Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Trần Hưng Đạo”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
←Thay cả nội dung bằng “{{bài cùng tên|Trần Quốc Tuấn (định hướng)}} {{Thông tin nhân vật hoàng gia | tên = Trần Hưng Đạo | tên gốc = 陳興…” Thẻ: Thay thế nội dung Tẩy trống trang (hoặc lượng lớn nội dung) Soạn thảo trực quan |
Đã lùi lại sửa đổi 53067676 của 123.16.17.24 (thảo luận) Thẻ: Lùi sửa |
||
Dòng 34:
}}
'''Trần Hưng Đạo''' ([[chữ Hán]]: 陳興道;? - [[20 tháng 8]],năm [[1300]]), còn được gọi là '''Hưng Đạo Đại vương''' (興道大王) hay '''Nhân Vũ Hưng Đạo Đại Vương''' (仁武興道大王) là một [[nhà chính trị]], quân sự, tôn thất hoàng gia [[Đại Việt]] thời [[nhà Trần|Trần]]. Ông được biết đến trong [[lịch sử Việt Nam]] với việc chỉ huy quân đội đánh tan [[Chiến tranh Nguyên Mông – Đại Việt|hai cuộc xâm lược của quân Nguyên–Mông năm 1285 và năm 1288]].
Một người cháu nội của [[Trần Thừa|Trần Thái Tổ]], Trần Hưng Đạo có mối quan hệ mật thiết với hoàng tộc họ Trần và vua [[Trần Thánh Tông]] gọi ông bằng chú. Năm [[1257]], ông được [[Trần Thái Tông]] phong làm tướng chỉ huy các lực lượng ở biên giới đánh quân [[Đế quốc Mông Cổ|Mông Cổ]] xâm lược. Sau đó ông lui về thái ấp ở [[Vạn Kiếp]]. Đến tháng 10 âm lịch năm [[1283]], [[nhà Nguyên]] (Mông Cổ) đe dọa đánh Đại Việt lần hai, Hưng Đạo vương được Thượng hoàng [[Trần Thánh Tông]], Hoàng đế [[Trần Nhân Tông]] (em họ và cháu họ ông) phong làm Quốc công tiết chế thống lĩnh [[quân đội]] cả nước. Trên cương vị này, năm [[1285]], ông lãnh đạo quân sĩ chặn đánh đội quân xâm lược của Trấn Nam vương [[Thoát Hoan]]. Sau những thất bại ban đầu, quân dân Việt dưới sự lãnh đạo của hai vua Trần, Thượng tướng Thái sư [[Trần Quang Khải]] và Hưng Đạo vương phản công mạnh mẽ, phá tan quân Nguyên trong các trận Hàm Tử, Chương Dương, Trường Yên, Vạn Kiếp,... quét sạch quân Nguyên khỏi biên giới.
Năm [[1288]], quân Nguyên trở lại xâm lược [[Đại Việt]]. Hưng Đạo vương tiếp tục làm Quốc công tiết chế; ông khẳng định với [[Trần Nhân Tông]]: ''"Năm nay đánh giặc nhàn"''. Ông đã dùng lại kế cũ của [[Ngô Quyền]], đánh bại hoàn toàn thủy quân của các tướng [[Phàn Tiếp]], [[Ô Mã Nhi]] trong trận Bạch Đằng. Quân Nguyên lại phải chạy về nước. [[Tháng 4]] âm lịch năm [[1289]], [[Trần Nhân Tông]] chính thức gia phong ông làm '''Đại vương'''. Nhưng chức quyền đứng đầu triều đình khi đó vẫn thuộc về Thượng tướng Thái sư Chiêu Minh Đại vương [[Trần Quang Khải]].
Sau đó, ông lui về [[Vạn Kiếp]] đến khi mất năm [[1300]]. Trước khi mất, ông khuyên [[Trần Anh Tông]]: ''"Phải khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc"''.<ref name="NHC" /> Sinh thời, ông có viết các tác phẩm ''[[Hịch tướng sĩ]]'', ''[[Binh thư yếu lược]]'' và ''[[Vạn Kiếp tông bí truyền thư]]'' nhằm động viên quân sĩ, phân tích nghệ thuật quân sự.
==Thân thế==
Trần Hưng Đạo tên thật là '''Trần Quốc Tuấn''' (陳國峻), con trai thứ ba của Khâm Minh đại vương [[Trần Liễu]] - anh cả của [[Trần Thái Tông]] Trần Cảnh, do vậy Trần Quốc Tuấn gọi Trần Thái Tông bằng chú ruột. Cho đến nay vẫn không rõ mẹ ông là ai, có một số giả thiết đó là [[Thiện Đạo quốc mẫu]] (善道國母), huý là Nguyệt, một người trong tôn thất họ Trần.<ref>''"Trần triều thế phả hành trạng"'', tr.542, 543.</ref> Do chính thất khi trước của [[Trần Liễu]] là [[Thuận Thiên (công chúa)|công chúa Thuận Thiên]] trở thành [[hoàng hậu]] của [[Trần Thái Tông]], nên Thiện Đạo quốc mẫu trở thành kế phu nhân.<ref>Xét [[Đại Việt sử ký toàn thư]] - kỷ Trần Anh Tông:''"Kỷ Hợi, [Hưng Long] năm thứ 7 [1299], (Nguyên Đại Đức năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 4, ngày 12, xuống chiếu cấm chữ húy của Khâm Minh Đại Vương và Thiện Đạo quốc mẫu (Khâm Minh tên húy là Liễu, Thiện Đạo tên húy là Nguyệt; Thiện Đạo là phu nhân của Liễu)"''</ref> Sau khi Trần Liễu mất ([[1251]]), theo ''"Trần triều thế phả hành trạng"'' thì bà Trần Thị Nguyệt đã xuất gia làm ni sư, hiệu là '''Diệu Hương'''.
Năm sinh của ông cho đến nay vẫn không rõ ràng, có tài liệu cho rằng là năm [[1228]], nhưng cũng có tài liệu cho là năm [[1230]], hay [[1231]], chung quy đều thiếu luận cứ chắc chắn và độ tin cậy. Nhưng điều đó cũng cho thấy khi ông sinh ra thì triều đại [[nhà Trần]] cũng vừa mới thành lập được không lâu (thành lập năm [[1225]]).
Ông có người mẹ nuôi đồng thời là cô ruột, [[Thụy Bà công chúa]] (瑞婆公主).<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 21 và 77.</ref> Ông quê quán ở thôn Tức Mặc, phường Lộc Vượng, [[Nam Định (thành phố)|thành phố Nam Định]] ngày nay.<ref>[http://hoanhap.vn/bai-viet/den-bao-loc--noi-sinh-ra-duc-thanh-tran-11088 Đền Bảo Lộc, nơi sinh ra Đức Thánh Trần]</ref>
''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' mô tả ông là người ''có dung mạo khôi ngô, thông minh hơn người'', nhờ được những người tài giỏi đến giảng dạy mà ông sớm trở thành người đọc thông hiểu rộng, có tài văn võ'' <ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 77.</ref>.
==Biến động gia đình==
Năm [[1237]], gia đình ông đã xảy ra biến động. Do chú ông là [[Trần Thái Tông]] lên ngôi và kết hôn đã lâu nhưng chưa có con nối dõi, Thái sư [[Trần Thủ Độ]] đang nắm thực quyền phụ chính ép cha ông là [[Trần Liễu]] phải nhường vợ là [[Thuận Thiên (công chúa)|Thuận Thiên công chúa]] (chị của [[Lý Chiêu Hoàng]]) cho Trần Thái Tông dù bà đang mang thai với Trần Liễu được ba tháng, đồng thời giáng Lý hoàng hậu xuống làm công chúa.
Phẫn uất, [[Trần Liễu]] họp quân chống lại nhưng thế cô không làm gì được, phải xin đầu hàng. Vì Thái Tông cũng thương anh nên xin với [[Trần Thủ Độ]] tha tội cho [[Trần Liễu]], nhưng quân lính đều bị giết.<ref>Lược kể theo ''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 33-34.</ref> Mang lòng hậm hực, [[Trần Liễu]] tìm người tài nghệ để dạy văn, võ cho Trần Quốc Tuấn.
Khi trưởng thành, Trần Quốc Tuấn (19 tuổi) đem lòng yêu [[công chúa Thiên Thành]], không biết rõ gốc tích của bà, nhưng các nhà nghiên cứu phần lớn đều đồng tình với quan điểm bà là con gái trưởng của [[Trần Thái Tông]] tức là em họ của ông. Đầu năm [[1251]], [[Trần Thái Tông]] muốn gả công chúa cho Trung Thành vương, nên đã cho công chúa đến ở trong dinh Nhân Đạo vương (cha của Trung Thành vương). Ngày rằm tháng giêng, Trần Thái Tông mở hội lớn, ý muốn cho công chúa làm lễ kết tóc với Trung Thành vương. Trần Quốc Tuấn muốn lấy công chúa, nhưng không làm thế nào được, mới nhân ban đêm lẻn vào chỗ ở của công chúa thông dâm với nàng.<ref name="ReferenceA">[http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt10a.html Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ quyển 5]</ref>
Mẹ nuôi Trần Quốc Tuấn là Thụy Bà công chúa biết chuyện, sợ ông bị hại trong phủ, liền chạy đến cung điện cáo cấp, xin [[Trần Thái Tông]] cứu Trần Quốc Tuấn. Vua hỏi việc gì, Thụy Bà trả lời: ''"Quốc Tuấn ngông cuồng, đêm lẻn vào chỗ Thiên Thành, Nhân Đạo bắt giữ rồi, e sẽ bị hại, xin bệ hạ rủ lòng thương, sai người đến cứu".'' Trần Thái Tông vội sai người đến dinh Nhân Đạo vương, vào chỗ Thiên Thành, thì thấy Trần Quốc Tuấn đã ở đấy. Hôm sau, Thụy Bà công chúa dâng 10 mâm vàng đến chỗ Trần Thái Tông xin lễ cưới Thiên Thành công chúa cho Trần Quốc Tuấn. Thái Tông bất đắc dĩ phải gả công chúa cho ông và lấy 2000 khoảnh ruộng ở phủ Ứng Thiên để hoàn lại sính vật cho Trung Thành vương.<ref name="ReferenceA" />
Tháng 4 năm đó, [[Trần Liễu]] ốm nặng. Lúc sắp mất, [[Trần Liễu]] cầm tay Trần Quốc Tuấn, trăng trối: ''"Con không vì cha lấy được thiên hạ, thì cha chết dưới suối vàng cũng không nhắm mắt được"''.<ref>Viện sử học Việt Nam ''.Nghiên cứu lịch sử, Số phát hành 429.'' Trang 6.</ref> Trần Quốc Tuấn ghi để trong lòng, nhưng không cho là phải.
==Sự nghiệp==
===Ba lần chống quân Nguyên Mông===
{{Chính|Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt}}
[[tập tin:Tran Hung Dao Statue in Nam Dinh City of Vietnam.JPG|nhỏ|277px|phải|Tượng đài Trần Hưng Đạo tại [[Nam Định (thành phố)|thành phố]] [[Nam Định]].]]
====[[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 1|Lần thứ nhất]] (1258)====
Trần Hưng Đạo trở thành võ quan [[nhà Trần]] lúc nào không rõ, chỉ biết vào tháng Chín ([[âm lịch]]) năm [[Đinh Tỵ]] ([[1257]]), ông được giao trách nhiệm phòng thủ biên giới trước thời điểm quân Mông Cổ xâm lược vào tháng 12 năm 1257. Sách ''Đại Việt sử ký toàn thư'' chép: ''"Tháng 9 ([[1257]]), (Trần Thái Tông) xuống chiếu, lệnh cho tả hữu tướng quân đem quân thủy bộ ra ngăn giữ biên giới (phía Bắc) theo sự tiết chế của Quốc Tuấn"'' <ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 25.</ref>.
Viết về cuộc chiến này, các bộ sử của hai bên như Đại Việt Sử ký Toàn thư, [[Nguyên sử]], [[An Nam chí lược]] đều không đề cập chi tiết gì về vai trò của Hưng Đạo vương trong các trận đánh lớn của cuộc chiến. Các ngày 12-13 tháng 12 âm lịch năm 1257 (tức 17-18 tháng 1 năm 1258), quân [[đế quốc Mông Cổ|Mông Cổ]] đánh bại quân Đại Việt do vua Trần Thái Tông đích thân chỉ huy ở Bình Lệ Nguyên và Phù Lỗ. Thái Tông rời bỏ kinh đô, lui về giữ [[sông Thiên Mạc]]. Quân Mông Cổ vào Thăng Long nhưng thiếu lương thực trầm trọng, phải chia nhau đi cướp lương thực và bị chặn đánh quyết liệt. Ngày 24 tháng 12 âm lịch năm 1257 (tức 28 tháng 1 năm 1258), vua Trần Thái Tông cùng thái tử 18 tuổi Trần Hoảng ngự lâu thuyền tiến quân đến Đông Bộ Đầu, đánh tan quân Mông Cổ, giải phóng Thăng Long. Chiến tranh kết thúc, Quốc Tuấn vẫn giữ nguyên tước cũ và trở về thái ấp ở [[Vạn Kiếp]]. Sách ''Đại Việt sử ký toàn thư'' chép: ''"Theo quy chế nhà Trần, các vương hầu đều ở phủ đệ nơi hương ấp của mình, khi chầu hầu thì đến kinh đô, xong việc lại về phủ đệ. Như Quốc Tuấn ở Vạn Kiếp, Thủ Độ ở Quắc Hương, Quốc Chẩn ở Chí Linh đều thế cả"''. Sau chiến thắng quân Mông Cổ, vua Thái Tông nhường ngôi cho con là Trần Hoảng, tức vua Trần Thánh Tông. Thánh Tông phong em là [[Trần Quang Khải]] là Thái úy, tước Đại vương.
====[[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 2|Lần thứ hai]] (1285)====
Tuy bị đánh bại nhưng Mông Cổ vẫn lớn mạnh ở phía bắc, thành lập [[nhà Nguyên]] và tiêu diệt [[Nam Tống]] vào năm [[1279]], tiếp giáp với biên giới [[Đại Việt]]. Trước sự bành trường của nhà Nguyên, nhà Trần đã đề phòng, chuẩn bị kháng cự. Trần Quốc Tuấn mở trường dạy võ, dạy con em hoàng tộc và những người tài giỏi trong nước. Ông thường đi khắp các lộ, kiểm soát các giảng võ đường địa phương, thu dụng nhiều người tài giỏi trong nước như [[Yết Kiêu]], [[Dã Tượng]], [[Phạm Ngũ Lão]], [[Nguyễn Chế Nghĩa]], [[Đỗ Hành]]...<ref>Trần Xuân Sinh, sách đã dẫn, tr 255</ref>.
Đầu năm [[1277]], [[Trần Thánh Tông]] thân chinh đánh các bộ tộc thiểu số ở động Nẫm Bà La (nay thuộc [[Quảng Bình]]). [[Trần Quang Khải]] đi theo, ghế tể tướng bỏ không, vừa lúc có sứ phương Bắc đến. Thượng hoàng [[Trần Thái Tông]] gọi Trần Quốc Tuấn tới, tỏ ý định lấy ông làm Tư đồ để tiếp sứ phương Bắc. Trần Quốc Tuấn trả lời:
:''"Việc tiếp sứ giả, thần không dám từ chối, còn như phong thần làm Tư đồ thì thần không dám vâng chiếu. Huống chi Quan gia đi đánh giặc xa, Quang Khải theo hầu mà bệ hạ lại tự ý phong chức, thì tình nghĩa trên dưới, e có chỗ chưa ổn, sẽ không làm vui lòng Quan gia và Quang Khải. Đợi khi xa giá trở về, sẽ xin vâng mệnh cũng chưa muộn".
Khi Thánh Tông trở về, việc ấy lại bỏ đấy, vì hai người vốn không ưa nhau<ref name=autogenerated1>[http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt10b.html Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ quyển 5]</ref>.
Sau đó, Trần Quốc Tuấn chủ động gạt bỏ hiềm khích với Trần Quang Khải vì việc nước. Một hôm, Trần Hưng Đạo từ [[Vạn Kiếp]] tới, [[Trần Quang Khải]] xuống thuyền chơi suốt ngày mới trở về. Trần Quang Khải vốn sợ tắm gội, Trần Hưng Đạo thì thích tắm thơm, từng đùa bảo Trần Quang Khải: ''"Mình mẩy cáu bẩn, xin tắm giùm"'', rồi cởi áo Trần Quang Khải ra, dùng nước thơm tắm cho ông và nói: ''"Hôm nay được tắm cho Thượng tướng"''. Trần Quang Khải cũng nói: ''"Hôm nay được Quốc công tắm rửa cho"''. Từ đó, tình nghĩa qua lại giữa hai ông ngày càng tốt<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 70.</ref>.
Đầu năm [[1281]], vua Nguyên Mông là [[Hốt Tất Liệt]] sai Sài Thung đem ngàn quân hộ tống nhóm Trần Di Ái về nước. Sách ''Đại Việt sử ký toàn thư'' chép: ''"Sài Thung ngạo mạn vô lễ, cưỡi ngựa đi thẳng vào cửa Dương Minh. Quân sĩ Thiên Trường ngăn lại, Thung dùng roi ngựa quất họ bị thương ở đầu... Vua ([[Trần Nhân Tông]]) sai [[Trần Quang Khải]] đến sứ quán khoản tiếp. Thung nằm khểnh không ra, Quang Khải vào hẳn trong phòng, hắn cũng không dậy tiếp. Hưng Đạo Vương Quốc Tuấn nghe thấy thế, tâu xin đến sứ quán xem Thung làm gì. Lúc ấy Quốc Tuấn đã gọt tóc, mặc áo vải. Đến sứ quán, ông đi thẳng vào trong phòng. Thung đứng dậy vái chào mời ngồi. Mọi người đều kinh ngạc, có biết đâu gọt tóc, mặc áo vải là hình dạng nhà sư phương Bắc. Ông ngồi xuống pha trà, cùng uống với hắn. Người hầu của Thung cầm mũi tên đứng sau Quốc Tuấn, chọc vào đầu đến chảy máu, nhưng sắc mặt Quốc Tuấn vẫn không hề thay đổi. Khi trở về, Thung ra cửa tiễn ông..."''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 44.</ref>
Năm [[1282]], nhà Nguyên sai Toa Đô mang quân vượt biển đánh Chiêm Thành ở phía nam Đại Việt. Chiến tranh giữa [[Đại Việt]] với nhà Nguyên đến gần. Tháng Mười ([[âm lịch]]) năm [[1283]], để chuẩn bị kháng chiến lần hai, Trần Hưng Đạo được thượng hoàng [[Trần Thánh Tông]], vua [[Trần Nhân Tông]] phong làm Quốc công tiết chế thống lĩnh chư quân. Ông chọn các quân hiệu tài giỏi, cho chia nhau chỉ huy các đơn vị quân đội. Tháng Tám ([[âm lịch]]) năm sau ([[1284]]), ông cho duyệt quân ở bến Đông Bộ Đầu (gần dốc Hàng Than, [[Hà Nội]] ngày nay), đọc bài "[[Hịch tướng sĩ]]" nổi tiếng, rồi chia quân đóng giữ Bình Than và các nơi hiểm yếu khác.<ref name=autogenerated1 />
Tháng 7 âm lịch năm 1284, nhà Nguyên sai Trấn Năm vương Thoát Hoan, A Lý Hải Nha tập trung 50 vạn quân ở hành tỉnh Hồ Quảng, dự đinh sang năm xâm lược Đại Việt. Tháng 11 âm lịch năm 1284, Trần Nhân Tông sai Trần Phủ sang hành tỉnh Hồ Quảng (Đại Nguyên) xin hoãn binh. Khi trở về, Trần Phủ báo tin Hốt Tất Liệt sai Thoát Hoan, A Lý Hải Nha lấy danh nghĩa mượn đường đánh Chiêm Thành, mang đại quân tiến vào đất Việt. Đầu năm [[1285]], quân Nguyên Mông lại ào ạt tiến công vào phía bắc và vùng [[Thanh Hóa]]-[[Nghệ An]]. Hưng Đạo vương đốc các quân đánh chặn ở biên giới nhưng thất bại, quân Đại Việt bị tổn thất. Trần Hưng Đạo phải thu quân về Vạn Kiếp. Theo [[Đại Việt sử ký toàn thư]], quân Đại Việt đã tan vỡ; Trần Quốc Tuấn thoát được là nhờ có [[Yết Kiêu]] kiên quyết giữ thuyền đợi chủ tướng. Sử chép rằng:<ref name=autogenerated1 />
:''"Trước đây, Hưng Đạo Vương có người nô là Dã Tượng và Yết Kiêu, đối xử rất hậu. Khi quân Nguyên tới, Yết Kiêu giữ thuyền ở Bãi Tân, Dã Tượng thì đi theo. Đến lúc quan quân thu trận, thuỷ quân tan cả. [Hưng Đạo] Vương định rút theo lối chân núi. Dã Tượng nói:''
:''"Yết Kiêu chưa thấy Đại Vương thì nhất định không dời thuyền".''
:''Vương đến Bãi Tân, chỉ có thuyền Yết Kiêu vẫn còn ở đó. Vương mừng lắm, nói:''
:''"Chim hồng hộc muốn bay cao phải nhờ ở sáu trụ cánh. Nếu không có sáu chiếc trụ cánh ấy thì cũng chim thường thôi".''
:''Nói xong cho chèo thuyền đi, Kỵ binh giặc đuổi theo không kịp. Vương đến Vạn Kiếp, chia quân đón giữ ở Bắc Giang."''
Thủy quân Nguyên do [[Ô Mã Nhi]] chỉ huy tấn công vào Vạn Kiếp, quân Nguyên vây quân của Trần Quốc Tuấn. Một trận thủy chiến lớn giữa 2 bên đã diễn ra. Vua Trần đã đem quân đến trợ chiến cho Trần Quốc Tuấn. Ô Mã Nhi đã không ngăn nổi quân Đại Việt rút lui. Toàn bộ quân Đại Việt rút khỏi Vạn Kiếp, Phả Lại, Bình Than về dàn trận bên bờ sông Hồng gần thành Thăng Long. Quân Nguyên tiến theo đường bộ về Thăng Long.<ref>Hà Văn Tấn và Phạm Thị Tâm (1972), trang 212-216.</ref>. Để bảo toàn lực lượng và thực hiện kế "thanh dã" (vườn không nhà trống), Trần Hưng Đạo ra lệnh rút quân.
Quân xâm lược vào [[Thăng Long]] rồi tiến xuống Thiên Trường (vùng [[Nam Định]]) đuổi theo vua Trần. Thượng hoàng Thánh Tông lo ngại, vờ hỏi ông xem có nên hàng không. Ông khảng khái trả lời ''"Bệ hạ chém đầu tôi rồi hãy hàng"''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 79.</ref>.
Sau trận quân Đại Việt phản công quân Nguyên không thành và việc mặt trận Thanh-Nghệ bị tan vỡ (do sự phản bội của [[Trần Kiện]]), đại quân Việt chỉ lâm vào thế bị ép từ 2 mặt Bắc-Nam. Trần Hưng Đạo đưa thượng hoàng Thánh Tông và vua Nhân Tông rút về vùng bờ biển ở [[Quảng Ninh]] và [[Hải Phòng]] ngày nay, là nơi mà quân Nguyên chưa vươn tới. Trong hành trình rút lui, quân Đại Việt bị quân Nguyên đuổi gấp. Trước thế quân Nguyên Mông bức bách, ông đưa hai vua Trần ngầm đi chiếc thuyền nhỏ đến Tam Trĩ nguyên ([[sông Ba Chẽ]], thuộc tỉnh [[Quảng Ninh]] ngày nay), sai người đưa thuyền ngự ra [[Ngọc Sơn]] địch. Lúc ấy, xa giá nhà vua đang phiêu giạt, lại còn mối hiềm cũ của Trần Liễu, nên có nhiều người nghi ngại. Trần Quốc Tuấn theo vua, tay cầm chiếc gậy có bịt sắt nhọn. Mọi người đều gườm mắt nhìn. Trần Quốc Tuấn liền rút đầu sắt nhọn vứt đi, chỉ chống gậy không mà đi, bởi vậy hai vua Trần và mọi người khỏi nghi ngại<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 52.</ref>.
Khi thấy đạo quân của Toa Đô đã rời [[Thanh Hóa]] tiến lên đóng ở Trường Yên ([[Ninh Bình]]), ngày 7 tháng 4 năm 1285, Trần Hưng Đạo lại đưa 2 vua Trần cùng đại quân vượt biển vào Thanh Hóa, thoát khỏi thế bị kìm kẹp của đối phương.<ref>Hà Văn Tấn và Phạm Thị Tâm (1972), trang 239-243.</ref> Hàng loạt tông thất nhà Trần ra hàng quân Nguyên như hoàng tử Trần Ích Tắc, các hoàng thân Trần Lộng, Trần Kiện.
[[Tháng 5]] ([[dương lịch]]) năm ấy ([[1285]]), ông vạch kế hoạch tổng phản công. Chỉ sau một tháng chiến đấu quyết liệt với quân Nguyên, các cánh quân Đại Việt do Trần Hưng Đạo cùng Chiêu Minh Đại vương Trần Quang Khải, Chiêu Văn vương Trần Nhật Duật chỉ huy thắng lợi ở [[Hàm Tử]], [[Chương Dương]], [[Tây Kết]], [[Vạn Kiếp]],... quân dân Đại Việt đã tiến vào Thăng Long, Thoát Hoan bỏ chạy. Trần Hưng Đạo và anh là Hưng Ninh vương [[Trần Quốc Tung]] dẫn hơn 2 vạn quân tấn công quân Nguyên ở bờ Bắc sông Hồng. Quân Nguyên đại bại rút chạy về phía Bắc.<ref>Hà Văn Tấn và Phạm Thị Tâm (1972), trang 254.</ref>. Quân Đại Việt do con Trần Hưng Đạo là Trần Quốc Hiến (Trần Quốc Nghiễn) chỉ huy truy kích đến tận biên giới, quân Nguyên phải giấu Thoát Hoan trong ống đồng để chạy trốn<ref>Hà Văn Tấn và Phạm Thị Tâm (1972), trang 256-257.</ref>. Trong cuộc chiến này, quân Đại Việt giết được tướng Nguyên là [[Toa Đô]] và Lý Hằng.
==== [[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 3|Lần thứ ba]] (cuối năm 1287) ====
Tháng 3 âm lịch năm 1286, hoàng đế nhà Nguyên Hốt Tất Liệt sai Thượng thư tỉnh Áo Lỗ Xích (Auruyvci), Bình chương sự [[Ô Mã Nhi]] (Omar) huy động 50 vạn quân, rồi sai hành tỉnh Hồ Quảng đóng 300 thuyền chiến, định đến tháng 8 hội quân ở Khâm Châu, Liêm Châu. Hốt Tất Liệt còn sai quân ba hành tỉnh Giang Chiết, Hồ Quảng, Giang Tây chuẩn bị đánh Đại Việt, mượn danh nghĩa đưa phản thần nhà Trần là [[Trần Ích Tắc]] về làm An Nam Quốc vương. Tháng 6 âm lịch, vua Trần Nhân Tông xuống chiếu cho vương hầu, tôn thất chiêu mộ binh sĩ. Nhà vua hỏi Hưng Đạo vương:<ref name="daiviettoanthu195">Nhiều tác giả (1993), Đại Việt Sử ký Toàn thư, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội - Hà Nội, các trang 195-196.</ref>
:''"Thế giặc năm nay thế nào?"''.<ref name="daiviettoanthu195"/>
Trần Quốc Tuấn trả lời:<ref name="daiviettoanthu195"/>
{{cquote|''Nước ta thái bình lâu ngày, dân không biết việc binh. Cho nên, năm trước quân Nguyên vào cướp, thì có kẻ đầu hàng chốn chạy. Nhờ uy tín của tổ tông và thần võ của bệ hạ, nên quét sạch được bụi Hồ. Nay nếu nó lại sang thì quân ta đã quen việc chiến trận, mà quân nó thì sợ phải đi xa. Vả lại, chúng còn nơm lớp cái thất bại của Hằng, Quán không còn chí chiến đấu. Theo như thần thấy, phá được chúng là điều chắc chắn.''|||Trần Quốc Tuấn}}
Vua Trần Nhân Tông cử Hưng Đạo vương thống lĩnh vương hầu luyện tập binh sĩ, sửa sang khí giới, đóng thuyền chiến. Tháng 2 âm lịch năm 1287, nhà Nguyên điều động quân Mông Cổ, quân Hán Nam (người Hán ở miền Nam Trung Quốc), quân 3 hành tỉnh Giang Hoài, Giang Tây, Hồ Quảng, quân Vân Nam, quân người Lê ở 4 châu ngoài biển, chia làm nhiều cánh tràn vào Đại Việt. Vạn hộ Trương Văn Hổ dẫn quân thủy chở 70 vạn thạch lương theo sau. Hốt Tất Liệt còn lập Chinh Giao Chỉ hành thượng thư tỉnh do Bình chương sự Áo Lỗ Xích, các Tham tri chính sự Ô Mã Nhi, Phàn Tiếp đứng đầu; cơ quan này phải chịu sự sai khiến của Thoát Hoan. Các quan Đại Việt xin bắt tráng đinh sung quân để quân đội đông hơn, nhưng Hưng Đạo Vương không đồng ý:<ref name="daiviettoanthu195"/>
{{cquote|''Quân quý ở tinh nhuệ, không quý ở số đông. Dẫu đến 100 vạn quân mà như Bồ Kiên thì cũng làm gì được?''|||Trần Quốc Tuấn}}
Ngày 14 tháng 11 âm lịch [[1287]], Trịnh Xiển báo tin cánh quân Vân Nam của Nguyên đánh ải Phú Lương. Trần Nhân Tông hỏi Hưng Đạo vương: ''"Năm nay đánh giặc thế nào?"''. Ông vẫn quả quyết: ''"Năm nay đánh giặc nhàn"''.<ref name="daiviettoanthu195"/> Lần này biết nhà Trần đã phòng bị ở Thanh - Nghệ, Thoát Hoan tiến thẳng vào từ phía bắc và đông bắc. Sau những cuộc đụng độ bất lợi ở biên giới, quân Đại Việt rút lui. Khác với lần trước, Trần Hưng Đạo không bỏ kinh đô mà tổ chức phòng thủ ở Thăng Long. Tháng 2 năm 1288, quân Nguyên đánh thành, quân Đại Việt nấp trong thành bắn tên đạn ra. Trần Quốc Tuấn sai Trần Cao vài lần đến trại Thoát Hoan xin giảng hoà, nhưng ban đêm thường kéo ra từng toán nhỏ đánh lén vào trại quân Nguyên, đốt phá lương thực rồi rút lui. Thoát Hoan điều quân ra ngoài truy kích, nhưng quân Đại Việt thường ẩn nấp khó phát hiện ra<ref name="TXS221">Trần Xuân Sinh, sách đã dẫn, tr 221</ref>. Quân Nguyên bao vây tấn công vài lần không có kết quả, cuối cùng phải rút lui.
Trong khi đó, đoàn thuyền lương của Trương Văn Hổ bị Trần Khánh Dư chặn đánh tiêu diệt ở [[Vân Đồn]]. [[Thoát Hoan]] bỏ Thăng Long về hành dinh Vạn Kiếp. Do bị thiếu lương và bệnh dịch, Thoát Hoan buộc phải rút lui, một ngả của thủy quân do Ô Mã Nhi và Phàn Tiếp chỉ huy, một ngả của bộ binh do Thoát Hoan chỉ huy. Trần Hưng Đạo bố trí lực lượng mai phục ở cửa [[sông Bạch Đằng]] trực tiếp tổ chức chiến trường tiêu diệt toàn bộ binh thuyền của [[Ô Mã Nhi]] vào tháng Tư ([[âm lịch]]) năm [[Mậu Tý]] ([[1288]]), bắt sống Ô Mã Nhi, Phàn Tiếp và Tích Lệ Cơ. Thoát Hoan dẫn quân bộ tháo chạy theo đường Lạng Sơn, dọc đường bị quân Việt đón đánh khiến ''"quân sĩ mười phần, tổn hại mất 5, 8 phần"''<ref>''Việt Nam sử lược'', tr. 154.</ref>.
==== [[Trận Bạch Đằng (1288)|Trận Bạch Đằng]] (1288) ====
[[Tập tin:Cọc Bạch Đằng.jpg|nhỏ|phải|485x485px|Cọc gỗ [[Trận Bạch Đằng 1288|Bạch Đằng]] thời [[nhà Trần]]]]
Đây là trận đánh nổi bật nhất trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông lần thứ ba, mang tính chất khẳng định cũng là lần cuối cùng quân Nguyên - Mông xâm lược Đại Việt.
Thuỷ quân Nguyên vốn không biết về chu trình thuỷ triều của sông. Trước ngày diễn ra trận đánh quyết định này, ông đã đoán tuyến đường tháo chạy của địch và nhanh chóng cho quân cắm cọc gỗ vót nhọn ở đáy sông, tạo thành thế trận cọc ngầm độc đáo giống như hồi thời [[Ngô Quyền]], [[Lê Đại Hành|Lê Hoàn]]. Khi Ô Mã Nhi cho quân vào sông, nước còn lên cao che hết cọc gỗ, Hưng Đạo vương cử các tàu nhỏ ra đánh rồi giả vờ thua chạy. Quân Đại Việt vừa rút lui, vừa đánh trả. Khi nước xuống, toàn bộ thủy quân Nguyên bị mắc kẹt. Ngay lập tức, Hưng Đạo vương sai tướng [[Nguyễn Khoái]] tung quân Thánh dực đánh lớn, phá tan quân Nguyên. Thượng hoàng Thánh Tông, vua Nhân Tông cũng đưa đại quân tiếp chiến, quân Nguyên bị giết tại trận nhiều vô kể, theo Đại Việt Sử ký Toàn thư: ''"nước sông do vậy đỏ ngầu cả"''. Cuối cùng, 400 thuyền Mông-Nguyên bị đốt cháy hết. Nội Minh tự Đỗ Hành bắt 2 tướng Ô Mã Nhi và Tích Lệ Cơ Ngọc dâng Trần Thánh Tông.<ref>Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục, 1998, Nhà xuất bản Giáo dục, các trang 236-237.</ref>
===Lui về [[Vạn Kiếp]] (1289) ===
Do đã có những công lao to lớn trên con đường vệ quốc, gìn giữ độc lập, Vua đã trao cho ông vị trí tối cao toàn quyền chỉ huy quân đội toàn quốc, đồng thời cho phép ông phong tước, hiệu cho bất kỳ ai mà ông muốn. Nhưng trong suốt cuộc đời, ông không hề sử dụng đặc quyền này.
Tháng Tư ([[âm lịch]]) năm [[Kỷ Sửu]] ([[1289]]), luận công ba lần đánh đuổi quân Nguyên Mông, Trần Hưng Đạo được phong tước Hưng Đạo đại vương. Sau đó, ông lui về ở Vạn Kiếp, là nơi ông được phong ấp (nay thuộc xã Hưng Đạo, thị xã [[Chí Linh]], tỉnh [[Hải Dương]]). Nhân dân lúc bấy giờ kính trọng ông, lập đền thờ sống ông ở Vạn Kiếp. Tại đền có bài văn bia của vua [[Trần Thánh Tông]], ví ông với Thượng phụ (tức [[Khương Tử Nha]])<ref>Theo Nguyễn Huệ Chi (tr. 1799) và ''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 78.</ref>
== Qua đời ==
Tháng Sáu ([[âm lịch]]) năm [[Canh Tý]] ([[1300]]), Trần Hưng Đạo ốm nặng. Vua [[Trần Anh Tông]] ngự tới nhà thăm, hỏi rằng: ''"Nếu có điều chẳng may, mà giặc phương Bắc lại sang xâm lược thì kế sách như thế nào?"''. Ông trả lời: ''"Ngày xưa Triệu Vũ Đế (tức [[Triệu Vũ vương|Triệu Đà]]) dựng nước, vua [[nhà Hán]] cho quân đánh, nhân dân làm kế thanh dã (vườn không nhà trống), đại quân ra [[Khâm Châu]], [[Hợp Phố|Liêm Châu]] đánh vào [[Trường Sa, Hồ Nam]], còn đoản binh thì đánh úp phía sau. Đó là một thời. Đời [[nhà Đinh]], [[nhà Tiền Lê]] dùng người tài giỏi, đất phương nam mới mạnh mà phương bắc thì mệt mỏi suy yếu, trên dưới một dạ, lòng dân không lìa, xây thành [[Bình Lỗ]] mà phá được quân [[Tống]]. Đó lại là một thời. Vua [[nhà Lý]] mở nền, [[nhà Tống]] xâm phạm địa giới, dùng [[Lý Thường Kiệt]] đánh Khâm, Liêm, đến tận Mai Lĩnh là vì có thế. Vừa rồi Toa Đô, Ô Mã Nhi bốn mặt bao vây. Vì vua tôi đồng tâm, anh em hòa mục, cả nước góp sức, giặc phải bị bắt. Đó là trời xui nên vậy. Đại khái, nó cậy trường trận, ta dựa vào đoản binh. Dùng đoản binh chế trường trận là sự thường của binh pháp. Nếu chỉ thấy quân nó kéo đến như lửa, như gió thì thế dễ chế ngự. Nếu nó tiến chậm như các tằm ăn, không cầu thắng chóng, thì phải chọn dùng tướng giỏi, xem xét quyền biến, như đánh cờ vậy, tùy thời tạo thế, có được đội quân một lòng như cha con thì mới dùng được. Vả lại, khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc, đó là thượng sách giữ nước vậy"''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 76-77.</ref>.
Chữa mãi không khỏi bệnh, ông mất vì tuổi già vào ngày 20 tháng Tám (âm lịch) năm ấy.
Khi sắp mất, Trần Hưng Đạo vương dặn các con rằng: ''"Ta chết thì phải hỏa táng, lấy vật tròn đựng xương, bí mật [[chôn cất|chôn]] trong vườn An Lạc, rồi san đất và trồng cây như cũ, để người đời không biết chỗ nào, lại phải làm sao cho mau mục"''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2, tr. 78). Lời di chúc này liệu có gắn với "Viên Lăng" (tức là vườn mộ của ông) mà dân gian thường gọi ở một quả đồi nhỏ cách Kiếp Bạc 100 [[m]] về phía Nam (?). Cho đến nay, các nhà khảo cổ, các nhà nghiên cứu vẫn chưa xác định được mộ phần của Trần Hưng Đạo ở đâu. Theo [http://thanhgiong.vn/Home/Tin-tuc/NewsDetail.aspx?id=5250].</ref>
Nghe tin Trần Hưng Đạo vương mất, triều đình Đại Việt phong tặng ông là ''"Thái sư Thượng Phụ Thượng Quốc công Nhân Vũ Hưng Đạo Đại Vương"''. Ông được nhân dân cả nước tôn vinh là ''"Đức Thánh Trần"'' và lập đền thờ ở nhiều nơi, song nổi tiếng hơn cả là [[Đền Kiếp Bạc]] ở xã Hưng Đạo ([[Chí Linh]], [[Hải Dương]]). Đây là nơi ông lập căn cứ, tích trữ lương thực, huấn luyện quân sĩ trong các cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông.
== Nhân cách, phẩm chất ==
=== Gạt bỏ hiềm khích riêng ===
[[Tập tin:Painting of Trần Hưng Đạo (1228 - 1300), Nguyễn dynasty, Vietnam.jpg|nhỏ|phải|250px|Tranh vẽ Trần Hưng Đạo, thời Nguyễn]]
Năm Đinh Dậu (1237), Thái sư Trần Thủ Độ ép Trần Liễu (cha Trần Hưng Đạo) phải nhường vợ là Thuận Thiên Công chúa (chị của Lý Chiêu Hoàng) cho em ruột là vuaTrần Thái Tông (Trần Cảnh) dù bà này đã có thai với Trần Liễu được ba tháng, đồng giáng Lý Chiêu Hoàng (đang là Hoàng hậu) xuống làm Công chúa. Phẫn uất, Trần Liễu họp quân làm loạn. Trần Thái Tông chán nản bỏ đi lên Yên Tử. Sau Trần Liễu biết không làm gì được phải đóng giả làm người đánh cá trốn lên thuyền vua Trần Thái Tông xin tha tội. Trần Thủ Độ biết được, cầm gươm đến định giết Trần Liễu nhưng Thái Tông lấy thân mình che cho Trần Liễu. Trần Liễu được tha tội nhưng quân lính theo ông đều bị giết. Mang lòng hậm hực, Trần Liễu tìm khắp những người tài nghệ để dạy Trần Quốc Tuấn (tức Trần Hưng Đạo). Lúc sắp mất, ông cầm tay Quốc Tuấn, trăn trối rằng: ''"Con không vì cha lấy được thiên hạ, thì cha chết dưới suối vàng cũng không nhắm mắt được"''. Quốc Tuấn ghi để trong lòng, nhưng không cho là phải. Đến khi vận nước lung lay, quyền quân quyền nước đều do ở mình, Trần Quốc Tuấn đem lời cha trăn trối để dò ý hai thuộc tướng thân tín là Dã Tượng và Yết Kiêu. Hai người thuộc hạ ấy can rằng: ''"Làm kế ấy tuy được phú quý một thời nhưng để lại tiếng xấu ngàn năm. Nay Đại Vương há chẳng đủ phú và quý hay sao? Chúng tôi thề xin chết già làm gia nô, chứ không muốn làm quan mà không có trung hiếu"''...Trần Quốc Tuấn cảm phục đến khóc, khen ngợi hai người.
Dù cha ông có hiềm khích lớn với nhà Trần Thái Tông, Trần Hưng Đạo luôn đặt việc nước lên trên, một lòng trung thành, hết lòng phò tá các vua Trần đánh ngoại xâm cứu nước. Đối với lời dặn của Trần Liễu trước khi mất, Trần Quốc Tuấn từng vờ hỏi các con. Ông hỏi Hưng Vũ vương Trần Quốc Nghiễn: ''"Người xưa có cả thiên hạ để truyền cho con cháu, con nghĩ thế nào?'' Hưng Vũ vương thưa: ''"Dẫu khác họ cũng không nên, huống chi là cùng một họ!"''. Trần Quốc Tuấn ngẫm cho là phải. Lại một hôm ông đem chuyện ấy hỏi người con thứ là Hưng Nhượng vương [[Trần Quốc Tảng]]. Quốc Tảng tiến lên thưa: ''"[[Tống Thái Tổ]] vốn là một ông lão làm ruộng, đã thừa cơ dấy vận nên có được thiên hạ"''. Trần Quốc Tuấn rút gươm kể tội: ''"Tên loạn thần là từ đứa con bất hiếu mà ra"'' và định giết Quốc Tảng, Hưng Vũ vương vội chạy tới khóc lóc xin chịu tội thay, Trần Quốc Tuấn mới tha. Sau đó, ông dặn Hưng Vũ vương: ''"Sau khi ta chết, đậy nắp quan tài đã rồi mới cho Quốc Tảng vào viếng"'' <ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 77-78.</ref>.
Hưng Vũ vương Nghiễn được lấy Công chúa Thiên Thụy, thế nhưng tướng [[Trần Khánh Dư]] lại thông dâm với Thiên Thụy, khiến nhà vua phải xuống chiếu trách phạt và đuổi Khánh Dư về [[Chí Linh]] vì "sợ phật ý Quốc Tuấn". Tuy nhiên khi quân Nguyên Mông sang xâm lược Đại Việt lần thứ 3, Trần Hưng Đạo đã gạt bỏ hiềm riêng, tin cậy "giao hết công việc biên thùy cho phó tướng Vân Đồn là Nhân Huệ vương Trần Khánh Dư" khi ông này được phục chức. Ngoài ra, khi soạn xong ''Vạn Kiếp tông bí truyền thư'', thì Trần Khánh Dư cũng là người được ông chọn để viết bài Tựa cho sách<ref>Đại Việt sử ký toàn thư (tập 2), tr. 46, 58 và 82.</ref>.
=== Khéo tiến cử người tài giỏi, kính cẩn giữ tiết làm tôi ===
[[Tập tin:Đền Trần Hưng Đạo ở Sài Gòn.jpg|nhỏ|phải|250px|Cổng vào đền thờ Trần Hưng Đạo ở [[quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh]]]]
[[Tập tin:Tranhungdaotemple.jpg|nhỏ|phải|250px|Đền thờ Trần Hưng Đạo ở địa chỉ trên]]
Trần Hưng Đạo khéo tiến cử người tài giỏi cho đất nước, như [[Dã Tượng]], [[Yết Kiêu]] là gia thần của ông, có dự công dẹp Ô Mã Nhi, [[Toa Đô]]. Các người nổi tiếng khác như [[Phạm Ngũ Lão]], Trần Thì Kiến, [[Trương Hán Siêu]], Phạm Lãm, Trịnh Dũ, Ngô Sĩ Thường, Nguyễn Thế Trực vốn là môn khách của ông, đều nổi tiếng thời đó về văn chương và chính sự <ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 78-79.</ref>
Vì có công lao lớn nên nhà vua gia phong ông là Thượng quốc công, cho phép ông được quyền phong tước cho người khác, từ minh tự trở xuống, chỉ có tước hầu thì phong trước rồi tâu sau. Nhưng Trần Hưng Đạo chưa bao giờ phong tước cho một người nào. Khi quân Nguyên vào xâm chiếm nước Việt, ông lệnh cho nhà giàu bỏ thóc ra cấp lương quân, mà cũng chỉ cho họ làm lang tướng giả chứ không cho họ tước lang thực, ông rất kính cẩn giữ tiết làm tôi...<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 78.</ref>
==Tác phẩm==
*'''Dụ chư tỳ tướng hịch văn''' (''Bài văn hịch hiểu dụ các tỳ tướng'', quen gọi là '''[[Hịch tướng sĩ]]''').
*'''[[Binh thư yếu lược|Binh gia diệu lý yếu lược]]''' (''Tóm lược chỗ cốt yếu trong nguyên lý kỳ diệu của nhà binh'', còn gọi là '''Binh thư yếu lược''')
*'''[[Vạn Kiếp tông bí truyền thư]]''' (''Sách bí truyền của tông phái Vạn Kiếp'') nhưng văn bản đã thất lạc, chỉ còn lại bài Tựa của tướng [[Trần Khánh Dư]] đề ở đầu sách, được ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' (quyển VI) ghi lại.
==Ghi nhận công lao==
[[Hình:Trần Hưng Đạo.jpg|nhỏ|230px|Tượng đài Trần Hưng Đạo tại bến Bạch Đằng ([[Thành phố Hồ Chí Minh|TP. Hồ Chí Minh]]).|thế=]]
Dưới sự lãnh đạo của các vua Trần và Hưng Đạo vương, quân đội [[Đại Việt]] đã vượt qua nhiều gian nan, chỉ với số đội quân ít thiện chiến, yếu hơn so với đối phương lại [[Chiến tranh Nguyên Mông – Đại Việt|hai lần đánh tan hàng vạn quân Mông Nguyên]] hùng mạnh, giành thắng lợi mà "tiếng vang đến phương Bắc, khiến chúng thường gọi ông là An Nam Hưng Đạo Vương mà không dám gọi thẳng tên"<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 79.</ref>. Chiến lược của ông đã góp phần rất lớn đến thắng lợi này nên chiến công vĩ đại này thường gắn liền với tên tuổi của ông. Công lao to lớn này đã đưa ông lên hàng ''"thiên tài quân sự có tầm chiến lược, và là một anh hùng dân tộc bậc nhất của nhà Trần"'' <ref name="NHC">Nguyễn Huệ Chi, tr. 1799.</ref>, một bậc thầy về chiến lược thực sự. Chiến thắng của ông và quân dân nước Việt đã góp phần đánh dấu chấm hết thời kỳ đỉnh cao của quân Nguyên - Mông trong lịch sử.
Là một người có tài dụng người, dụng binh thao lược, ông tiến cử người tài giỏi giúp nước, như [[Dã Tượng]], [[Yết Kiêu]] là gia thần của ông đã có công đánh dẹp [[Ô Mã Nhi]], [[Toa Đô]]. Các người nổi tiếng khác như [[Phạm Ngũ Lão]], [[Trần Thì Kiến]], [[Trương Hán Siêu]], Phạm Lãm, Trịnh Dũ, Ngô Sĩ Thường, Nguyễn Thế Trực vốn là môn khách của ông, đều nổi tiếng về văn chương và chính sự, bởi vì ông có tài mưu lược, anh hùng, lại một lòng giữ gìn người trung nghĩa nên đã giữ được những nhân tài chung quanh ông. Ví dụ như khi vua Trần Thánh Tông vờ bảo với Trần Quốc Tuấn rằng: “Thế giặc như vậy, ta phải hàng thôi”. Trần Quốc Tuấn trả lời: “Bệ hạ chém đầu tôi trước rồi hãy hàng giặc”. Nhân dân Việt Nam vô cùng kính trọng ông và tôn ông là vị anh hùng dân tộc có công trạng lớn vào hàng bậc nhất đối với tổ quốc và là tấm gương uy vũ sáng ngời cho nhiều thế hệ mai sau.
Là một Tiết chế đầy [[tài năng]], khi ''"dụng binh biết đợi thời, biết thừa thế tiến thoái"''<ref>''[[Việt Nam sử lược]]'', tr. 147.</ref>. Ông nổi tiếng với chiến lược "tấn công và rút lui". Ngoài ra, ông còn đặc biệt có một lòng tin sắt đá vào sức mạnh và ý chí của nhân dân, của tướng sĩ, nên Trần Hưng Đạo đã đề ra một đường lối kháng chiến ưu việt, tiêu biểu là các cuộc rút lui chiến lược khỏi kinh thành [[Thăng Long]], để bảo toàn lực lượng. Kế hoạch "thanh dã" (vườn không nhà trống) và những hoạt động phối hợp nhịp nhàng giữa "hương binh" và quân triều đình, những trận tập kích và phục kích có ý nghĩa quyết định đối với cả chiến dịch như ở Chương Dương, Hàm Tử, Tây Kết, Vân Đồn, và nhất là ở Bạch Đằng...đã làm cho tên tuổi ông bất tử <ref name="NHC" />.
Có thể nói tư tưởng quán xuyến suốt đời của Trần Hưng Đạo, là ''một tấm lòng tận tụy đối với đất nước, là ý muốn đoàn kết mọi tầng lớp trong dân tộc thành một lực lượng thống nhất, là tinh thần yêu thương dân. Cho nên trước khi mất, ông vẫn còn dặn vua [[Trần Anh Tông]] rằng: "Phải khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc" cho sự nghiệp lâu dài của nước nhà''<ref name="NHC" />.
==Gia quyến==
* Cha: Khâm Minh đại vương [[Trần Liễu]].
* Mẹ: Có lẽ là [[Thiện Đạo quốc mẫu]] (善道國母), húy Nguyệt. Sau khi Khâm Minh đại vương mất, bà xuất gia làm ni.
* Vợ: [[Công chúa Thiên Thành|Nguyên Từ quốc mẫu]] (1235 - 1288), tức ''Thiên Thành công chúa'', con gái/ em gái của [[Trần Thái Tông]].
* Con cái:
# Hưng Vũ vương [[Trần Quốc Nghiễn]] (陳國巘), trở thành [[phò mã]] của [[Trần Thánh Tông]], cưới [[Công chúa Thiên Thụy|Thiên Thụy công chúa]]. Sau khi đánh đuổi quân Nguyên Mông, [[tháng 4]] năm [[1289]], được phong làm ''Khai Quốc công''.
# Hưng Trí vương [[Trần Quốc Hiện]] (陳國峴): là người có công tổ chức khẩn hoang nhiều vùng đất hoang vu của khu vực tỉnh [[Hải Dương]] ngày nay<ref>''Danh tướng Việt Nam'' (tập 1), tr. 98.</ref>. Khi xét công đánh đuổi quân Nguyên, Hưng Trí vương không được thăng trật, vì ''"đã có chiếu cho người Nguyên về nước, các tướng không được cản trở, mà lại còn đón đánh chúng"'' <ref name=autogenerated2>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 62.</ref>.
# Hưng Nhượng vương [[Trần Quốc Tảng]] (陳國顙), cha của [[Thuận Thánh hoàng hậu]], vợ [[Trần Anh Tông]]. Khi xét công chống giặc, được phong làm [[Tiết độ sứ]].
# Hưng Hiển Vương [[Trần Quốc Uy]].
# [[Bảo Thánh hoàng hậu|Khâm Từ Bảo Thánh hoàng hậu]] Trần thị, hoàng hậu của [[Trần Nhân Tông]], mẹ đẻ của [[Trần Anh Tông]]<ref name="ReferenceA"/>.
# [[Tuyên Từ hoàng hậu]] Trần thị, em gái của Khâm Từ hoàng hậu, kế hậu của Trần Nhân Tông.
# [[Anh Nguyên quận chúa]] (英元郡主), con gái nuôi, vợ của danh tướng [[Phạm Ngũ Lão]]<ref>Tên và tước phong các người con của Hưng Đạo Vương chép theo ''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tr. 49). ''Danh tướng Việt Nam'' (tập 1, tr. 98-99) chép khác.</ref>. Có thuyết cho rằng quận chúa là con gái ruột của Hưng Đạo Vương nhưng ông đã đổi thành con gái nuôi để tránh quy định khắt khe của nhà Trần (chỉ người trong dòng tộc mới được kết hôn) và gả cho Phạm Ngũ Lão
==Đền thờ ==
[[Tập tin:Tượng đài Trần Hưng Đạo ở Westminster.JPG|nhỏ|phải|300px|Tượng đài Trần Hưng Đạo trên phố Bolsa, thành phố [[Westminster, California]].]]
*[[Đền Kiếp Bạc]], huyện [[Chí Linh]], tỉnh [[Hải Dương]]. Đệ Nhất Linh từ.
*Đền Trần, xã [[Tiến Đức]], huyện [[Hưng Hà]], tỉnh [[Thái Bình]].
* Đền Trần, xã [[Khánh Lợi, Yên Khánh|Khánh Lợi]], huyện [[Yên Khánh]], tỉnh [[Ninh Bình]].
*[[Đền A Sào]], xã [[An Thái]], huyện [[Quỳnh Phụ]], tỉnh [[Thái Bình]]. Đệ Nhị Linh từ.
* [[Đền Bảo Lộc]], xã [[Mỹ Phúc]], huyện [[Mỹ Lộc]], tỉnh [[Nam Định]].
* [[Đền Cao An Phụ]], xã [[An Phụ]], huyện [[Kinh Môn]], tỉnh [[Hải Dương]].
* Đền Trần Hưng Đạo, xã [[Khánh Cư, Yên Khánh|Khánh Cư]], [[Yên Khánh]], tỉnh [[Ninh Bình]].
* Đền Trần, làng Thổ Khối, xã [[Hà Dương]], huyện [[Hà Trung (huyện)|Hà Trung]], [[Thanh Hóa]].
* Đền Trần Hưng Đạo, làng Thành An, xã [[Nghĩa Phú, Nghĩa Hưng|Nghĩa Phong]], huyện [[Nghĩa Hưng]], tỉnh [[Nam Định]].
* [[Đình An Quý]], xã [[Cộng Hiền]], huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng.
* [[Đền Tân Phẩm]], tỉnh [[Thừa Thiên - Huế]].
* [[Đền Linh Quang]], phường [[Phú Hiệp, Huế|Phú Hiệp]], thành phố [[Huế]], tỉnh [[Thừa Thiên Huế|Thừa Thiên - Huế]].
* [[Đền Trần Thương]], tỉnh [[Hà Nam]].
* [[Đền Thái Vi]], [[hành cung Vũ Lâm]], huyện [[huyện Hoa Lư|Hoa Lư]], tỉnh [[Ninh Bình]].
* [[Đền thờ Trần Hưng Đạo (Thành phố Hồ Chí Minh)|Đền thờ]] Đức thánh Trần Hưng Đạo, ở 36 đường Võ Thị Sáu, quận 1, [[thành phố Hồ Chí Minh]].
* Đền thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo, số 92 Dương Khuê, phường [[Hiệp Tân, Tân Phú|Hiệp Tân]], quận [[Tân Phú (quận)|Tân Phú]], [[thành phố Hồ Chí Minh]].
*[[Đình Tân Phong]], thôn Sào Thượng, xã [[Lạng Phong]], huyện [[Nho Quan]], tỉnh [[Ninh Bình]].
* Điện thờ Đức Thánh Trần, thôn Quang Trung, xã [[Diễn Hồng|Diên Hông]], huyện Thanh Miện, tỉnh [[Hải Dương]].
* Đền thờ Đức Thánh Trần, thôn Hoàng Sơn, xã [[Ninh Tiến, Ninh Bình|Ninh Tiến]], thành phố [[thành phố Ninh Bình|Ninh Bình]], tỉnh [[Ninh Bình]].
* Đền thờ Đức Thánh Trần, ấp Lai Khê, xã [[Lai Hưng]], huyện [[Bến Cát]], tỉnh [[Bình Dương]].
* Đền thờ Đức Thánh Trần, đường Nguyễn Ái Quốc, thành phố [[Biên Hòa]], tỉnh [[Đồng Nai]].
* [[Đền thờ Hồi Nguyên Đường]], xã [[Mão Điền]], huyện [[Thuận Thành]], tỉnh [[Bắc Ninh]].
* Đền thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo, thôn Cao Trung, xã [[Đức Giang, Hoài Đức|Đức Giang]], huyện [[Hoài Đức]], thành phố [[Hà Nội]].
*Di tích [[chùa Đẩu Long]], phường Tân Thành, [[thành phố Ninh Bình]], tỉnh [[Ninh Bình]].
* Đền thờ Trần Hưng Đạo, số 124 đường Nguyễn Trãi, thành phố [[Nha Trang]], tỉnh [[Khánh Hòa]].
* Đền thờ Đức Thánh Trần, số 68 Hạ Long, phường 2, thành phố [[Vũng Tàu]], tỉnh [[Bà Rịa - Vũng Tàu]].
[[Tập tin:Tượng đài Trần Hưng Đạo ở Làng chài Hải Minh - TP Quy Nhơn.JPG|thumb|Tượng đài Trần Hưng Đạo nằm trên một ngọn đồi của bán đảo Phương Mai ở Làng chài Hải Minh thuộc phường Hải Cảng, TP Quy Nhơn.]]
== Câu nói nổi tiếng ==
{{cquote|''Bệ hạ chém đầu thần rồi hãy hàng|||Trả lời Thái thượng hoàng Trần Thánh Tông trong cuộc kháng chiến lần 2}}
{{cquote|''Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ giận chưa thể xẻ thịt, lột da, ăn gan, uống máu quân thù; dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng cam lòng.''|||Hịch tướng sĩ}}
{{cquote|''Vua tôi đồng tâm, anh em hòa mục, cả nước góp sức, giặc phải bị bắt. (Nên) khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc, đó là thượng sách giữ nước vậy.|||Trả lời [[Trần Anh Tông]] về quốc sách giữ nước trước khi mất}}
== Xem thêm ==
*[[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 1]]
*[[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 2]]
*[[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 3]]
{{Thuộc hạ của Trần Hưng Đạo}}
==Sách tham khảo==
| |||