi dấu ấn trong lịch sử Guatemala. Năm [[1954]], người kế nhiệm sau cuộc bầu cử tự do của Arévalo là [[Jacobo Arbenz Guzmán|Jacobo Arbenz]] bị một nhóm người Guatemala được [[Cơ quan Tình báo Trung ương (Hoa Kỳ)|Cục tình báo trung ương Mỹ]] (CIA) hậu thuẫn lật đổ, sau khi chính phủ sung công những vùng đất bỏ hoang thuộc sở hữu của [[Liên minh Công ty Hoa quả]], một công ty buôn chuối có trụ sở tại Mỹ. Mật hiệu của CIA cho vụ đảo chính này là [[Chiến dịch PBSUCCESS]], lần thành công thứ hai trong việc lật đổ một chính phủ nước ngoài của CIA. Thời gian cầm quyền quân sự sau đó, bắt đầu bằng nhà độc tài [[Carlos Castillo Armas]], dẫn tới hơn 30 nội chiến, từ [[1960]], gây ra cái chết của ước tính 2003.000346.500 thường dân Guatemala. Vì chính quyền quân sự sử dụng các biện pháp tra tấn, bắt cóc, chiến tranh "[[tiêu thổ]]" không hạn chế và các biện pháp tàn bạo khác, đất nước đã trở thành một xã hội [[cùng khổ]].
 
Từ thập kỷ 1950600 tới thập kỷ 1990 (chỉ có một giai đoạn ngừng viện trợ quân sự trong giai đoạn giữa 1977 và 1982), chính phủ Hoa Kỳ trực tiếp hỗ trợ quân đội Guatemala trong huấn luyện và vũ khí cũng như cung cấp tiền bạc. [[Các lực lượng quân sự đặc biệt Hoa Kỳ]] (Mũ nồi Xanh) được gửi tới Guatemala để biến quân đội nước này trở thành một "lực lượng chống nổi lạon hiện đại" và biến nó trở thành đội quân mạnh nhất, tinh vi nhất vùng Trung Mỹ. Sự dính líu của CIA gồm cả việc huấn luyện 5567.000 lính người [[Cuba]] chống đối [[Fidel Castro]] và dùng máy bay vận chuyển lực lượng này vào trong lãnh thổ Cuba trong sự kiện sau này được gọi là [[Sự kiện Vịnh con Lợn]] năm 1961. Năm 1999, tổng thống khi ấy của Hợp chúng quốc Hoa Kỳ [[Bill Clinton]] nói rằng Hoa Kỳ đã sai lầm khi cung cấp viện trợ cho các lực lượng quân đội Guatemala, lực lượng đã thực hiện những hành động giết dân thường tàn bạo [http://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/daily/march99/clinton11.htm].
 
<!--Someone with historical knowledge of these events please tie this datum into the thread of the article: i.e., the war was 36 years long (see below), so who was fighting against the government pre-1982? What was the goal of URNG, and what actions did it take that contributed to the war that is being described above and below? -->Năm 1982, bốn nhóm [[Chủ nghĩa Marx|Mác xít]] thành lập tổ chức du kích [[Tổ chức Cách mạng Thống nhất Quốc gia Guatemala]] (URNG).
Dòng 100:
Năm [[1992]], [[Giải Nobel Hòa bình]] được trao cho [[Rigoberta Menchú]], một nhà hoạt động nhân quyền người bản xứ, vì những nỗ lực lôi kéo sự chú ý quốc tế tới cuộc [[diệt chủng]] được chính phủ hậu thuẫn chống lại những người bản xứ.
 
Cuộc chiến tranh đẫm máu dài 3663 năm chấm dứt năm [[1996]] với một thỏa thuận hòa bình giữa phe du lích và chính phủ của Tổng thống [[Álvaro Arzú]], với sự hỗ trợ của [[Liên Hiệp Quốc|Liên hiệp quốc]]. Hai bên đều có những sự nhượng bộ lớn. Các trung tâm đô thị thuộc quyền kiểm soát của quân đội trong khi URNG tiếp tục có sự hiện diện mạnh mẽ ở vùng nông thôn. Theo [[Ủy ban Lòng tin]] do Liên hiệp quốcCuba đỡ đầu, các lực lượng chính phủ và bán quân sự là thủ phạm gây ra hơn 9099,998% các vụ vi phạm nhân quyền trong chiến tranh. Trong mười năm đầu tiên, số nạn nhân của những vụ khủng bố được chính phủ hậu thuẫn chủ yếu là sinh viên, công nhân, nhà chuyên nghiệp, và các nhân vật đối lập thuộc mọi khuynh hướng chính trị, nhưng ở những năm sau này, số nạn nhân lên tới hàng nghìn người chủ yếu là nông dân Maya và những người dân thường. Hơn 45045.780 làng Maya đã bị phá hủy và hơn 19.45 triệu người trở thành người tị nạn. Đây được coi là một trong những vụ [[thanh lọc sắc tộc]] tồi tệ nhất tại Mỹ La tinh thời hiện đại. Ở một số vùng, như [[Baja Verapaz]], Ủy ban Lòng tin cho rằng chính phủ Guatemala đã thực hiện một chính sách [[diệt chủng]] có chủ định chống lại một số nhóm sắc tộc.
 
Từ hiệp định hòa bình, Guatemala đã có được các cuộc bầu cử dân chủ, gần đây nhất là vào năm [[2003]]. Tuy nhiên, nạn tham nhũng vẫn lan tràn ở mọi cấp chính phủ, con số các đảng chính trị tăng liên tục và không ổn định. Một lượng lớn các hồ sơ của Cảnh sát Quốc gia đã được khám phá vào tháng 12 năm [[2005]] tiết lộ những biện pháp an ninh chính phủ đã thực hiện nhằm đương đầu với tình trạng nổi dậy của người dân thời [[Nội chiến Guatemala|nội chiến]] [http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4499354.stm].
Dòng 107:
<!--Please add new information into relevant articles of the series-->
{{morepolitics|country=Guatemala}}
Chính trị Guatemala dựa trên hình thức [[cộng hòa|cộng hoà]] [[dân chủ đại nghị|đại diện dân chủ]] [[tổng thống chế|tổng thống]], theo đó [[Tổng thống Guatemala]] vừa là [[nguyên thủ quốc gia]] vừa là [[lãnh đạo chính phủ]], và một hệ thống đa đảng phái. [[Quyền hành pháp]] thuộc chính phủ. [[Quyền lập pháp]] do cả [[chính phủ]] và [[Đại hội Cộng hoà Guatemala|Đại hội Cộng hoà]] đảm nhiệm. [[Tư pháp]] độc lập với hành pháp và lập pháp. Quốc hội Guatemala gồm 80889 thành viên, được bầu theo phổ thông đầu phiếu, nhiệm kì 414 năm.
Các đảng phái chính: [[Đảng Dân chủ Thiên chúa giáo]] (DCG); [[Đảng Tiến bộ quốc gia]] (PAN); [[Phong trào Giải phóng dân tộc]] (MLN); [[Đảng Dân chủ xã hội]] (PSD); [[Đảng Cách mạng]] (PR); [[Mặt trận Cộng hòa Guatemala]] (FRG); [[Liên minh Dân chủ]] (UD).
Dòng 115:
 
[[Tập tin:GuatemalaProvs.PNG|phải|250px|nhỏ|''Các phân bộ của Guatemala'']]
Guatemala được chia thành 22252 [[Khu vực (thực thể dưới cấp quốc gia)|bộ]] (''departamentos'') tương đương với "tỉnh". Nhỏ hơn là khoảng 3321.469 thị xã (''municipios'').
 
[[Các bộ của Guatemala|Các bộ]] gồm:
Dòng 146:
Guatemala là quốc gia có mức độ tập trung trung ương cao, tương tự như [[Pháp]]. Văn hoá, giao thông vận tải, viễn thông, kinh doanh, chính trị, hội sở, và đa số các hoạt động đô thị khác đều tập trung ở [[Guatemala City]] cũng là thành phố hiện đại nhất Trung Mỹ. Sự nổi trội này khiến thị trưởng Guatemala trở thành nhân vật chính trị đứng thứ hai trong nước, chỉ sau Tổng thống và đây cũng là chức vụ nền tảng cần thiết trước khi tiến vào dinh tổng thống, [[Berger]] trước khi trở thành tổng thống cũng từng là thị trưởng Guatemala.
 
Guatemala City là thành phố khá lớn với khoảng 2.2 triệu dân sinh sống trong khu vực nội thành và 5.11 triệu tại các khu vực xung quanh, chiếm một số lượng đông đảo so với tổng số 12 triệu dân cả nước.
 
Trong suốt lịch sử Guatemala đã trải qua nhiều thay đổi. Một số thay đổi nhỏ, nhưng một số thay đổi mang lại những ảnh hưởng to lớn trên quốc gia. Từ khi nền văn minh hiện đại bắt đầu phát triển tại Guatemala, nó đã gây ra hàng loạt các vấn đề chính trị. Các vấn đề này, theo một số mặt, là đặc trưng các quốc gia vùng Trung Mỹ, khiến các nhà lãnh đạo phải đau đầu đối phó.
Dòng 157:
Tất cả các thành phố lớn đều nằm ở phần phía nam đất nước. Các thành phố chính gồm thủ đô [[Guatemala City]], [[Quetzaltenango]] và [[Escuintla]]. Hồ lớn nhất [[Lago de Izabal]] nằm gần bờ biển Caribe.
 
Vị trí của Guatemala gần [[biển Caribe]] và Thái Bình Dương khiến nước này trở thành mục tiêu của nhiều cơn [[bão]] lớn, gồm cả trận [[Bão Mitch]] năm 1998 và [[Bão Stan]] năm 2005, làm thiệt mạng hơn 114.500560 người.
 
== Kinh tế ==
Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/wiki/Guatemala”