Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Liên Xô giải thể”

[[Liên Xô|Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết]] (Liên Xô) đã chính thức chấm dứt tồn tại ngày 26 tháng 12 năm 1991 bởi bản tuyên bố số 142-H của [[Xô viết Tối cao]]. Tuyên bố này công nhận nền độc lập của mười hai [[các nước cộng hòa của Liên bang Xô viết|nước cộng hòa của Liên bang Xô viết]] còn lại (tổng cộng 15 nước) và thành lập [[Cộng đồng các Quốc gia Độc lập]] (CIS). Một ngày trước đó, 25 tháng 12 năm 1991, tổng thống Liên Xô [[Mikhail Gorbachev]] đã từ chức và bàn giao [[Cheget|mật mã kích hoạt tên lửa hạt nhân của Xô Viết]] cho tổng thống Nga [[Boris Yeltsin]]. Vào hồi 7:32 tối cùng ngày, [[quốc kỳ Liên Xô]] đã được hạ xuống từ điện [[Kremli]] và thay thế bằng [[quốc kỳ Nga]].<ref>{{chú thích báo|url=http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/big/1225.html#article |title=Gorbachev, Last Soviet Leader, Resigns; U.S. Recognizes Republics' Independence |publisher=Nytimes.com |date= |accessdate = ngày 30 tháng 3 năm 2013}}</ref>.

[[Mikhail Sergeyevich Gorbachyov]] được [[Bộ Chính trị]] bầu làm [[Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô|Tổng Bí thư]] vào ngày 11 tháng 3 năm 1985, chỉ 3 giờ sau khi [[Konstantin Ustinovich Chernenko]] qua đời. Ở tuổi 54, ông là thành viên trẻ nhất của Bộ Chính trị. Mục tiêu chính của Gorbachev là vực dậy nền kinh tế của Liên Xô sau thời kì trì trệ kéo dài do [[Leonid Ilyich Brezhnev]] để lại. Gorbachev sớm nhận ra rằng công việc vực dậy nền kinh tế Liên Xô sẽ là gần như không thể khả thi nếu không thực hiện cải cách hệ thống chính trị và xã hội của quốc gia Cộng sản. Những cải cách bắt đầu từ sự thay đổi nhân sự. Vào ngày 23 tháng 4 năm 1985, Gorbachev đưa 2 nhân vật thân tín của ông trở thành ủy viên đầy đủ của Bộ Chính trị là [[Yegor Ligachev]] và [[Nikolai Ryzhkov]], và để tăng cường quyền lực ông thăng chức giám đốc cơ quan an ninh tình báo [[KGB]] [[Viktor Chebrikov]] từ ứng cử viên trở ủy viên đầy đủ trong Bộ Chính trị, và bổ nhiệm Bộ trưởng Quốc phòng [[Sergei Sokolov]] thành viên ứng cử viên ủy viên Bộ Chính trị. Nikonov đã được đưa vào [[Secretariat of the Communist Party of the Soviet Union|Ban Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô]]

Năm 1986, Gorbachev tiếp tục gây sức ép và tập trung mở rộng tự do hóa dân chủ. Ngày 23 tháng 12 năm 1986, [[Andrei Sakharov]] [[người bất đồng chính kiến]] nổi tiếng nhất đã được thả về [[Moskva]] sau gần 7 năm lưu đày sau khi Gorbachev đích thân gọi cho ông để loan báo.<ref>{{chú thích báo|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/23/newsid_2540000/2540121.stm |title=BBC ON THIS DAY &#124; 23 &#124; 1986: Sakharov comes in from the cold |publisher=BBC News |date = ngày 23 tháng 12 năm 1972 |accessdate = ngày 30 tháng 3 năm 2013}}</ref>

Nhóm vận động nhân quyền Helsinki-86(tiếng Latvia: Cilvēktiesību aizstāvības grupa) được thành lập vào tháng 7 năm 1986 tại thành phố cảng của Latvia Liepāja bởi ba công nhân: Linards Grantiņš, Raimonds Bitenieks, và Mārtiņš Bariss. Tên của tổ chức được lấy theo [[hiệp định Helsinki]] và năm mà tổ chức được thành lập. Helsinki-86 là tổ chức công khai chống Cộng sản đầu tiên, và tổ chức đầu tiên công khai chống đối mô hình chế độ Xô Viết của Liên Bang Xô Viết. Tổ chức đã tạo ra 1 mô hình cho phong trào ủng hộ độc lập của dân tộc thiểu số khác.

Theo báo cáo của chính quyền Kazakhstan SSR ước tính rằng các cuộc bạo loạn đã thu hút 3000 người<ref>Soviet Riots Worse Than First Reported San Francisco Chronicle. San Francisco, Calif.: ngày 19 tháng 2 năm 1987. pg. 22</ref>. Các ước tính khác cũng cho biết có khoảng 30.000 đến 40.000 người biểu tình với 5.000 bị bắt và bị bỏ tù và một số thương vong không rõ con số.<ref name="MARKED"/> Lãnh đạo Jeltoqsan nói rằng hơn 6000 người đã tham gia biểu tình.<ref name="MARKED">[http://www.rferl.org/featuresarticle/2006/12/1B31A151-3C74-413B-909C-876E8F3020A9.html Kazakhstan: Jeltoqsan Protest Marked 20 Years Later] RadioFreeEurope/RadioLiberty</ref><ref name="BLAME">[http://www.eurasianet.org/resource/kazakhstan/hypermail/200204/0053.shtml "Jeltoqsan" Movement blames leader of Kazakh Communists.] EurasiaNet</ref>

Ngày 7 tháng 2 năm 1987 hàng chục tù nhân chính trị được trả tự do, họ là những người thuộc nhóm đầu tiên được phóng thích, từ khi [[Khrushchev]] lên nắm quyền trong thập niên 1950. Ngày 6 tháng 5 năm 1987 Pamyat, một nhóm Dân tộc chủ nghĩa Nga, đã tổ chức một cuộc biểu tình trái phép tại Moscow. Nhà chức trách đã không giải tán cuộc biểu tình, mà còn ngăn chặn xe cộ cho họ đi qua, khi họ tuần hành đến một cuộc gặp gỡ với Boris Yeltsin, người đứng đầu của cho bộ Đảng Cộng sản ở Moskva, và là một trong những đồng minh gần gũi nhất của Gorbachev trong Bộ Chính trị tại thời điểm đó. Ngày 25 tháng 7 năm 1987 một nhóm 300 [[người Tatar Krym]], nhằm kêu gọi quyền được trở về quê hương Krym nơi họ bị trục xuất năm 1944, đã tổ chức một cuộc biểu tình trong vài giờ gần bức tường Kremli, cảnh sát và binh lính chỉ đứng nhìn vì không có lệnh giải tán biểu tình.

Ngày 14 tháng 6 năm 1987, khoảng 5000 người tụ tập ở Đài Tưởng niệm Tự do và đặt hoa để tưởng niệm sự kiện Stalin cho [[Đi đày tập thể ở Liên Xô|di dân tập thể]] người Litva năm 1941. Đây là cuộc biểu tình lớn đầu tiên để tưởng niệm một biến cố mà xảy ra khác với lời nhà nước Liên Xô tường thuật. Việc nhà cầm quyền đã không dập tắt những cuộc biểu tình, động viên nhiều cuộc biểu tình và chúng trở nên lớn hơn tại khắp mọi nơi ở các nước Baltic. Kỷ niệm lớn kế tiếp sau sau cuộc biểu tình phản đối Hiệp ước Xô-Đức là vào ngày 18 tháng 11, ngày độc lập của Latvia vào năm 1918. Vào ngày 18 tháng 11 năm 1987, hàng trăm cảnh sát và dân sự có vũ trang ngăn chận đường vào quảng trường để ngăn ngừa những lễ kỷ niệm tại đài Tưởng niệm Tự do, nhưng dù vậy hàng ngàn đã xuống đường ở Riga phản đối trong im lặng.<ref>{{chú thích báo|url=http://www.nytimes.com/1987/11/19/world/latvian-protest-reported-curbed.html |title=Latvian Protest Reported Curbed |work= New York Times |date=ngày 19 tháng 11 năm 1987 |accessdate=ngày 30 tháng 3 năm 2013}}</ref>

Vào mùa xuân 1987, một phong trào phản đối nổi dậy chống lại những hầm mỏ [[phosphate]] ở [[Estonia]]. Những chữ ký được thu thập và ở [[Tartu]], các sinh viên tụ tập lại sảnh đường chính của trường đại học để bày tỏ sự thiếu tin tưởng của họ vào chính phủ. Tại một cuộc biểu tình vào ngày 1 tháng 5 năm 1987, những người trẻ tuổi đã xuống đường với biểu ngữ mặc dù bị cấm. Vào ngày 15 tháng 8 năm 1987, các tù nhân chính trị cũ thành lập nhóm MRP-AEG (Estonians for the Public Disclosure of the Molotov-Ribbentrop Pact) (những người Estonia ủng hộ việc vạch trần công khai Hiệp ước Xô-Đức), mà được dẫn đầu bởi Tiit Madisson. Trong tháng 9 năm 1987, báo ''Edasi'' phát hành một kiến nghị [[Edgar Savisaar]], [[Siim Kallas]], Tiit Made, và Mikk Titma hô hào sự chuyển tiếp của Estonia sang tự trị. Ban đầu nó hướng tới sự độc lập về kinh tế, sau đó một phần nào về sự tự trị về chính trị, Chương trình có tên là, ''Isemajandav Eesti'' ("A Self-Managing Estonia") (Một Estonia tự quản lý). Vào ngày 21 tháng 10, một nhóm biểu tình để tưởng niệm những người đã bỏ mình trong thời kỳ 1918–1920 ([[chiến tranh giành độc lập Estonia]]) mà đã xảy ra ở Võru, đưa tới xung đột với nhóm võ trang. Lần đầu tiên trong nhiều năm, cờ quốc gia Estonia, Xanh, Đen, Trắng được thấy ở nơi công cộng.<ref>{{Chú thích web|url=http://estonia.eu/about-estonia/history/estonias-return-to-independence-19871991.html |tiêu đề=Estonia's return to independence 1987–1991 |nhà xuất bản=Estonia.eu |ngày truy cập=ngày 30 tháng 3 năm 2013}}</ref>

Ngày hôm sau đó, 1.000 người Armenia đã tham dự vào một cuộc biểu tình khác kêu gọi cho quyền quốc gia Armenia ở [[Karabagh]]. Những người biểu tình mang áp phích đòi sát nhập Cộng hòa Tự trị Nakhchivan và [[Nagorno-Karabakh]] vào Armenia. Cảnh sát đã cố gắng dùng vũ lực để ngăn chận cuộc tuần hành và sau một vài sự cố, đã giải tán những người biểu tình. Có vẻ là tại Nagorno-Karabakh sẽ xảy ra những cuộc bạo động trong năm tới.<ref>{{Chú thích web|url=http://www.armeniaforeignministry.com/fr/nk/nk_file/article/49.html |tiêu đề=Ministry of Foreign Affairs of The Republic of Armenia Official Site |nhà xuất bản=Armeniaforeignministry.com |ngày tháng=ngày 18 tháng 10 năm 1987 |ngày truy cập=ngày 23 tháng 6 năm 2011}}</ref>

Khi Estonia chính thức khôi phục lại độc lập trong cuộc đảo chính (xem bên dưới) trong tối ngày 20 tháng 8 năm 1991, lúc 11:03 theo giờ [[Tallinn]], nhiều tình nguyện viên Estonia đã vây quanh tháp truyền hình Tallinn trong một nỗ lực cắt đứt các kênh thông tin liên lạc, sau đó họ bị quân đội Liên Xô bắt giữ những vẫn quyết tâm chống lại quân đội Liên Xô. Khi [[Edgar Savisaar]] đối đầu với quân đội Liên Xô trong mười phút, cuối cùng họ rút lui khỏi tháp truyền hình sau một cuộc kháng chiến thất bại chống lại người Estonia.

Đối mặt với phong trào ly khai, Gorbachev dự tính cải tổ cấu trúc Liên Xô thành một nước ít tập trung hơn. Vào ngày 20 tháng 8 năm 1991, Gorbachev và một nhóm các nhà lãnh đạo các nước cộng hòa dự định ký kết hiệp ước liên bang mới, sẽ biến đổi Liên Xô thành một nước liên bang của những nước Cộng hòa độc lập có chung một tổng thống, một chính sách đối ngoại và một quân đội chung. Nó được các nước Cộng hòa Trung Á ủng hộ, vì cần lợi điểm của một thị trường chung để trở nên thịnh vượng. Tuy nhiên, điều này có nghĩa là đảng Cộng sản Liên Xô sẽ chỉ kiểm soát kinh tế và đời sống xã hội trong một mức độ nào đó.

Tổng thống Nga Yeltsin lên án cuộc đảo chính và giành được nhiều sự ủng hộ của dân chúng. Ngày 20/8, hàng vạn người tụ tập để bảo vệ tòa nhà trắng (trụ sở [[Quốc hội Nga]]) và văn phòng của tổng thống Yeltsin, Các nhà đảo chính đã cố gắng bắt giữ Yeltsin nhưng đều thất bại. Một kế hoạch tấn công vào tòa nhà trụ sở quốc hội của [[alpha (đội đặc nhiệm)|nhóm Alpha]], một trong số các [[lực lượng đặc nhiệm]] của [[KGB]], bị hủy bỏ khi toàn bộ binh lính nhất trí từ chối tuân lệnh. Một đơn vị xe tăng rời bỏ hàng ngũ của chính phủ, đến bảo vệ quanh tòa nhà quốc hội, chĩa tháp pháo ra ngoài. Sau đó, Yeltsin đã đứng trên chiếc xe tăng và tập hợp đông đảo dân chúng chống lại cuộc đảo chính. biểu tình, bãi công ở nhiều nơi. Các nước [[Ukraina]], Kazakhstan, [[Uzbekistan]]... tuyên bố không áp dụng tình trạng khẩn cấp. Giới chức Nga đòi giải thể "[[Uỷ ban Nhà nước về Tình trạng Khẩn cấp]]". Các nhà lãnh đạo cuộc đảo chính đã bỏ qua các chương trình phát sóng tin tức nước ngoài, rất nhiều người dẫn ở Moscow đã xem được mọi diễn biến trực tiếp trên kênh [[CNN]]. Ngay cả Gorbachev bị cô lập ngoài đảo cũng có thể theo dõi được kênh phát thanh của BBC trên một chiếc đài bán dẫn.<ref>{{cite journal|last=Gerbner|first=George|author-link=George Gerbner|title=Instant History: The Case of the Moscow Coup|url=http://www.asc.upenn.edu/gerbner/Asset.aspx?assetID=883|date=1993|archive-url=https://web.archive.org/web/20150116221008/http://web.asc.upenn.edu/gerbner/Asset.aspx?assetID%3D883|archive-date=January 16, 2015|journal=[[Political Communication (journal)|Political Communication]]|volume=10|pages=193–203|issn=1058-4609|access-date=24 May 2017|deadurl=yes|df=mdy-all}}</ref>

Nghi ngờ vẫn còn về việc liệu các hiệp ước [[Hiệp ước Belavezha|Belavezha]] đã giải thể bất hợp pháp Liên bang Xô viết, vì chỉ được ký kết bởi ba nước cộng hòa. Tuy nhiên, ngày 21 tháng 12 năm 1991, đại diện của 11 trong số 12 nước cộng hòa còn lại - tất cả ngoại trừ Gruzia - đã ký [[Nghị định thư Alma-Ata]], xác nhận việc giải thể Liên minh và chính thức thành lập CIS. Họ cũng "chấp nhận" việc từ chức của Gorbachev. Trong khi Gorbachev không thực hiện bất kỳ kế hoạch chính thức nào để từ chức rời khỏi nhà Trắng, ông đã nói với CBS News rằng ông sẽ từ chức ngay khi CIS được thực thi.<ref>Francis X. Clines, [https://www.nytimes.com/1991/12/22/world/end-soviet-union-11-soviet-states-form-commonwealth-without-clearly-defining-its.html "11 Soviet States Form Commonwealth Without Clearly Defining Its Powers"], ''[[The New York Times]]'', December 22, 1991.</ref>

Sự sụp đổ của các mối quan hệ kinh tế theo sau sự sụp đổ của Liên Xô đã dẫn đến một cuộc khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng và sự sụp đổ thảm khốc trong các tiêu chuẩn sống ở các quốc gia hậu Xô viết và Khối Đông cũ,<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/966616.stm "Child poverty soars in eastern Europe"], BBC News, October 11, 2000</ref> thậm chí còn tồi tệ hơn cuộc [[Đại suy thoái]].<ref>[http://worldbank.org/transitionnewsletter/janfeb2002 "What Can Transition Economies Learn from the First Ten Years? A New World Bank Report"], ''Transition Newsletter'', World Bank, [http://www.k-a.kg/?nid=5&value=6 K-A.kg]</ref><ref name=Russia>[https://www.nytimes.com/2000/10/08/books/who-lost-russia.html "Who Lost Russia?"], ''The New York Times'', October 8, 2000</ref> Nghèo đói và bất bình đẳng kinh tế gia tăng đột biến; giữa 1988/1989 và 1993/1995, [[Hệ số Gini]] tăng trung bình 9 điểm cho tất cả các nước xã hội chủ nghĩa cũ.<ref>{{cite book | last = Scheidel| first = Walter | author-link =Walter Scheidel| title =The Great Leveler: Violence and the History of Inequality from the Stone Age to the Twenty-First Century | publisher = [[Princeton University Press]]| location =| year =2017 | isbn =978-0691165028|page=222|url=https://books.google.com/books?id=NgZpDQAAQBAJ&lpg=PP1&pg=PA222#v=onepage&q&f=false}}</ref> Ngay cả trước cuộc khủng hoảng tài chính của Nga năm 1998, GDP của Nga chỉ bằng một nửa so với những gì đã có trong đầu những năm 1990.<ref name=Russia /> Trong nhiều thập kỷ sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, chỉ có năm hoặc sáu tiểu bang hậu cộng sản đang trên con đường tham gia vào tư bản giàu có của phương Tây, trong khi hầu hết đều bị tụt hậu, một số đến mức phải mất hơn 50 năm phát triển để bắt kịp lại vị trí cũ trước khi kết thúc chủ nghĩa cộng sản.<ref>{{cite book |last=Ghodsee|first=Kristen|date=2017 |title=Red Hangover: Legacies of Twentieth-Century Communism|url=https://www.dukeupress.edu/red-hangover|location= |publisher=[[Duke University Press]]|pages=63 |isbn=978-0822369493|author-link=Kristen R. Ghodsee}}</ref><ref>{{Cite journal | doi = 10.1080/05775132.2015.1012402| title =After the Wall Fell: The Poor Balance Sheet of the Transition to Capitalism| journal =[[Challenge (economics magazine)|Challenge]]| volume = 58| issue = 2| pages =135-138| year = 2015| last1 = Milanović | first1 = Branko|authorlink=Branko Milanović}}</ref>

Theo [[đảng Cộng sản Việt Nam]], trong lĩnh vực chính trị, Gorbachyov đã thay dần những người trung thành với học thuyết của chủ nghĩa Mác – Lênin và sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa cộng sản ở Liên Xô bằng những phần tử cơ hội, tham nhũng cùng chí hướng với mình vào bộ máy của Đảng và Nhà nước, tước bỏ nguyên tắc tập trung dân chủ trong lãnh đạo của Đảng. Trong kinh tế, quá trình cổ phần hóa, tư hữu hóa bị cố tình thực hiện sai nguyên tắc, tạo ra những kẻ tham ô, tham nhũng, định giá tài sản nhà nước một cách rẻ mạt.<ref>http://daidoanket.vn/chuyen-de/mikhail-gorbachev-phan-boi-tren-dinh-olympus/82117</ref> Chính [[Mikhail Sergeyevich Gorbachyov]] đã phản bội lại lý tưởng mà ông ta đã theo đuổi. Đường lối cải tổ của [[Mikhail Sergeyevich Gorbachyov]] đã xuất hiện rất nhiều sai lầm. Trong quan hệ với đồng sự, Gorbachyov là con người né tránh vấn đề, giỏi che đậy, khôn ngoan và có kỹ năng và chiến thuật làm mọi người nhanh quên đi những quan điểm của mình.