Wikipedia

Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Pháp thuộc”

Duyệt lịch sử tương tác
← Thay đổi trướcThay đổi sau →
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Trực quanMã wiki
Dripron (thảo luận | đóng góp)
747 sửa đổi
Đã lùi về phiên bản 48710667 bởi Nhi Tử (thảo luận): Lùi sửa đổi rối đã check user, Kayani. (TW)
Thẻ: Lùi sửa
Dòng 7:
 
==Lịch sử==
=== Giai đoạn đầu (sau 1884 tới đầu thế kỷ 20)===
=== Việt Nam dưới thời Tự Đức===
{{chính|Nhà Nguyễn|Tự Đức}}
 
=== Giai đoạn 1858 - 1884===
{{chính|Trận Đà Nẵng (1858-1859)|Chiến tranh Pháp–Đại Nam}}
 
=== Giai đoạn 1884 - đầu thế kỷ 20===
{{main|Phong trào Cần Vương}}
Sau khi ký kết Hòa ước Giáp Thân (1884), nước Pháp tuyên bố rằng họ có "sứ mệnh vừa giải phóng vừa khai hóa" cho các dân tộc tại Đông Dương. Một khi ba nước Đông Dương đã hòa nhập vào đế quốc Pháp thì không nước nào có lý do chính đáng để tách ra khỏi đế quốc, đòi hỏi độc lập dân tộc bởi vì Pháp tuyên bố rằng "độc lập dân tộc sẽ khiến các quốc gia đó rơi vào tình trạng lạc hậu". Pháp tuyên bố các thuộc địa "chỉ có thể tiến bộ bên trong hệ thống Đế quốc Pháp và ngày càng có nhiều tự do cá nhân, tự do chính trị, văn hóa và thịnh vượng hơn". Mỗi cá nhân chỉ còn có thể ước vọng trở thành công dân của "Đế quốc Pháp văn minh nhất thế giới". Người Pháp chưa bao giờ có ý định trao trả độc lập cho ba nước Đông Dương, họ chỉ chấp nhận cho người bản xứ tham gia vào bộ máy hành chính và nền chính trị ở mức độ tối thiểu và ban cho các chính quyền bản xứ một ít quyền lực hạn chế.<ref>Paris - Saigon - Hanoi, trang 41, Philippe Devillers, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2003</ref>
 
Dù [[Nhà Nguyễn|triều đình Huế]] đã đầu hàng Pháp sau [[Hòa ước Giáp Thân (1884)]], nội bộ triều đình vẫn phân hóa thành 2 phe rõ rệt – phe chủ chiến và phe chủ hòa. Phe chủ chiến kiên quyết không khuất phục [[Đế quốc thực dân Pháp|thực dân Pháp]], muốn giữ vững nền độc lập của đất nước. Còn phe chủ hòa sẵn sàng quy thuận và hợp tác với [[Pháp]] để tránh tiếp tục chiến tranh sau một thời gian dài xung đột với Pháp. Đứng đầu phe chủ chiến là đại thần [[Tôn Thất Thuyết]], Thượng thư Bộ binh, nắm giữ [[quân đội]] trong tay và là nhân vật quan trọng nhất trong Hội đồng phụ chính.
Hàng 58 ⟶ 51:
{{chính|Việt Nam trong Chiến tranh thế giới thứ nhất}}
[[Tập tin:Soldats annamites front dela Marne 1918.jpg|thumb|Lính Việt Nam tham chiến trong [[trận sông Marne lần thứ hai]] năm 1918.]]
Khi bước vào [[Chiến tranh thế giới thứ nhất]], Pháp động viên hàng vạn thanh niên người Việt gia nhập quân đội rồi đưa họ sang tham chiến ở châu Âu, dẫn đến nhiều cuộc nổi loạn khắp [[Nam Kỳ]]. Có đến 50.000 binh lính và 50.000 lao công người Việt, bị cưỡng chế kéo khỏi những làng mạc, được đưa sang [[châu Âu]] chiến đấu cho Pháp trong chiến tranh. Họ phải chiến đấu tại những nơi xa xôi lạ lẫm, hàng ngàn lính người Việt đã chết trên biển vì tàu bị bắn chìm, hàng ngàn lính khác đã tử trận ở [[Trận Somme (1916)|Somme và Picardy]], gần bờ biển [[Bỉ]] và rất nhiều nữa hy sinh ở chiến trường [[Trung Đông]] đẫm máu. Hơn 30.000 người Việt Nam đã chết trong cuộc xung đột và 60.000 bị thương. Việt Nam phải đóng góp 184 triệu đồng bạc dưới hình thức vay nợ và 336.000 tấn lương thực. Những gánh nặng kinh tế này khiến dân chúng tại Việt Nam bất mãn, hơn nữa nông nghiệp gặp khó khăn bởi thiên tai từ 1914 đến 1917. Hơn 30.000 người Việt Nam đã chết trong cuộc chiến và 60.000 bị thương. Người dân Việt Nam còn bị buộc phải chịu thêm nhiều sưu thuế nặng nề để tài trợ nỗ lực chiến tranh của Pháp.
 
[[Nguyễn Ái Quốc]] đã châm biếm việc này như sau:<ref>Bản án chế độ thực dân Pháp, Hồ Chí Minh toàn tập, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 2, trang 22-24.</ref>
Hàng 71 ⟶ 64:
Nhiều binh sĩ người Việt tìm cách chống lại việc bắt lính của Pháp bằng việc bỏ trốn hoặc chống lệnh. Tiêu biểu là [[Trịnh Văn Cấn]], viên cai đội (caporal) lính khố xanh ở Thái Nguyên đã cầm đầu lính Việt thực hiện cuộc [[khởi nghĩa Thái Nguyên]] vào đêm 30 Tháng Tám năm 1917. Quân Pháp trấn áp cuộc khởi nghĩa tới tháng 3 thì xong, với một chiến thuật mà họ sử dụng rất hiệu quả là bắt giữ thân nhân của quân khởi nghĩa để buộc họ phải ra hàng. Một số người bị bắt bị kết án tử hình, những người khác bị kết án và đày ra [[Côn Đảo]].
 
Người dân Việt Nam còn bị buộc phải chịu thêm nhiều sưu thuế nặng nề để tài trợ nỗ lực chiến tranh của Pháp. Việt Nam đã phải đóng góp 184 triệu đồng bạc dưới hình thức vay nợ và 336.000 tấn lương thực. Những gánh nặng này cùng những khó khăn gây ra bởi tai họa thiên nhiên đã tạo nên nạn đói từ năm 1914 đến 1917.
Đối với phong trào giải phóng dân tộc tại Việt Nam, cuộc chiến này đánh dấu sự xuất hiện của một thế hệ những nhà lãnh đạo cách mạng Việt Nam với những tên tuổi nổi bật như [[Phan Văn Trường]], [[Nguyễn Ái Quốc]]... Thế hệ này là gạch nối giữa những nhà yêu nước Việt Nam tiền bối như [[Phan Bội Châu]], [[Phan Châu Trinh]] và những nhà hoạt động chính trị hiện đại xuất hiện trong thập niên 1920. Do thiếu mất một tổ chức thống nhất toàn quốc, hoạt động đấu tranh vì độc lập dân tộc tại Việt Nam dù mãnh liệt nhưng vẫn thất bại và không tận dụng được lợi thế khi Pháp đang gặp khó khăn như là kết quả của chiến tranh để thực hiện bất kỳ cuộc nổi dậy đáng chú ý nào. Hoạt động của những người có học thức không mang lại kết quả trong khi những lực lượng xã hội mới vẫn chưa đủ mạnh để thúc đẩy những cuộc đấu tranh quy mô lớn.
 
Nhiều cuộc nổi loạn chống thực dân bộc phát tại Việt Nam nhưng bị triều đình nhà Nguyễn dập tắt nhờ vào sự hỗ trợ của Pháp. Năm [[1916]], vua [[Duy Tân]] xuất cung tham gia cuộc nổi dậy do [[Thái Phiên]] và [[Trần Cao Vân]] tổ chức. Người Pháp được mật báo kế hoạch nổi dậy nên đã bắt giam và xử chém những người lãnh đạo cuộc nổi dậy. Vua Duy Tân bị truất ngôi và bị đày ra [[réunion|đảo Réunion]] ở [[Ấn Độ Dương]]. Một trong những cuộc nổi dậy hữu hiệu nhất năm [[1916]] là cuộc [[khởi nghĩa Thái Nguyên]] ở miền Bắc. Khoảng 300 binh lính người Việt đã nổi dậy, phóng thích và cấp súng ống cho 200 tù binh chính trị cùng vài trăm dân địa phương. Nghĩa quân đánh chiếm và làm chủ [[Thái Nguyên]] trong nhiều ngày liền, với hy vọng được tiếp viện bởi [[Trung Quốc Quốc Dân Đảng]]. Khi không ai đến giúp họ, Pháp đã đánh chiếm lại Thái Nguyên và truy bắt hầu hết các nghĩa quân.
 
===Giữa hai cuộc thế chiến===
Hàng 89 ⟶ 80:
 
Năm 1941 khi chiến cuộc càng khốc liệt giữa [[khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai|phe Đồng minh]] và [[phe Trục]], [[chính phủ Vichy]] mở thêm hải cảng [[Cam Ranh]] và [[Sài Gòn]] cho quân đội Nhật Bản sử dụng.
 
Ngày 8/12/1943, chính phủ [[Pháp]] lưu vong công bố thông cáo về Đông Dương trong đó ghi rõ "''Đồng thời với việc luôn luôn ghi nhớ thái độ cao thượng và trung thực của các vị Quốc vương đương trị của Đông Dương, nước Pháp cũng sẽ ghi tạc mãi mãi thái độ kiên cường và thẳng thắng của các dân tộc Đông Dương, cuộc kháng chiến mà họ đã tiến hành bên cạnh chúng ta chống Nhật Bản và Thái Lan, cũng như tấm lòng thủy chung gắn bó của họ đối với cộng đồng Pháp. Với các dân tộc đã biết cùng một lúc biểu hiện tinh thần yêu nước và ý thức trách nhiệm chính trị của mình, nước Pháp thỏa thuận ban hành trong nội bộ khối cộng đồng Pháp một quy chế chính trị mới theo đó, trong khuôn khổ của tổ chức liên bang, những quyền tự do của các nước trong Liên bang sẽ được nới rộng và khẳng định; tính chất tự do rộng rãi của các tổ chức sẽ được nổi bật mà không hề mất đi dấu hiệu của nền văn minh và truyền thống Đông Dương; những người Đông Dương có thể nhận bất cứ công việc nào và chức vụ nào của nhà nước. Phù hợp với sự cải cách quy chế chính trị ấy, sẽ có một cuộc cải cách quy chế kinh tế của cả Liên bang - cuộc cải cách này đặt trên cơ sở chế độ hải quan và thuế khóa tự trị, đảm bảo sự phồn vinh và góp phần vào sự phồn vinh của các nước láng giềng.''"<ref>Paris - Saigon - Hanoi, trang 39, Philippe Devillers, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2003</ref>
 
Tháng 8/1944, Decoux công bố và thực thi một đạo luật bí mật ban cho ông những quyền hạn đặc biệt trong trường hợp mất liên lạc với chính phủ Vichy tại Pháp. Ngày 30/8/1944, Decoux gửi một bức điện cho chính phủ Vichy với nội dung "''Trái với ý nghĩ được phổ biến rộng ra quá nhiều lần, chủ quyền của nước Pháp trên xứ thuộc địa này vẫn được giữ gìn trọn vẹn... Chính phủ Pháp vẫn tuyệt đối tự do... Nhờ có bốn năm cố gắng không ngừng và hiệp thương giữa Hà Nội, Bắc Kinh và Tokyo, cái cơ bản của lập trường chúng ta, của chủ quyền chúng ta, của uy tín chúng ta và của sự nghiệp văn minh khai hóa của chúng ta đã được bảo vệ... điều kiện cần thiết và đầy đủ để cho chủ quyền của Pháp ở Đông Dương và những lợi ích của Pháp tại Viễn Đông được vẹn toàn cho đến ngày kết thúc chiến tranh dường như là thế này; Chính phủ mới của Pháp hãy khuyến cáo Đồng minh đừng mở bất cứ một cuộc tấn công quân sự nào vào Đông Dương và bản thân nó hãy tránh mọi sáng kiến ngoại giao hoặc quân sự có thể xô đẩy Nhật Bản và tâm trạng nghi kỵ đối với nước Pháp''"<ref>Paris - Saigon - Hanoi, trang 63-64, Philippe Devillers, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2003</ref>.
 
Thực dân Pháp chỉ tồn tại đến ngày 9 [[tháng ba|tháng 3]] năm [[1945]] khi Nhật lật đổ Pháp trên toàn bộ Đông Dương vì nhận thấy quân đội Đông Dương thuộc Pháp đang hoạch định việc chuẩn bị tác chiến chống lại Nhật sau khi Đồng Minh đổ bộ vào Đông Dương, bắt đầu tuyển mộ dân bản xứ (các dân tộc thiểu số người Việt và Lào) vào quân đội Đông Dương thuộc Pháp.<ref>Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2008, trang 99, 100, 101</ref> Ngày 9 tháng 3 năm 1945, tại Sài Gòn, đại sứ Nhật Matsumoto trao cho Đô đốc Decoux một tối hậu thư đòi các lực lượng vũ trang Pháp phải được đặt dưới quyền chỉ huy của Nhật. Sau 2 giờ, khi nhận được câu trả lời của Decoux, người Nhật cho rằng ông này đã bác bỏ tối hậu thư của họ. Trong vòng 48 giờ, từ Đô đốc Decoux đến những viên chức Pháp thấp nhất đều bị tước quyền hành và bỏ tù hoặc bị tập trung lại.<ref>Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2008, trang 102</ref>
 
==Chính trị==
===Tổ chức chính quyền===
{{chính|Hành chính Việt Nam thời Pháp thuộc}}
Trước năm 1887, Bắc Kỳ - Trung Kỳ là xứ bảo hộ còn Nam Kỳ là thuộc địa của Pháp. Năm 1887, theo đề nghị của Bộ Hải quân và Thuộc địa và Bộ Ngoại giao, Tổng thống Cộng hòa Pháp thành lập Liên bang Đông Dương, đứng đầu là Toàn quyền Đông Dương do Tổng thống Pháp bổ nhiệm. Toàn quyền Đông Dương “''là người được ủy nhiệm thi hành quyền lực của nước Cộng hoà Pháp tại Đông Dương''” chỉ đạo các viên chức đứng đầu 3 kỳ tại Việt Nam, Lào, Cao Miên thuộc Liên bang Đông Dương.<ref name="dohoanganh"/> Hệ thống chính quyền ở Việt Nam được phân thành 3 kì độc lập: Bắc Kì, Trung Kì và Nam Kì. Đứng đầu hệ thống chính quyền Bắc Kì là Thống sứ Bắc Kì; Trung Kì là Khâm sứ Trung Kì; Nam Kì là Thống đốc Nam Kì.<ref name="dohoanganh"/>
 
Hàng 128 ⟶ 112:
 
Tại Bắc Kì và Trung Kì, người Pháp thực hiện chính sách “cải lương hương chính” để can thiệp vào tổ chức quản lí cấp xã nhằm xóa bỏ sự tự trị và dân chủ kéo dài hàng ngàn năm của cộng đồng làng xã ở Việt Nam và thay thế tầng lớp Nho sĩ lãnh đạo làng xã, được dân chúng bầu chọn nhờ đạo đức và học vấn, bằng tầng lớp địa chủ có thế lực, địa vị nhờ tài sản. Bằng những cải cách hệ thống chính quyền làng xã, người Pháp muốn kiểm soát dân chúng chặt chẽ hơn, ngăn ngừa những cuộc nổi loạn do giới Nho sĩ lãnh đạo và tạo ra một tầng lớp lãnh đạo địa phương dễ sai bảo. Tổ chức hành chính cấp xã dưới thời Pháp thuộc phải chịu sự giám sát và kiểm soát của chính quyền cấp tỉnh về nhân sự cũng như mọi hoạt động của xã. Lý trưởng, xã trưởng là người trung gian giữa dân chúng trong làng, xã và chính quyền cấp tỉnh. Bên cạnh Lý trưởng còn có các tổ chức như Hội đồng kì mục, Hội đồng Tộc biểu, Hội đồng Đại Kì mục và các ủy ban thường trực.<ref name="dohoanganh"/> Những cải cách của người Pháp dẫn đến tệ mua quan bán chức ở địa phương và nạn tham nhũng, cường hào ác bá phát triển không kiểm soát được. Đây cũng là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng vô tổ chức và tan rã của xã hội Việt Nam mà Ngô Đình Nhu từng đề cập đến.
 
====Tây Nguyên====
Tây Nguyên nằm ở vị trí giữa 3 nhà nước: [[Đế quốc Khmer|đế chế Khmer]], [[Chăm Pa|vương quốc Champa]] và các vương quốc trên lãnh thổ Lào, là nơi tranh chấp giữa các nước, vùng này thường xuyên đổi chủ. Khu vực này là vùng xung đột chủ yếu giữa hai nước là Champa và Khmer, nó không thực sự thuộc về bên nào khi thì thuộc Champa, khi thì thuộc về đế chế Khmer, thậm chí có lúc một phần thuộc về [[Lào|Ai Lao]] tùy thuộc vào sức mạnh từng thời kỳ của các nước này. Phần lớn thời gian, Tây Nguyên thuộc chủ quyền Champa.
 
Từ thời các chúa Nguyễn, các bộ lạc ở [[Tây Nguyên]] mà mạnh nhất là bộ tộc [[người Gia Rai]] với các vị tiểu vương [[Thủy Xá - Hỏa Xá|Thủy Xá]], [[Thủy Xá - Hỏa Xá|Hỏa Xá]] đã từng triều cống chính quyền Đàng Trong. Vào năm [[1830]], vua [[Minh Mạng]] sáp nhập vùng đất [[Tây Nguyên]] ngày nay và đưa vào bản đồ Đại Nam, mặc dù không hề có người Kinh sinh sống cũng như quan lại cai trị. Tây Nguyên lúc đó được xem là [[Lãnh thổ tự trị|vùng tự trị]] của [[Việt Nam]]. Đến thời Pháp thuộc, người Pháp xem Tây Nguyên là một phần lãnh thổ Việt Nam.
 
Sau khi người Pháp nắm được quyền kiểm soát Việt Nam, họ đã thực hiện hàng loạt các cuộc thám hiểm và chinh phục vùng đất Tây Nguyên. Trước đó, các nhà truyền giáo đã đi tiên phong lên vùng đất còn hoang sơ và chất phác này. Năm 1888, một người Pháp gốc đảo [[Corse]] tên là [[Marie-Charles David de Mayréna|Mayréna]] sang Đông Dương, chọn [[Đắk Tô|Dakto]] làm vùng đất cát cứ và lần lượt chinh phục được các bộ lạc thiểu số. Ông thành lập [[Vương quốc Sedang]] có Quốc kỳ và phát hành giấy bạc, có cấp chức riêng và tự mình lập làm vua xưng là Marie đệ Nhất. Nhận thấy được vị trí quan trọng của vùng đất Tây Nguyên, nhân cơ hội Mayréna về [[châu Âu]] vận động xin viện trợ từ các cường quốc Tây phương, chính phủ Pháp đã đưa [[công sứ]] Quy Nhơn F. Guiomar (1889 - 1890) lên tiếp thu. Mayréna trên đường trở lại Đông Dương khi quá cảnh [[Singapore|Tân Gia Ba]] thì bị nhà chức trách giữ lại. Chính phủ Pháp cũng ra lệnh cấm Mayréna nhập cảnh. Mayréna mất không lâu sau đó ở Mã Lai. Vùng Tây Nguyên kể từ năm [[1889]] được đặt dưới quyền quản lý của Công sứ Quy Nhơn và vương quốc Sedang cũng bị giải tán.<ref name="Chi">Lê Đình Chi. ''Người Thượng Miền Nam Việt Nam''. Gardena, CA: Văn Mới, 2006. tr 401-449</ref>
 
Năm 1891, bác sĩ [[Alexandre Yersin]] mở cuộc thám hiểm và phát hiện ra [[Cao nguyên Lâm Viên|Cao nguyên Lang Biang]]. Ông đã đề nghị với Chính phủ thuộc địa xây dựng một thành phố nghỉ mát tại đây. Nhân dịp này, người Pháp bắt đầu chú ý khai thác kinh tế đối với vùng đất này. Tuy nhiên, về danh nghĩa, vùng đất Tây Nguyên vẫn thuộc quyền kiểm soát của [[Nhà Nguyễn|Triều đình Huế]]. Vì vậy, ngày 16 tháng 10 năm 1898, Khâm sứ Trung Kỳ là [[Léon Jules Pol Boulloche]] (1898 - 1900) đề nghị [[Viện cơ mật (Huế)|Cơ mật Viện]] triều Nguyễn giao cho Pháp trực tiếp phụ trách an ninh tại các cao nguyên Trung Kỳ. Năm 1898, khi vương quốc Sedang bị giải tán thì ngay năm sau (tức 1899), thực dân Pháp buộc vua [[Đồng Khánh]] ban dụ ngày 16 Tháng 10<ref name="Chi"/> trao cho họ Tây Nguyên để họ có toàn quyền tổ chức hành chính và trực tiếp cai trị các dân tộc thiểu số ở đây. Triều đình Huế chỉ giữ việc bổ nhiệm một viên quan Quản đạo có tính cách tượng trưng. Năm 1900, [[Toàn quyền Đông Dương|Toàn quyền]] [[Paul Doumer]] đích thân thị sát [[Đà Lạt]] và quyết định chọn Đà Lạt làm thành phố nghỉ mát, bắt đầu sự can thiệp trực tiếp trên cao nguyên.
 
Về mặt hành chánh năm 1901 người Pháp đặt sở Đại lý ở Trà Mi, tỉnh [[Quảng Ngãi]] để quản lý toàn vùng sơn cước bốn tỉnh [[Quảng Nam]], [[Quảng Ngãi]], [[Bình Định]] và [[Phú Yên]]. Tuy đây chưa phải là đất Cao nguyên nhưng được dùng làm cơ sở tiếp quản dần, tách rời vùng mạn ngược với miền xuôi.<ref name="Chi"/>
 
Năm 1907, tòa Đại lý ở Kontum đổi thành tòa Công sứ Kontum, cùng với việc thành lập các trung tâm hành chính Kontum và Cheo Reo với viên Công sứ Kontum đầu tiên là Guenot. Tiếp theo là tỉnh lỵ Pleiku ra đời, công sứ Pháp đầu tiên là Leon Plantié<ref name="Chi"/>. Thực dân người Pháp bắt đầu lên đây xây dựng các [[đồn điền]] đồng thời cũng ngăn cấm [[người Việt]] lên theo, trừ số phu họ mộ được. Năm 1917, thị xã Đà Lạt được thành lập với viên Thị trưởng lúc đó là Cunhac (1916 - 1920).
 
Năm 1923 thành lập tỉnh [[Đắk Lắk|Darlac]] dưới quyền công sứ Pháp Sabatier.<ref name="Chi"/>
 
Sau [[Chiến tranh thế giới thứ hai]], người Pháp áp dụng chính sách "chia để trị" triệt để khi thấy tình thế ngày càng bất lợi cho chế độ thực dân. Ngày 27 tháng 5 năm 1946, [[Toàn quyền Đông Dương|Cao ủy Đông Dương]] [[Georges Thierry d'Argenlieu|Georges d’Argenlieu]] ký văn bản thành lập [[Xứ Thượng Nam Đông Dương]] ([[tiếng Pháp]]: ''Pays Montagnards Du Sud Indochinois'', PMSI) với quyền tự trị cho sắc dân Thượng cách biệt khỏi quyền quản lý của người Kinh ở miền xuôi.<ref>[http://www.mhro.org/a-debt-too-far A Debt Too Far]</ref>
 
====Nam Kỳ====
[[File:Hall of Governors-General of French Indochina.jpg|nhỏ|300px|Dinh Toàn quyền Đông Dương tại Sài Gòn]]
Theo Hiệp ước năm 1862, ba tỉnh miền Đông Nam Kì trở thành thuộc địa trực thuộc Bộ Hải quân và Thuộc địa do một viên Đô đốc chịu trách nhiệm cả về dân sự và quân sự. Đến năm 1879, đứng đầu Nam Kỳ là Thống đốc. Dưới Thống đốc Nam Kì là: Tổng Biện lí chịu trách nhiệm về mặt pháp chế; Chánh chủ trì chịu trách nhiệm về vấn đề tài chính và Giám đốc Nha Nội chính.<ref name="dohoanganh"/>
 
Hàng 165 ⟶ 131:
 
===Các khuynh hướng chính trị===
Năm [[1927]], những người Việt theo chủ nghĩa dân tộc đã thành lập [[Việt Nam Quốc dân Đảng]] (giống [[Trung Quốc Quốc Dân Đảng|Trung Hoa Quốc dân Đảng]]) với mục tiêu "''Làm một cuộc cách mạng quốc gia, dùng võ lực đánh đổ chế độ thực dân phong kiến, để lập nên một nước Việt Nam Độc lập Cộng hòa. Đồng thời giúp đỡ các dân tộc bị áp bức trong công cuộc tranh đấu giành độc lập của họ, đặc biệt là các nước lân cận: Ai Lao, Cao Miên.''"<ref>Hoàng Cơ Thụy. ''Việt sử khảo luận''. Paris: Nam Á, 2002. tr 1780.</ref>. Đến năm [[1930]], sau khi cuộc [[khởi nghĩa Yên Bái]] thất bại, Việt Nam Quốc dân Đảng bị suy yếu nghiêm trọng, một số lãnh đạo chủ chốt của nó phải lưu vong sang Trung Quốc. Cùng năm, những người Việt theo [[chủ nghĩa Marx-Lenin]] thành lập [[Đảng Cộng sản Việt Nam|Đảng Cộng sản Đông Dương]]. Theo [[Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam|Điều lệ Đảng]] năm [[1935]] thì "''Đảng Cộng sản Đông Dương, đội tiền phong duy nhất của vô sản giai cấp, tranh đấu để thu phục đa số quần chúng vô sản, lãnh đạo nông dân lao động và tất thảy quần chúng lao động khác, chỉ huy họ làm cách mạng phản đế và điền địa (mưu cho Đông Dương được hoàn toàn độc lập, dân cày được ruộng đất, các dân tộc thiểu số được giải phóng), lập chính quyền [[Xô viết]] công nông binh, đặng dự bị điều kiện tranh đấu thực hiện vô sản chuyên chính, kiến thiết [[xã hội chủ nghĩa]] là thời kỳ đầu của [[cộng sản chủ nghĩa]] theo chương trình của Quốc tế Cộng sản.''". Đảng Cộng sản Đông Dương mau chóng trở thành mục tiêu tiêu diệt của [[Pháp]] khi bùng nổ cao trào cách mạng năm 1930-1931 mặc dù tổ chức của họ thân thiện với [[Mặt trận Bình dân (Pháp)|Mặt trận Bình dân]] cánh tả trong chính quyền [[Pháp]] (khi phe Mặt trận Bình dân nắm quyền thì Pháp ân xá một số tù nhân chính trị, nhưng khi phe cánh hữu nắm quyền thì chính sách của Pháp lại trở về như cũ). Người Pháp không ngừng tuyên truyền Đảng Cộng sản Đông Dương là tay sai của Quốc tế Cộng sản đang tìm cách nổi dậy chống lại Pháp và làm suy yếu phương Tây.<ref>Paris - Saigon - Hanoi, trang 52-53, Philippe Devillers, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2003</ref>
 
Tại Việt Nam, một thời, từ thập niên 1930 cụm từ "chủ nghĩa quốc gia" hay được dùng. Trong thời Pháp thuộc, một số nhóm theo chủ nghĩa quốc gianày ủng hộ việc hợp tác với chế độ bảo hộ của Pháp tại Đông Dương, ủng hộ chủ nghĩa quốc gia ở Pháp (chỉ các nhóm chính trị cánh hữu hay cực hữu ở Pháp). Có nhóm năm 1939 khi cánh hữu thắng cử ở Pháp, đã kêu gọi "''từ giã hết chủ nghĩa xã hội, quốc tế, cộng sản xét ra không có lợi gì cho tiền đồ Tổ quốc đi, để quay đầu về phụng sự chủ nghĩa quốc gia''", họ cho là các lý tưởng kia "''không lấy thực nghiệm ra mà suy xét, chỉ chạy theo lý tưởng suông''" và xem một số nước "''đem ra thực hành đều thất bại cả''", họ kêu gọi "''trông cậy vào sự chỉ đạo của nước Pháp bảo hộ,... yêu cầu nước Pháp gây dựng cho nước ta một quốc gia, có chính phủ chịu trách nhiệm các việc nội trị trước một Dân viện có quyền lập pháp''". Tức đòi quyền tự trị chứ không phải độc lập. Họ bác bỏ quan điểm của "''bọn thanh niên... cứ nhứt định theo đòi văn minh Âu - Mỹ mà thôi''", và kêu gọi "''khôi phục quốc quyền, chấn hưng quốc thể''", bác bỏ "''tư tưởng và óc đảng phái đã làm cho quốc dân Việt Nam tam phân ngũ liệt''", và "''đòi tự trị''", "''quân chủ lập hiến''". Họ bác bỏ "''thuyết xã hội, thuyết quốc tế cùng đảng viên tả phái đi cổ động tự do''", cho đó là "''trái với tinh thần "trung quân ái quốc" của dân chúng, trái với luân lý Phật đà, Khổng Tử, khác với chủ nghĩa quốc gia cái rễ từ đời Trưng Nữ vương đuổi Tô Định, Triệu Ấu đuổi quân Ngô''", kêu gọi "''chỉ có ai là thức thời, có lòng yêu nước trung vua vốn sẵn, chỉ dựa vào cái chủ nghĩa "Pháp Nam hợp tác", "Pháp Việt đề huề", học đòi người quý quốc, làm cho nước được mạnh, dân được giàu lên đã''".
 
Họ bác bỏ quan điểm của "''bọn thanh niên... cứ nhứt định theo đòi văn minh Âu - Mỹ mà thôi''", và kêu gọi "''khôi phục quốc quyền, chấn hưng quốc thể''", bác bỏ "''tư tưởng và óc đảng phái đã làm cho quốc dân Việt Nam tam phân ngũ liệt''", và "đòi tự trị", "quân chủ lập hiến". Họ bác bỏ "''thuyết xã hội, thuyết quốc tế cùng đảng viên tả phái đi cổ động tự do''", cho đó là "''trái với tinh thần "trung quân ái quốc" của dân chúng, trái với luân lý Phật đà, Khổng Tử, khác với chủ nghĩa quốc gia cái rễ từ đời Trưng Nữ vương đuổi Tô Định, Triệu Ấu đuổi quân Ngô''", kêu gọi "''chỉ có ai là thức thời, có lòng yêu nước trung vua vốn sẵn, chỉ dựa vào cái chủ nghĩa "Pháp Nam hợp tác", "Pháp Việt đề huề", học đòi người quý quốc, làm cho nước được mạnh, dân được giàu lên đã''".

Theo báo Tràng An những người này chủ trương "''Nếu chúng ta mong có ngày kia, nước Pháp sẽ theo hòa ước 6 juin 1884, thi hành triệt để giao giả về quốc quyền cho chúng ta tự trị lấy việc nước nhà ta, thì trước hết chúng ta cũng phải bắt chước người Pháp đồng tâm hiệp lực lại, trên dưới một lòng, quân dân một dạ, cử quốc hiệp nhất, khiến cho nước Pháp kính nể, nước Pháp tin cẩn mới được''". Một số chính trị gia theo chiều hướng này tiêu biểu như [[Bùi Quang Chiêu]], [[Phạm Quỳnh]]...nhưng đường lối cụ thể không giống nhau. Họ chống lại Mặt trận Bình dân (cánh tả) ở Pháp. [[Phạm Quỳnh]], [[Ngô Đình Khôi]]... tiêu biểu cho khuynh hướng bảo hộ Pháp, quân chủ kèm dân quyền, sau có hướng thân Nhật, là nhóm "quốc gia" nhất., [[Bùi Quang Chiêu]] có hướng tự do, và lập hiến kiểu dân chủ tư sản, sau ngả xu hướng xã hội cấp tiến, pha trộn chủ nghĩa tự do và xã hội, gần đường lối Gandhi nhưng chấpủng nhậnhộ bảo hộ Pháp, một thời gian ngắn liên kết với nhóm ủng hộ thợ thuyền cộng sản và xã hội. [[Hồ Văn Ngà]] thì dựa vào Nhật ủng hộ độc lập. Ngoài ra còn có "Quốc gia Xã hội" (gọi tắt là Quốc xã) như nhóm Đại Việt của [[Trần Trọng Kim]],... Pháp thời gian đó cũng có [[Đảng Quốc gia Xã hội Pháp]], có chi nhánh tại Đông Dương.
 
===Các phong trào chống Pháp===
Hàng 197 ⟶ 164:
==Kinh tế - văn hóa - xã hội==
===Kinh tế===
{{chính|Kinh tế Việt Nam thời Pháp thuộc}}
Theo sắc lệnh ngày 17-10-1887, thực dân Pháp thành lập Liên bang Đông Dương, thời điểm đó mới bao gồm có Bắc Kì, Trung Kì, Nam Kì và Campuchia, trực thuộc Bộ Hải quân và Thuộc địa. Ngày 19- 4-1899, Tổng thống Pháp ra sắc lệnh sáp nhập thêm Lào vào Liên bang Đông Dương. Việt Nam bị chia cắt làm 3 kì: Bắc Kì, Trung Kì và Nam Kì với ba chế độ cai trị khác nhau. Bắc Kì và Trung Kì là hai xứ bảo hộ vẫn còn giữ lại chính quyền phong kiến về hình thức; Nam Kì là đất thuộc địa hoàn toàn do Pháp nắm cùng với Lào và Campuchia cũng là đất bảo hộ của Pháp, hợp thành Liên bang Đông Dương. Việt Nam, Lào, Campuchia bị xóa tên trên bản đồ thế giới.
[[Tập tin:Hanoi rue Paul Bert.jpg|nhỏ|phải|300px|Rue Paul Bert, tức phố Tràng Tiền, nhìn về phía Nhà hát Lớn, Hà Nội, thời Pháp thuộc.]]
Hàng 207 ⟶ 173:
 
====Nông nghiệp====
Dưới thời Pháp thuộc, địa chủ phong kiến tiếp tục được duy trì. Ngoài ra còn có thêm việc chiếm hữu diện tích lớn đất đai của [[thực dân Pháp]] và giáo hội [[Thiên Chúa giáo]]. Ở Bắc Kì, tính đến năm 1902, người Pháp đã chiếm hữu 182.000 héc ta đất trong đó có 50.000 héc ta ở các vùng trù phú nhất.<ref name="sgkdxl">[https://drive.google.com/file/d/0B1GYm-C3pkHWVnhrQm0wQ2dCS0k/view?pli=1 ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ VIỆT NAM, TẬP 2], trang 121, Đinh Xuân Lâm chủ biên, Nhà xuất bản Giáo dục, năm 2000.</ref> Sau khi chiếm đất, thực dân Pháp chủ yếu vẫn áp dụng phương pháp phát canh thu tô. Một số tư bản thực dân có kinh doanh trong những sở đồn điền mới theo lối tư bản chủ nghĩa, nhưng số này ít, chủ yếu là nhằm tận dụng nhân công rẻ mạt. Ngoài địa chủ Pháp, giáo hội Thiên Chúa chỉ riêng ở [[Nam Kỳ]] đã sở hữu 1/4 diện tích đất canh tác.<ref name="sgkdxl"/>
Ở Nam Kỳ, người Pháp sớm nhận thấy tiềm năng thu lợi nhuận từ nông nghiệp của vùng này<ref name=nong />. Tại đây, tính đến năm 1936, Pháp đã đào được 1360 km kênh chính, 2500 km kênh phụ với kinh phí lên đến 58 triệu Franc. Hệ thống kênh đào được thực hiện trong khoảng 80 năm ở Nam Kỳ đã làm thay đổi hẳn diện mạo nông nghiệp ở Đồng bằng Sông Cửu Long khiến diện tích đất canh tác được mở rộng, sản lượng lúa mỗi ngày một tăng, hình thành nên thị trường hàng hóa nông nghiệp. Giao thông vận tải cũng phát huy hiệu quả qua hệ thống đường thủy.<ref>Nguyễn Thanh Lợi. Tạp chí Xưa &Nay, số 286, số 6, 2007 </ref> Người Pháp thúc đẩy việc khai khẩn rừng tràm, đồng cỏ và các vùng đất thấp ở Nam Kỳ như [[Long Xuyên]], [[Châu Đốc]] và [[Đồng Tháp Mười]]<ref>Sơn Nam, Lịch Sử Khẩn Hoang Miền Nam - Lưu ý, Nxb Trẻ, 2014</ref>. Trong nửa thế kỷ (1880-1937), diện tích trồng lúa tăng lên 420% (1880: 522.000 mẫu; 1937: 2,2 triệu mẫu), số lúa xuất cảng tăng lên 545% (1880 : 284.000 tấn; 1937: 1,5 triệu tấn), số dân tăng 260% (1880: 1,7 triệu, 1937: 4,5 triệu)<ref>Nguyễn Thế Anh. Việt Nam thời Pháp đô hộ, trang 181, Saigon : Lửa Thiêng, 1970</ref>. Có kênh tưới nước, dân chúng tứ xứ di cư đến 2 bên bờ kênh để khai hoang làm ruộng mà không biết nhiều địa chủ đã trả tiền cho chính quyền thực dân Pháp để được cấp giấy sở hữu toàn bộ vùng đất đó từ trước. Ban đầu các địa chủ không can thiệp mà họ chờ ruộng xanh tốt thì sẽ tới đưa ra giấy sở hữu đất để buộc nông dân phải nộp tô, nếu nông dân không đồng ý thì sẽ bị thu lại đất. Nếu bị thu đất thì nông dân không chỉ mất ruộng mà còn mất hết cả chi phí canh tác, cây trồng, nhà ở của mình ở trên mảnh đất đó, nên thường thì họ đành chấp nhận nộp tô cho địa chủ (một số ít thì chống lại nhưng không thể chọi nổi vì địa chủ có giấy sở hữu nên được chính quyền Pháp bảo vệ). Như vậy là hàng loạt nông dân khai hoang đột nhiên bị đẩy vào tình thế phải làm tá điền cho địa chủ, đây là nguyên nhân khiến ở Nam Kỳ xuất hiện tầng lớp đại địa chủ và tình trạng sở hữu ruộng đất ở Nam Kỳ có sự bất bình đẳng rất lớn.
 
Đầu năm 1945, nông dân chiếm 95% dân số Việt Nam nhưng làm chủ không quá 30% diện tích ruộng đất. Riêng tầng lớp nông dân nghèo (không có hoặc chỉ có rất ít ruộng đất) chiếm 60% dân số nông thôn, nhưng chỉ có khoảng 10% ruộng đất. Còn giai cấp địa chủ phong kiến Việt Nam, địa chủ thực dân Pháp, địa chủ Công giáo chiếm không tới 5% dân số nhưng chiếm hữu 70% ruộng đất.<ref>[http://repository.vnu.edu.vn/bitstream/VNU_123/20211/1/5.pdf NHỮNG BIẾN ĐỔI CỦA GIAI CẤP NÔNG DÂN VÀ QUAN HỆ ĐỊA CHỦ - TÁ ĐIỀN Ở NAM BỘ THỜI KỲ CẬN ĐẠI], Lâm Quang Huyên, Kỷ yếu hội thảo Việt Nam học lần thứ 3.</ref>
Trong quá trình chiếm hữu ruộng đất, những quan chức người Việt cộng tác với thực dân Pháp chiếm hữu được nhiều ruộng đất nhất. [[Tứ đại phú hộ]] ở Nam Kỳ thời đó đều là quan chức người Việt cộng tác với thực dân Pháp, họ được thực dân Pháp ưu tiên cấp cho những khu đất rộng và tốt nhất, lại được biết những thông tin về việc đào kênh mương nên biết rõ mua đất ở đâu là thuận lợi nhất. Thực dân Pháp thu được 235 triệu Franc (trong lúc tiền đầu tư chỉ 54 triệu Franc) tiền bán đất cho các điền chủ người Pháp và người Việt, trong đó giới điền chủ lớn đã chiếm 1.035.000 ha (riêng quan hội đồng Trần Trinh Trạch - cha [[công tử Bạc Liêu]] chiếm 145.000 ha), trong đó điền chủ người Pháp chiếm 308.000 ha ruộng tốt, gần sông rạch, điền chủ nhỏ từ 10-50 ha chiếm 620.000 ha, quan xã, thôn ấp chiếm 230.000 ha. Còn lại hơn 4 triệu nhân khẩu nông dân chỉ chia nhau hơn 500.000 ha<ref name=nong />. Chính sách đất đai của Pháp cũng khiến khá nhiều nông dân mất đất. Sau khi Pháp chiếm Nam Kỳ, những đất hoang hay đất có chủ theo bằng khoán thiết lập từ đời [[Tự Đức]] mà không khai khẩn hay không khai báo với nhà nước sau khi đăng trong công báo 3 tháng thì trở nên vô thừa nhận và thuộc về chính quyền thuộc địa. Thời đó, nhiều nông dân đang chạy nạn chiến sự nên không có ở nhà, nhiều người khác thì không biết chữ hoặc không đọc công báo nên không biết tin này và đã bị mất đất, kể cả khi ruộng đất của họ có giấy sở hữu từ đời [[Tự Đức]]. Nhà nước thuộc địa Pháp bán đất với giá 10 Franc một mẫu (năm 1865) hay phát không cho người có công với chính quyền thuộc địa. Khi thành lập thành phố Sài Gòn, nhà và đất vô thừa nhận bị quốc hữu hóa theo nghị định ngày 20/2/1872 sau đó được phân lô và bán lại. Nếu người chủ không đủ tiền mua lại hoặc không biết khiếu nại thì nhà và đất bị mất.
 
Theo thống kê phân bố ruộng đất ở miền Bắc trước năm 1945, chỉ có 4% dân số đã chiếm hữu tới 24,5% tổng số ruộng đất.<ref name="sgkdxl"/> Còn lại phần lớn nông dân nghèo thì không có hoặc chỉ có rất ít đất canh tác. Ngay từ cuối những năm 1920, [[Nguyễn Ái Quốc]] đã mô tả nông dân Việt Nam như sau: ''“Ruộng bị Tây chiếm hết, không đủ mà cày. Gạo bị nó chở hết, không đủ mà ăn. Làm nhiều, được ít, thuế nặng... Đến nỗi chết đói, hoặc bán vợ đợ con, hoặc đem thân làm nô lệ như những người nó chở đi Tân thế giới...”'' <ref>Phạm Xuân Nam, Chính sách xã hội trong Cách mạng tháng 8 năm 1945 và trong sự nghiệp đổi mới ngày nay, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 11(96) - 2015 [http://www.vjol.info/index.php/khxhvn/article/viewFile/22706/19410 download]</ref>. Miền Bắc Việt Nam thường rơi vào tình trạng đói kém khi mất mùa hoặc gặp thiên tai, lũ lụt. Trong [[nạn đói năm Ất Dậu]] làm 2 triệu người chết, tỷ lệ chết đói cao nhất là những nông dân không có đất canh tác.
Ở Bắc bộ thì tình hình lại xấu hơn nhiều. Trong suốt thời kỳ Pháp thuộc (1884-1945), người Pháp vẫn không thể trị thủy sông Hồng. Do các lần vỡ đê vào các năm 1893, 1899, 1904, 1905, 1911, 1913 và khủng khiếp nhất là năm 1915, khiến cho Bắc bộ điêu tàn. Năm 1915, 4 tỉnh hữu ngạn sông Hồng (Hà Nội, Hà Đông, Ninh Bình, Nam Định) bị lụt suốt 3 tháng, diện tích lúa mất trắng lên tới 221.000 ha, 200 người bị chết đuối. Năm 1926 vỡ đê sông Hồng, sông Luộc, sông Tiên Lãng, trong lúc mực nước mới đạt 11,92 m. Giai đoạn 1927-1944 đê sông Hồng không vỡ, nhưng năm 1936 vỡ đê sông Đuống do nguyên nhân chủ quan. Năm 1941, 1942 đập Đáy tiếp tục được thử với lũ nhỏ nhưng lần nào cũng xảy ra sự cố. Việc phân lũ qua sông Đáy bị quên lãng cho đến cách mạng tháng Tám<ref name=nong>[https://nongnghiep.vn/hao-hung-thuy-loi-viet-nam-thoi-phap-thuoc-post134373.html Hào hùng thủy lợi Việt Nam: Thời Pháp thuộc], báo Nông nghiệp Việt Nam, 11/11/2014</ref>. Sau Cách mạng tháng 8, ngày 11/10/1945, Chính phủ lâm thời Việt Nam họp phiên toàn thể về tu bổ đê, quyết dốc ngân khố kêu gọi nhân dân góp tiền của và công sức sửa sang đê. Nhưng quân Pháp quay lại tấn công, Mật lệnh 48/ZN ngày 11/1/1952 của Vullemey, chỉ huy quân viễn chinh Pháp lệnh ''“Phải phá một cách có hệ thống các đập nước và tất cả các phương tiện tưới ruộng”''. Cho đến năm 1954, hệ thống thủy nông toàn miền Bắc hầu như bị phá hủy, làm cho nạn lụt lội, hạn hán các năm 1952, 1953, 1954 rất trầm trọng, diện tích tưới từ 227.500 ha tụt xuống chỉ còn 26.200 ha<ref>[https://nongnghiep.vn/hao-hung-thuy-loi-viet-nam-ky-tich-trong-gian-kho-post134446.html Hào hùng Thủy lợi Việt Nam: Kỳ tích trong gian khó], Báo Nông nghiệp Việt Nam, 11/11/2014,</ref>.
 
Dưới thời Pháp thuộc, phương thức canh tác nông nghiệp không thay đổi trong hàng ngàn năm, quan hệ sản xuất tại nông thôn vẫn là quan hệ địa chủ - tá điền. Ngoài ra còn có thêm việc chiếm hữu diện tích lớn đất đai của [[thực dân Pháp]] và giáo hội [[Thiên Chúa giáo]]. Ở Bắc Kì, tính đến năm 1902, người Pháp đã chiếm hữu 182.000 héc ta đất trong đó có 50.000 héc ta ở các vùng trù phú nhất.<ref name="sgkdxl">[https://drive.google.com/file/d/0B1GYm-C3pkHWVnhrQm0wQ2dCS0k/view?pli=1 ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ VIỆT NAM, TẬP 2], trang 121, Đinh Xuân Lâm chủ biên, Nhà xuất bản Giáo dục, năm 2000.</ref> Sau khi chiếm đất, thực dân Pháp chủ yếu vẫn áp dụng phương pháp phát canh thu tô. Một số tư bản thực dân có kinh doanh trong những sở đồn điền mới theo lối tư bản chủ nghĩa, nhưng số này ít, chủ yếu là nhằm tận dụng nhân công rẻ mạt. Ngoài địa chủ Pháp, giáo hội Thiên Chúa chỉ riêng ở [[Nam Kỳ]] đã sở hữu 1/4 diện tích đất canh tác.<ref name="sgkdxl"/> Theo thống kê phân bố ruộng đất ở miền Bắc trước năm 1945, chỉ có 4% dân số đã chiếm hữu tới 24,5% tổng số ruộng đất.<ref name="sgkdxl"/> Còn lại phần lớn nông dân nghèo thì không có hoặc chỉ có rất ít đất canh tác. Đầu năm 1945, nông dân chiếm 95% dân số Việt Nam nhưng làm chủ không quá 30% diện tích ruộng đất. Riêng tầng lớp nông dân nghèo (không có hoặc chỉ có rất ít ruộng đất) chiếm 60% dân số nông thôn, nhưng chỉ có khoảng 10% ruộng đất. Còn giai cấp địa chủ chiếm không tới 5% dân số nhưng chiếm hữu 70% ruộng đất.<ref>[http://repository.vnu.edu.vn/bitstream/VNU_123/20211/1/5.pdf NHỮNG BIẾN ĐỔI CỦA GIAI CẤP NÔNG DÂN VÀ QUAN HỆ ĐỊA CHỦ - TÁ ĐIỀN Ở NAM BỘ THỜI KỲ CẬN ĐẠI], Lâm Quang Huyên, Kỷ yếu hội thảo Việt Nam học lần thứ 3.</ref>
 
Cơ cấu giai cấp nông dân vận động theo hướng bần nông, cố nông ngày càng khốn khó; trung nông ổn định tương đối; địa chủ thì mở rộng sự chiếm hữu. Cuộc sống của nông dân Việt Nam phụ thuộc vào ruộng vườn, nhưng do việc địa chủ chiếm hữu ngày càng nhiều ruộng đất, diện tích đất canh tác bình quân ngày càng giảm, đến năm 1945 chỉ còn mức 0,18 ha (Thanh Hoá), 0,17 ha (Hà Tĩnh), 0,12 ha (Nghệ An); sản lượng lúa tính theo đầu người cũng giảm theo, trung bình chỉ còn 1,2 tạ/người/năm. Nông dân bị bần cùng hoá nhanh hơn bởi vì sự chuyển biến của nông nghiệp không theo kịp đà tăng dân số, phân chia ruộng đất bất bình đẳng. Diện tích gieo trồng tính theo đầu người ở bắc trung kỳ đã giảm 5 lần tính từ thời vua [[Tự Đức]] đến năm 1945 (ở mức 1 mẫu/người xuống mức 2 sào/người). Sản lượng lúa theo đầu người giảm một nửa tính từ những năm đầu thế kỷ 20 đến năm 1945 (ở mức 3,2 tạ/người/năm xuống 1,7 tạ/người/năm ở Thanh Hoá; 1,6 tạ/người/năm xuống 0,8 tạ/người/năm ở Nghệ An).<ref>[http://www.hids.hochiminhcity.gov.vn/c/document_library/get_file?uuid=27b08268-8cda-4da6-85f8-201ddf8651d3&groupId=13025 CHUYỂN BIẾN CỦA NÔNG NGHIỆP VÀ XÃ HỘI NÔNG THÔN BẮC TRUNG KỲ THỜI THUỘC PHÁP], Trần Vũ Tài, Khoa Lịch sử - Đại học Vinh</ref> Tại Nam Kỳ, đất đai phì nhiêu nhưng nông dân chỉ vừa đủ ăn. Trung bình điền chủ thâu 80% số lúa thu hoạch được. Trung bình đất tốt được 1600kg lúa mỗi mẫu, đất xấu khoảng 1000kg. Mỗi người tiêu thụ khoảng 200kg, không kể để làm rượu, chăn nuôi, thì tá điền chỉ còn đủ lúa để mua sắm ăn chơi trong mấy ngày Tết rồi ra giêng thì bắt đầu vay nợ mới. Ngay từ cuối những năm 1920, [[Nguyễn Ái Quốc]] đã mô tả nông dân Việt Nam như sau: ''“Ruộng bị Tây chiếm hết, không đủ mà cày. Gạo bị nó chở hết, không đủ mà ăn. Làm nhiều, được ít, thuế nặng... Đến nỗi chết đói, hoặc bán vợ đợ con, hoặc đem thân làm nô lệ như những người nó chở đi Tân thế giới...”'' <ref>Phạm Xuân Nam, Chính sách xã hội trong Cách mạng tháng 8 năm 1945 và trong sự nghiệp đổi mới ngày nay, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 11(96) - 2015 [http://www.vjol.info/index.php/khxhvn/article/viewFile/22706/19410 download]</ref>. Miền Bắc Việt Nam thường rơi vào tình trạng đói kém khi mất mùa hoặc gặp thiên tai, lũ lụt. Trong [[nạn đói năm Ất Dậu]] làm 2 triệu người chết, tỷ lệ chết đói cao nhất là những nông dân không có đất canh tác.
 
Pháp giành độc quyền buôn bán 3 mặt hàng quan trọng nhất là [[gạo]], [[muối]] và [[rượu]]. [[Hồ Chí Minh]] đã nhận xét: ''"Nói đến các món độc quyền, người ta có thể hình dung Đông Dương như một con nai béo mập bị trói chặt và đương hấp hối dưới những cái mỏ quặp của một bầy [[diều hâu]] rỉa rói mãi không thấy no"''.
 
Năm 1904, Pháp bắt đầu trồng cao su ở Nam Kỳ với quy mô lớn. Năm 1918, Pháp sở hữu một diện tích đất 185000 ha ở Nam Kỳ trong đó có 7000 ha dùng trồng cao su. Trong 25 năm, số diện tích canh tác tăng gấp đôi và sản lượng tăng lên gấp 20 lần: năm 1920 : 70000 mẫu đồn điền, 3000 tấn cao su; 1930 : 80000 mẫu, 8000 tấn; 1940 : 97300 mẫu, 58000 tấn; 1945 : 138400 mẫu, 77400 tấn.
 
Đồn điền cao su ở miền Đông Nam Kỳ tập trung trong tay 5 đại công ty của Pháp. Ngoài các công ty lớn do Pháp làm chủ còn có độ 60 đồn điền cao su nhỏ, diện tích trên dưới 100 mẫu của người Việt. Từ khi khai thác cao su ở Nam Kỳ, số xuất cảng cao su ở Nam Kỳ đã chiếm một tỷ lệ quan trọng trong tổng giá trị xuất cảng ở Đông Dương: năm 1936 chiếm 14,3%, năm 1937 : 18%, năm 1939 : 27,4%. Trong vòng 10 năm (1928-1939) trị giá cao su xuất cảng đã tăng lên gấp 7 lần, từ 11 triệu quan năm 1928 lên đến 96 triệu năm 1939.
 
– Công ty Đồn Điền Đất Đỏ (Plantation des Terres Rouges gọi tắt là SPTR) là công ty hỗn hợp Pháp-Bỉ, lớn nhất ở Việt Nam tập trung ở vùng Quản Lợi, Xa Trạch, Xa Cam, Biên Hòa, Bà Rịa lan qua cả Cao Miên có đến 420000 nhân viên (1914 đến 1945), có vốn khổng lồ, trang bị cả phòng thí nghiệm riêng.
 
– Công ty cao su Đông Dương (Société indochinoise des plantations d’hévéas, gọi tắt là SIPH) ở vùng Lộc Ninh, Hớn Quản thu dụng 350 000 nhân công ở khắp nơi được mộ về (1914-1945). Công ty rất mạnh nhờ vốn của Ngân Hàng Đông Dương, Công ty Đông Dương Thương Mại và Tài Chánh (SICAF) và nhờ kỹ thuật khai thác tốt. Công ty có 10000 mẫu và sản xuất mỗi năm 10000 tấn.
 
– Công ty các đồn điền Michelin ( Société des plantations et pneumatiques Michelin au Viet Nam) đặt trụ sở ở Thủ Dầu Một sản xuất cao su và có nhà máy làm vỏ xe đạp, vỏ xe hơi tại chỗ. Vào năm 1945, Michelin chiếm 7% diện tích đồn điền và 11% sản lượng cao su trên toàn Đông Dương. Michelin là công ty nổi tiếng hà khắc với nhân công, là nơi xuất phát nhiều cuộc tranh đấu, đình công chống chủ nhân.
 
– Công ty Viễn Đông (Société des caoutchoucs d’Extrême-Orient (CEXO), trụ sở đặt tại Paris khai thác vùng Lộc Ninh, Bù Đốp thu dụng hơn 200000 nhân công (1925-1954)
 
– Công ty cao su Đồng Nai ((Le Caoutchouc Dona, viết tắt là LCD) trụ sở cũng ở Paris, hoạt động ở vùng Trảng Bom, Cây Gáo, Túc Trưng.
 
Chính sách bóc lột và đàn áp nhân công biểu hiện rõ trong việc khai thác đồn điền cao su. Năm 1939, 19 công ty cao su Đông Dương lời được 309 triệu quan, trong khi số lương trả cho nhân công chỉ 40 triệu.<ref>Huỳnh Lứa, Lịch sử phong trào công nhân cao su VN, trang 81, TPHCM : Nxb Trẻ, 2003</ref> Bị bóc lột và đói khổ, công nhân cao su bỏ trốn quay trở về quê do đó nhu cầu mộ phu là vấn đế cấp thiết. Mỗi công nhân được tuyển dụng, người mộ phu sẽ được trả từ 10 đến 20 đồng khiến người ta thực hiện cưỡng ép tại một số vùng nông thôn tạo ra sự bất bình mà điển hình là vụ ám sát người chuyên mộ phu cao su René Bazin năm 1929 đã khiến hơn 200 đảng viên Quốc Dân Đảng bị bắt giam và 76 người bị cầm tù. Des Rousseaux trong một báo cáo mật gởi cho Toàn Quyền Đông Dương viết "''Người nông dân chỉ chấp nhận rời khỏi làng đi làm việc nơi khác là khi nào họ bị đói. Do đó phải đi đến kết luận lạ lùng cho phương thuốc thiếu nhân công [ở đồn điền] là phải bần cùng hóa nông thôn, rút bỏ các khoản trợ cấp, hạ giá nông sản…<ref>Huỳnh Lứa, Lịch sử phong trào công nhân cao su VN, trang 23, TPHCM : Nxb Trẻ, 2003</ref>''".
 
====Công nghiệp====
Sau khi thực dân Pháp thiết lập nền cai trị tại Việt Nam, đầu thế kỷ XX, các công ty Pháp bắt đầu xây dựng một số cơ sở công nghiệp trong các ngành khai khoáng, cơ khí, rồi đến hệ thống công nghiệp dịch vụ và công nghiệp chế biến. Công nghiệp phát triển trên năm lĩnh vực chủ yếu: khai thác mỏ, sản xuất vật liệu xây dựng, cơ khí vận tải, và cuối cùng là các ngành công nghiệp chế biến.<ref name="congthuong">[https://moit.gov.vn/web/guest/lanh-dao-bo?p_p_id=ECOITQLNhanSu_WAR_ECOITQLNhanSuportlet_INSTANCE_u2M8rXahFhD6&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&_ECOITQLNhanSu_WAR_ECOITQLNhanSuportlet_INSTANCE_u2M8rXahFhD6_lichSuId=1&_ECOITQLNhanSu_WAR_ECOITQLNhanSuportlet_INSTANCE_u2M8rXahFhD6_mvcPath=%2Fhtml%2Fshow%2FviewDetailLichSuPhatTrien.jsp TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG 8 NĂM 1945], Bộ Công thương Việt Nam, 22/07/2019</ref>
 
Khai thác than đá là ngành công nghiệp dẫn đầu ở Việt Nam. Trong những năm cuối của thế kỷ XIX, số công nhân mỏ trên 4.000 người. Kỹ thuật khai thác chủ yếu còn là thủ công với sản lượng khoảng 10.000-12.000 tấn/năm. Đến năm 1913, sản lượng than đã tăng gấp 5, đạt tới nửa triệu tấn. Từ khi Đại chiến thế giới lần thứ nhất kết thúc, sản lượng than đạt 3-4 triệu tấn/năm. Trong thời kỳ khủng hoảng kinh tế 1929-1930, sản lượng than giảm xuống dưới mức 2 triệu tấn và chỉ tăng dần trở lại vào giữa thập kỷ 30. Năm 1937 đạt 2.308.000 tấn, 1939 đạt 2.615.000 tấn. Đa số than khai thác ra được xuất khẩu. Từ sau Đại chiến thế giới lần thứ nhất, tỷ lệ than sử dụng trong nước tăng lên. Đến năm 1939, tỷ lệ than xuất khẩu trong tổng sản lượng than vẫn còn ở mức 68%, trong đó khoảng 10-20% là xuất khẩu sang Pháp, phần còn lại xuất cho các nước thuộc Viễn Đông.<ref name="congthuong"/>
 
Sau than là kẽm và thiếc, hai thứ này chiếm khoảng 10% tổng giá trị sản lượng công nghiệp khai thác mỏ của Pháp ở Đông Dương. Đến năm 1936, sản lượng thiếc đã đạt tới 2.416 tấn/năm. Năm 1926, sản lượng kẽm đã đạt tới 62.000 tấn. Tới năm 1929, kẽm chiếm tới 9,7% trong tổng giá trị công nghiệp ở Đông Dương. Nhưng về sau, do giá kẽm trên thị trường thế giới giảm liên tục, nên việc khai thác kẽm sa sút dần. Việc khai thác các kim loại khác, ngoài kẽm và thiếc, không có gì đáng kể: đó là những mỏ crôm, kền ở Thanh Hoá, mỏ bạc ở Ngân Sơn, mỏ đồng ở Vạn Tài, mỏ sắt ở Linh Nham và Na Dương. Mỏ vàng ở Bồng Miêu đã từng có thời kỳ Pháp khai thác được khoảng 100 kg/năm, nhưng sau một số năm thì vàng cạn kiệt, chi phí khai thác quá tốn kém, không có lãi, nên mỏ này cũng ngừng hoạt động.<ref name="congthuong"/>
 
Ngành khai thác khoáng sản tăng lên nhanh chóng vào sau Đại chiến thế giới lần thứ nhất và đạt tới đỉnh cao là 18 triệu đồng tiền Đông Dương vào năm 1929. Nhưng sau đó, do khủng hoảng kinh tế thế giới, nó giảm sút nghiêm trọng, còn hơn một nửa. Đến cuối thập kỷ 30 và đầu thập niên 40 của thế kỷ XX, nó đạt lên đỉnh cao nhất, khoảng 30 triệu đồng. Trước tình hình chiến sự ở Đông Dương, đặc biệt là sự khống chế của quân đội Nhật, việc khai thác mỏ của người Pháp cũng giảm sút nghiêm trọng, xuống còn 14 triệu đồng năm 1944 và hơn 4 triệu đồng năm 1945.<ref name="congthuong"/>
 
Sau khi Pháp chiếm Bắc kỳ thì ngành công nghiệp vật liệu xây dựng mới phát triển mạnh. Cơ sở quan trọng đầu tiên là Nhà máy Xi măng Hải Phòng do Công ty Xi măng Portland nhân tạo Đông Dương xây dựng năm 1894 với 4 lò quay. Ngành sản xuất gạch và ngói được phân tán hầu như ở tất cả các tỉnh miền Bắc và miền Trung. Tuy nhiên, cũng có những nhà máy lớn, nổi tiếng ở Hà Nội, Sài Gòn, Hải Phòng, Đáp Cầu, Biên Hoà...<ref name="congthuong"/>
 
Những nhà máy cơ khí vận tải cũng hình thành như nhà máy đóng tàu biển Bason, những nhà máy sửa chữa và chế tạo toa xe lửa ở Gia Lâm, Vinh, Sài Gòn, một số nhà máy lắp ráp và sửa chữa ô tô như Avia, Star ở Hà Nội...<ref name="congthuong"/>
 
Công nghiệp chế biến của Pháp ở Việt Nam về cơ bản là công nghiệp chế biến nông sản và lâm sản. Trong công nghiệp chế biến nông sản, ngành xay xát lúa gạo chiếm vị trí quan trọng nhất và cũng ra đời sớm nhất. Nhà máy xay xát đầu tiên được xây dựng tại Chợ Lớn vào năm 1870. Đến năm 1885, khắp Nam bộ đã có tới 200 xưởng xay xát. Đi kèm với nó là các nhà máy dệt bao đay, sữa chữa máy móc, xe cộ, thuyền bè... Đi đôi với ngành công nghiệp xay xát, có ngành công nghiệp nấu rượu nhằm giải quyết nhu cầu ngân sách cho chính quyền thực dân Pháp ở Đông Dương. Nấu rượu là độc quyền của chính quyền thuộc địa. Chỉ một hãng rượu Đông Dương tại Hà Nội đã xây dựng tới 4 nhà máy vào năm 1901, mỗi tháng dùng khoảng 3.000 tấn gạo để nấu rượu. Ngành công nghiệp đường cũng được phát triển. Đến năm 1923, Công ty tinh lọc đường đã xây dựng nhiều nhà máy sản xuất đường ở cả ba miền Bắc - Trung - Nam. Đến năm 1938, sản lượng đường đã lên tới 10.000 tấn. Pháp còn xây dựng một số nhà máy bia khá lớn. Ở Nam kỳ, Hãng Victor Larue có tới 14 nhà máy. Ở Bắc kỳ, Công ty Bia Hommel đã xây dựng một nhà máy lớn ở Hà Nội, vừa sản xuất bia, vừa sản xuất nước đá và nước có ga.<ref name="congthuong"/>
 
Ngành công nghiệp nhẹ lớn nhất của Pháp ở Việt Nam là ngành công nghiệp dệt. Nhà máy dệt đầu tiên được xây dựng vào năm 1890, tại miền Nam. Đến năm 1900, A.Dadre và Dupré lập ra ở Nam Định một nhà máy dệt lớn, đứng hàng thứ 3 trong số 269 công ty của Pháp, đạt lợi nhuận tới 52.000.000 FF năm 1939. Từ năm 1903, cũng đã xuất hiện ngành công nghiệp tơ lụa. Những nhà máy đầu tiên sản xuất lụa được lập ra ở Trung kỳ, chủ yếu ở Quảng Nam. Ở Bắc kỳ, cũng thời kì này, Dadre đã xây dựng một nhà máy tơ ở Nam Định. Tất cả những sản phẩm của nhà máy tơ lụa đều được xuất khẩu sang Pháp.<ref name="congthuong"/>
 
Công nghiệp chế biến lâm sản bắt đầu phát triển từ đầu thế kỉ XX. Ba ngành quan trọng nhất thuộc lĩnh vực này là giấy, gỗ và diêm. Đến thập kỷ 1930 đã xuất khẩu sang các thị trường Hồng Kông, Singapore, Nhật. Từ năm 1913, Pháp đã thành lập Công ty Giấy Đông Dương. Công ty này có hai nhà máy Nhà máy Giấy Việt Trì và Nhà máy Giấy Đáp Cầu, sản xuất nhiều loại giấy khác nhau, như giấy viết, giấy in báo, bìa carton,… Năm 1891, Pháp xây dựng một nhà máy sản xuất diêm đầu tiên ở Hà Nội. Đến năm 1897, Pháp lập một nhà máy diêm lớn hơn tại Bến Thuỷ (Nghệ An). Đến năm 1899, Schneider lập thêm một xưởng nữa ở Hà Nội.<ref name="congthuong"/>
 
Ngoài những lĩnh vực công nghiệp kể trên, Pháp còn mở một số ngành công nghiệp khác khác nữa, nhưng quy mô không lớn, vì nhu cầu của xã hội về các mặt hàng này còn thấp: Nhà máy sản xuất xà phòng ở Hải Phòng xây dựng năm 1899; Xưởng in của Schneider tại Hà Nội sử dụng 150 công nhân, cũng lập ra năm 1899; Các nhà máy thủy tinh, chủ yếu là làm kính và vỏ chai lập ra ở Hải Phòng, Nam Định, Hà Nội, Sài Gòn.<ref name="congthuong"/> Các dịch vụ như điện, nước... thời kỳ này phát triển tương đối chậm, lệ thuộc nhiều vào sự hình thành các đô thị<ref name="congthuong"/>.
 
Công nghiệp bản xứ của Việt Nam phần lớn hoạt động trong ngành chế biến, với những xí nghiệp vừa và nhỏ, chiếm tỷ lệ nhỏ bé trong tổng số vốn đầu tư, trong sản lượng công nghiệp, số lao động sử dụng cũng rất ít. Người Việt chiếm lĩnh một số lĩnh vực mà Pháp và Hoa kiều ít đặt chân tới, đó là sản xuất hàng tiêu dùng phục vụ cho người Việt. Phần lớn các nhà kinh doanh công nghiệp Việt Nam cũng đồng thời là những người có đầu óc dân tộc, yêu nước, có những hoạt động xã hội.<ref name="congthuong"/> Thủ công nghiệp Việt Nam từng có quá khứ huy hoàng nhưng đã suy tàn nên được Pháp khuyến khích và khai thác. Các nghề thủ công có những khiếm khuyết như thiếu công nghệ hiện đại, thiếu tính sáng tạo, nhàm chán, lặp lại và đặc biệt không phù hợp với thị hiếu Châu Âu. Chính quyền thuộc địa chủ trương củng cố những nghề tiểu thủ công nghiệp truyền thống bằng cách đào tạo lao động tại chỗ, cải thiện chất lượng sản phẩm để có thể dễ dàng tiêu thụ. Nhiều khoá tập huấn nghề đã được thực hiện ở các tỉnh Hà Đông, Nam Định, Bắc Ninh, Hà Nội. Tuy nhiên, ứng dụng công nghệ mới vẫn hạn chế khiến năng suất lao động thấp.<ref>Tiểu thủ công nghiệp ở Bắc Kỳ thời Pháp thuộc, Trần Thị Phương Hoa, Khoa học xã hội Việt Nam, số 3 (112) - 2017</ref>
 
====Thương nghiệp====
====Dịch vụ====
Mức đầu tư của tư bản Pháp, từ 1924 đến 1939, vào ngành thương mại là 421 triệu france Pháp, chiếm 5,6% tổng số đầu tư tư nhân Pháp tại Việt Nam. Số tư bản này chủ yếu trong các lĩnh vực nhập khẩu và xuất khẩu, mà trước hết là xuất, nhập khẩu với chính quốc và với các thuộc địa Pháp. Trong giai đoạn đầu, hoạt động thương nghiệp của Pháp chủ yếu tập trung ở các thương cảng: các tàu Pháp đem hàng vào bán, rồi thông qua các đại lý mua hàng để xuất khẩu.<ref name="congthuong"/>
 
Ngoài việc kinh doanh xuất nhập khẩu, Pháp độc quyền kinh doanh đối với 3 sản phẩm quan trọng là muối, rượu, thuốc phiện để nâng giá 3 mặt hàng này lên rất cao, rồi thông qua độc quyền, hoặc cưỡng bức tiêu thụ để thu tiền cho ngân sách. Cách kinh doanh theo lối độc quyền của chính phủ thực dân dựa trên nhu cầu của dân bản xứ để bòn rút họ: một thói hư - thuốc phiện, một thói quen - rượu, một nhu cầu cơ bản - muối đã tạo ra nhiều lãi và đóng góp tới 60-70% tổng thu ngân sách.<ref name="congthuong"/>
 
Người Hoa đóng vai trò đáng kể trong việc nhập cảng và tiêu thụ nội địa. Về xuất khẩu, người Hoa chiếm phần lớn nhất trong việc thu gom, xay giã và xuất khẩu lúa gạo mà Chợ Lớn là trung tâm qui tụ nguồn lúa gạo của toàn đồng bằng Nam Bộ. Về nhập khẩu, người Hoa gần như độc quyền trong việc nhập khẩu những mặt hàng tiêu dùng từ Nhật Bản, Singapore, nhất là từ Hồng Kông và Thượng Hải, gồm vải vóc, thực phẩm, dụng cụ gia đình, nến, giấy, bút mực, diêm, giầy dép, quần áo... là những thứ mà Pháp không quan tâm, hoặc có kinh doanh nhưng giá đắt hơn do chí phí vận tải quá lớn.<ref name="congthuong"/>
 
====Cơ sở hạ tầng====
Để phục vụ mục đích khai thác thuộc địa người Pháp xây dựng khá nhiều cơ sở hạ tầng tại Việt Nam như hệ thống đường sắt, đường bộ, cảng biển, điện tín, các thành phố lớn...
 
Năm [[1881]] Pháp khởi công xây dựng tuyến đường sắt [[Đường sắt Sài Gòn - Mỹ Tho|đầu tiên đi từ Sài Gòn đến Mỹ Tho]] dài khoảng 70&nbsp;km. Ngày [[20 tháng 7]] năm [[1885]] chuyến tàu đầu tiên xuất phát từ Ga [[Sài Gòn]], vượt Sông [[Vàm Cỏ Đông]] bằng phà tại [[Bến Lức]], đến Ga cuối cùng tại Trung tâm Thành phố [[Mỹ Tho]] đánh dấu sự ra đời của hệ thống [[đường sắt Việt Nam]]. Đến tháng 5 năm [[1886]] toàn bộ các cầu trên tuyến đường sắt [[Sài Gòn]] – [[Mỹ Tho]] đã hoàn thành cho phép tàu chạy một mạch tới [[Mỹ Tho]].
* Năm [[1902]], [[Pháp]] xây dựng xong [[Đường sắt Hà Nội - Đồng Đăng]];
* Năm [[1902]], Pháp xây dựng xong [[Đường sắt Hà Nội - Hải Phòng]];
* Năm [[1906]], Pháp xây dựng xong [[Đường sắt Hà Nội - Lào Cai]];
* Năm [[1931]], Pháp xây dựng xong [[Đường sắt Phan Rang - Đà Lạt|Đường sắt Tháp Chàm – Đà Lạt]];
* Năm [[1933]], Pháp xây dựng xong [[Đường sắt Sài Gòn - Lộc Ninh]];
* Năm [[1899]] - [[1936]], Pháp xây dựng xong tuyến [[Đường sắt Bắc Nam]]
 
Ba mươi năm đầu tiên của thế kỷ XX, để thực hiện chính sách khai thác thuộc địa, Pháp đã xây dựng một hệ thống đường sắt từ Bắc vào Nam nhằm phục vụ công cuộc cai trị và khai thác thuộc địa của họ.<ref>{{Chú thích web| url = http://www.vr.com.vn/thongtinchung_lichsupt.html| tiêu đề = Lịch sử ngành đường sắt| ngày truy cập = [[14 tháng 12]]| ngày truy cập = 2009}}</ref> Đến năm 1936, người Pháp xây dựng xong đường sắt Bắc Nam với tổng chiều dài 2600 km<ref name="adfg">[http://hkhktcd.vn/hoi-khoa-hoc-ky-thuat-cau-duong/o-to-xe-may/giao-thong-viet-nam-thoi-phap-1890-1945-duong-thuoc-dia-duong-sat-va-cang-song-bien-mo-dau-phat-trien-ha-tang-giao-thong-viet-nam-1605.aspx Giao thông Việt Nam thời Pháp ( 1890 – 1945). Đường thuộc địa, đường sắt và cảng sông, biển mở đầu phát triển hạ tầng giao thông Việt Nam], Hội KHKT Cầu đường Việt Nam, 2014/12/2</ref>. Đến năm 1912 người Pháp tiến hành xây dựng hệ thống đường bộ cho Đông Dương, trong đó chủ yếu là Việt Nam. Từ đó Việt Nam hình thành 3 loại đường bộ gồm: Đường thuộc địa – Trục đường quan trọng của quốc gia và xuyên Đông Dương. Đường thuộc Xứ -Trục đường trong phạm vi 3 xứ (Bắc kỳ, Trung kỳ, Nam kỳ) và đường nối 3 xứ.<ref name="adfg"/> Từ 1900 đến 1935, Pháp đã sử dụng 145 triệu franc để lập đường xe lửa và 45 triệu franc để mở mang đường sá<ref>Nguyễn Thế Anh. Việt Nam thời Pháp đô hộ, trang 179, Saigon : Lửa Thiêng, 1970</ref>. Đường thiên lý Bắc Nam được xây dựng dưới triều Nguyễn được người Pháp nâng cấp, mở rộng, gọi là đường thuộc địa số 1. Cùng với xây dựng đường số 1, dài khoảng 2000km, các trục đường thuộc địa khác cũng được xây dựng như các trục đường số 2,3,4,5,6 ..ở miền Bắc; trục đường: 7,8,9,11,12 (cũ),14... ở miền Trung và các trục đường 13, 15,16,51, 20, 21 (cũ), 22, Sài Gòn – Cà Mau (đường số 1 kéo dài)... Đến năm 1919 người pháp đã xây dựng 21 con đường thuộc địa. Tổng chiều dài các đường thuộc địa khác ngoài đường số 1 là khoảng trên 6.600km được rải đá. Các trục đường bộ song song với các tuyến đường sắt được nâng cấp, trở thành các trục đường liên tỉnh như: Đường 2, đường 70 ( Hà Nội - Tuyên Quang- Lao Cai) đường 3 ( Hà Nội -Thái Nguyên – Cao Bằng), đường 5 (Hà Nội - Hải Phòng). Hàng trăm cây cầu kiên cố cũng được xây dựng, trong đó có các cầu lớn như Cầu Bình Lợi (Sài Gòn) cầu Gềnh (Đồng Nai), Đà Ràng (Tuy Hòa), cầu Bạch Hổ (Huế): cầu Hàm Rồng (Thanh Hóa), Cầu Long Biên (Hà Nội)... Pháp cũng xây dựng các trục đường tỉnh và vươn tới nhưng vùng xa xôi hẻo lánh, có các mỏ quặng, than đá và vùng biên giới. Điển hình là các trục đường: Hà Nội- Cao Bằng, Việt Trì- Tuyên Quang, Vinh- Sầm Nưa. Đầu thế kỷ 20, Pháp đã làm được 20.000km đường bộ. Đến năm 1930, Pháp đã mở được 15.000 km đường bộ, trong đó khoảng 2.000 km đường rải nhựa. Năm 1945, Việt Nam có khoảng 11 sân bay, bao gồm: Tân Sơn Nhất, Đà Nẵng, Gia Lâm, Cát Bi, Bạch Mai, Đồng Hới, Huế, Nha Trang, Cà Mau, Phan Thiết, Sóc Trăng...<ref name="adfg"/> Ngoài ra họ còn thiết lập hệ thống điện tín, hệ thống cảng biển, cảng sông với các cảng nổi tiếng, có quy mô lớn trong khu vực thời bấy giờ như [[Cảng Sài Gòn]], [[Cảng Hải Phòng]]. Tóm lại, dưới thời Pháp thuộc, từ năm 1890 đến năm 1945, Việt Nam có một giai đoạn phát triển hạ tầng giao thông toàn diện và cơ bản nhất trên quy mô toàn quốc với các loại hình: đường bộ, đường sắt, đường biển, đường sông và cảng hàng không...phục vụ cho các hoạt động giao thương cho những năm sau này ở Việt Nam<ref name="adfg"/>.
 
Bên cạnh đó người Pháp còn xây dựng các thành phố lớn từ những đô thị có sẵn như [[Hà Nội]], [[Sài Gòn]] hay thành lập mới như [[Hải Phòng]], [[Đà Nẵng]]... Hà Nội nằm giữa<ref>Hơi chếch về mạn tây bắc. Xem [[:Tập tin:Mienbac11.jpg|bản đồ đồng bằng sông Hồng]]</ref> [[đồng bằng sông Hồng]] trù phú, nơi đây đã sớm trở thành một trung tâm [[chính trị]], [[kinh tế]] và [[văn hóa]] ngay từ những buổi đầu của [[lịch sử Việt Nam]]. Năm [[1010]], vua [[Lý Thái Tổ]], vị [[hoàng đế]] đầu tiên của [[nhà Lý]], quyết định xây dựng [[kinh đô]] mới ở vùng đất này với cái tên ''Thăng Long''. Trong suốt thời kỳ của các triều đại [[Nhà Lý|Lý]], [[Nhà Trần|Trần]], [[Nhà Hậu Lê|Lê]], [[nhà Mạc|Mạc]], kinh thành [[Thăng Long]] là trung tâm [[văn hóa]], [[giáo dục]] và buôn bán của cả nước. Khi [[Nhà Tây Sơn|Tây Sơn]] rồi [[nhà Nguyễn]] lên nắm quyền trị vì, kinh đô được chuyển về [[Huế]] và Thăng Long bắt đầu mang tên Hà Nội từ năm [[1831]], dưới thời vua [[Minh Mạng]]. Ngày [[19 tháng 7]] năm [[1888]], [[Tổng thống Pháp]] [[Marie François Sadi Carnot|Sadi Carnot]] ký sắc lệnh thành lập thành phố Hà Nội. Thành phố Hà Nội lúc này có diện tích nhỏ bao gồm 2 huyện Thọ Xương và huyện Vĩnh Thuận thuộc phủ [[Hoài Đức]]. Phạm vi thành phố bó hẹp nằm trong khu vực Phố Huế, Đại Cồ Việt, Khâm Thiên, Giảng Võ, Đường Thụy Khuê, Hồ Tây đến [[cầu Long Biên]]. Năm [[1902]], Hà Nội trở thành thủ đô của [[Liên bang Đông Dương]] và được người [[Pháp]] [[xây dựng]], [[Quy hoạch đô thị|quy hoạch]] lại, được mệnh danh là ''Tiểu Paris phương Đông'' thời bấy giờ. Nhờ sự quy hoạch của người Pháp, thành phố dần có được bộ mặt mới. Lũy thành thời Nguyễn dần bị triệt hạ, đến năm 1897 hầu như bị phá hủy hoàn toàn,<ref>{{Chú thích sách
|title=Hanoi: Biography of a City
|url= http://books.google.com/books?id=QiYG5lXd4XsC&printsec=frontcover&dq=Hanoi
|last=Logan
|first=William Stewart
|year=2000
|pages=86
|publisher=[[Đại học New South Wales|UNSW]] Press
|isbn=9780868404431
|accessdate=ngày 9 tháng 11 năm 2010}}
</ref> chỉ còn lại [[Cột cờ Hà Nội|Cột Cờ]], Cửa Bắc với vết đạn năm 1873, Đoan Môn và lan can rồng đá ở trong hoàng thành cũ. Năm 1901, các công trình phủ Thống sứ, [[Bưu điện Hà Nội|Nhà bưu điện]], Kho bạc, Nhà đốc lý, [[Nhà hát Lớn Hà Nội|Nhà hát lớn]], [[Cầu Long Biên]], [[Ga Hà Nội]], những quảng trường, bệnh viện... được xây dựng. Hà Nội cũng có thêm trường đua ngựa, các [[nhà thờ]] [[Kitô giáo|Cơ Đốc giáo]], trường Đại học Y khoa, Đại học Đông dương, Đại học Mỹ thuật, các trường Cao đẳng Pháp lý, Nông lâm cùng những nhà máy sản xuất [[thức uống có cồn|rượu bia]], [[diêm]], hàng dệt, điện, nước... Khi những nhà tư bản người Pháp tới Hà Nội ngày một nhiều hơn, các rạp chiếu phim, nhà hát, khách sạn... dần xuất hiện, những con phố cũng thay đổi để phù hợp với tầng lớp dân cư mới.<ref name="thuocdia">{{Chú thích web
| url = http://www.hanoi.gov.vn/hanoiwebs1/vn/gioithieuchunghanoi/group2/group2_1/page2_1_8.htm
| tiêu đề = Hà Nội thời Pháp thuộc
| ngày truy cập=ngày 1 tháng 10 năm 2010
| work = Hà Nội theo năm tháng
| nhà xuất bản = ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội}}</ref> Vào năm 1921, toàn thành phố có khoảng 4.000 dân châu Âu và 100.000 dân bản địa.<ref name="papin">{{Chú thích sách
<!-- Tính đến 0 giờ ngày 8/7/2015, Dân số của Hà Nội 7.008.963 người -->
| last = Papin
| first = Philippe
| title = Histoire de Hanoi
| publisher = Fayard
| year = 2001
| isbn = 2213606714
| pages = 381-386}}</ref>
 
Năm [[1679]], chúa [[Nguyễn Phúc Tần]] cho một số nhóm [[Người Hoa tại Việt Nam|người Hoa]] tị nạn triều [[Nhà Thanh|Mãn Thanh]] tới [[Mỹ Tho]], [[Biên Hòa]] và Sài Gòn để lánh nạn<ref>Hai nhóm người Hoa theo Dương Ngạn Địch và Trần Thượng Xuyên bỏ xứ ra đi vì không cam chịu sự cai trị của Mãn Thanh, không phải mang danh nghĩa phản Thanh phục Minh.</ref>. Đến năm [[1698]], [[chúa Nguyễn]] sai tướng [[Nguyễn Hữu Cảnh]] vào kinh lý [[Miền Nam (Việt Nam)|miền Nam]]. Trên cơ sở những lưu dân Việt đã tự phát tới khu vực này trước đó, [[Nguyễn Hữu Cảnh]] cho lập phủ [[Gia Định]] và hai huyện [[Phước Long (huyện thuộc phủ Gia Định)|Phước Long]], [[Tân Bình]]. Vùng [[Đông Nam Bộ (Việt Nam)|Đông Nam Bộ]] được sáp nhập vào cương vực Việt Nam.<ref>{{Chú thích web|tiêu đề=Lịch sử hình thành đất Sài Gòn|url=http://www.hochiminhcity.gov.vn/left/gioi_thieu/lich_su_van_hoa/lich_su/cong_cuoc_khai_duong_mo_loi/lich_su_hinh_thanh_dat_sai_gon?left_menu=1|nhà xuất bản=Website Thành phố Hồ Chí Minh|ngày truy cập=ngày 22 tháng 5 năm 2014|url lưu trữ=http://web.archive.org/web/20100201074131/http://www.hochiminhcity.gov.vn/left/gioi_thieu/lich_su_van_hoa/lich_su/cong_cuoc_khai_duong_mo_loi/lich_su_hinh_thanh_dat_sai_gon?left_menu=1|ngày lưu trữ=ngày 1 tháng 2 năm 2010}}</ref> Thời điểm ban đầu này, khu vực [[Biên Hòa]], [[Gia Định]] có khoảng 10.000 hộ với 200.000 khẩu. Công cuộc khai hoang được tiến hành theo những phương thức mới, mang lại hiệu quả hơn. Cuối [[thế kỷ 17]] và đầu [[thế kỷ 18]], [[Mỹ Tho (thành phố)|Mỹ Tho]] và [[Cù lao Phố]] là hai trung tâm thương mại lớn nhất [[Nam Bộ (Việt Nam)|Nam Bộ]]. Tuy nhiên, cuối [[thế kỷ 18]], sau các [[Bạo loạn|biến loạn]] và [[chiến tranh]], [[Thương gia|thương nhân]] dần chuyển về vùng [[Chợ Lớn]]. Khu vực Sài Gòn dần trở thành trung tâm kinh tế lớn nhất [[Nam Bộ (Việt Nam)|Nam Bộ]]. Năm [[1802]], sau khi chiến thắng [[Nhà Tây Sơn|Tây Sơn]], [[Gia Long|Nguyễn Ánh]] lên ngôi và đẩy mạnh công cuộc [[Nam tiến|khai khẩn miền Nam]]. [[Miền Nam (Việt Nam)|Miền Nam]] được chia thành 5 trấn, gọi là "Gia Định ngũ trấn". Ngay sau khi chiếm được [[thành Gia Định]] vào năm [[1859]], [[thực dân Pháp]] gấp rút quy hoạch lại Sài Gòn thành một [[đô thị]] lớn phục vụ mục đích [[khai thác thuộc địa]]. Đồ án thiết kế được Phó Đô đốc Pháp là Page (về sau là Charner) cử trung tá công binh Pháp là [[Paul Florent Lucien Coffyn]] (20/5/1810 – 5/8/1871), nguyên Lãnh sự Pháp ở Hoa Kỳ, thiết kế. Theo [[bản đồ]] của Coffyn được công bố vào ngày 13/5/1862, quy hoạch ban đầu của Sài Gòn bao gồm cả [[Chợ Lớn (tỉnh)|tỉnh Chợ Lớn]] với khoảng 500.000 dân (Saigon ville de 500.000 âmes), tức khoảng 20.000 dân/km²<ref name="tuoitre1070977">[http://tuoitre.vn/tin/ban-doc/20160322/quy-hoach-sai-gon-nam-1772-xai-den-200-nam/1070977.html Quy hoạch Sài Gòn 1772 vượt xa tầm nhìn người Pháp 1865], Báo Tuổi trẻ, 22/03/2016</ref>. Quy hoạch này tương ứng với quy hoạch khu vực phòng thủ của tướng [[Nguyễn Cửu Đàm]] năm [[1772]], khi dân số Sài Gòn chỉ khoảng 20.000–30.000 người<ref name="tuoitre1070977" />. Nhưng đến [[1864]], nhận thấy diện tích dự kiến của thành phố quá rộng, khó bảo đảm về an ninh, Soái phủ Pháp ở [[Nam Kỳ]] ''(Gouverneur Amiral de la Cochinchine)'' lúc đó là Chuẩn đô đốc [[Pierre Rose]] quyết định tách [[Chợ Lớn]] khỏi Sài Gòn. Ngày 3/10/1865, Pierre Rose ra lệnh quy hoạch lại Sài Gòn chỉ còn là khu vực nằm giữa [[Kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè|rạch Thị Nghè]], [[sông Sài Gòn]], [[rạch Bến Nghé]] và đường mới khu [[cầu Ông Lãnh]] hiện nay. Toàn bộ quy hoạch chỉ còn rộng khoảng 3&nbsp;km²<ref name="tuoitre1070977" />. Rất nhanh chóng, các [[Công trình xây dựng|công trình]] quan trọng của thành phố, như [[Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh|Dinh Thống đốc Nam Kỳ]], [[Dinh Độc Lập|Dinh Toàn quyền]], được Pháp [[thiết kế]] và huy động nhân công xây dựng. Sau 2 năm người Pháp xây dựng và cải tạo, khu quy hoạch rộng khoảng 3&nbsp;km² nói trên đã hoàn toàn thay đổi.<ref name="phap">{{Chú thích web|tiêu đề=Sài Gòn biến đổi và hình thành một thành phố theo kiểu phương Tây|url=http://www.hochiminhcity.gov.vn/left/gioi_thieu/lich_su_van_hoa/lich_su/tp_chung_nhan_cua_dong_chay_ls/khang_chien_chong_phap/sai_gon_bien_doi_va_hinh_thanh_mot_thanh_pho_theo_kieu_phuong_tay?left_menu=1|nhà xuất bản=Website Thành phố Hồ Chí Minh|ngày truy cập=ngày 22 tháng 5 năm 2014|url lưu trữ=http://web.archive.org/web/20090415183847/http://www.hochiminhcity.gov.vn/left/gioi_thieu/lich_su_van_hoa/lich_su/tp_chung_nhan_cua_dong_chay_ls/khang_chien_chong_phap/sai_gon_bien_doi_va_hinh_thanh_mot_thanh_pho_theo_kieu_phuong_tay?left_menu=1|ngày lưu trữ=ngày 15 tháng 4 năm 2009}}</ref> Thành phố Sài Gòn khi đó được [[thiết kế]] theo mô hình [[châu Âu]], nơi đặt [[văn phòng]] nhiều cơ quan công vụ như: dinh thống đốc, nha giám đốc nội vụ, [[tòa án]], tòa thượng thẩm, tòa sơ thẩm, tòa án thương mại, [[tòa giám mục]],... [[Nam Kỳ Lục tỉnh]] là [[thuộc địa]] của [[Pháp]] và Sài Gòn nằm trong [[Gia Định (tỉnh)|tỉnh Gia Định]]. Vào năm [[1861]], địa phận Sài Gòn được giới hạn bởi một bên là [[kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè|rạch Thị Nghè]] và [[Bến Nghé (rạch)|rạch Bến Nghé]] với một bên là [[sông Sài Gòn]] cùng con đường nối liền [[chùa Cây Mai]] với những phòng tuyến cũ của [[đồn Kỳ Hòa]].
 
====Các loại thuế====
Chính quyền thực dân Pháp thu lợi tức [[thuộc địa]] thông qua hệ thống các sắc thuế, nhiều loại thuế được đặt ra một cách vô lý. Các loại thuế được thu và phân chia theo hai loại ngân sách: thu cho Ngân sách Đông dương (chủ yếu là thuế quan, thuế [[rượu]], [[thuốc phiện]], [[muối]]...) và thu cho Ngân sách địa phương gồm các xứ ([[Bắc kì]], [[Trung kì]], [[Nam kì]]) và các tỉnh (chủ yếu là [[thuế thân]], thuế ruộng đất, thuế lao dịch...)<ref>[http://kketoan.duytan.edu.vn/Home/ArticleDetail/vn/132/1823/bai-viet-mot-so-sac-thue-ap-dung-tai-viet-nam-thoi-ky-phap-thuoc-ts-phan-thanh-hai Một số sắc thuế áp dụng tại Việt Nam thời kỳ Pháp thuộc], TS Phan Thanh Hải, Khoa Kế toán, Đại học Duy Tân, 18/06/2015.</ref>. Năm 1911, tổng số thuế Pháp thu về là 4,8 triệu đồng; năm 1920 là 6,2 triệu đồng, năm 1930 là 10 triệu đồng<ref>Nguyễn Thế Anh. Việt Nam thời Pháp đô hộ, trang 158, Lửa Thiêng, Saigon, 1970</ref>.:
*Thuế chủ yếu thu cho ngân sách Đông Dương:
**Thuế quan (còn gọi là thuế đoan, thuế thương chính): thi hành cho đến năm 1940, theo đó Việt Nam phải dùng chung một chế độ thuế quan do nước [[Pháp]] đặt ra. Pháp bảo hộ sản phẩm nào thì Việt Nam cũng phải bảo hộ sản phẩm đó. Nhờ hàng rào thuế quan bảo hộ, Pháp tự do đưa hàng với chất lượng thấp, giá đắt vào thị trường Việt Nam. Trong cuốn sách "Vấn đề dân cày", [[Trường Chinh]] và [[Võ Nguyên Giáp]] đã viết: ''"họ vớ được một số lời cao hơn với số lời của họ thường có trên thị trường thế giới"''. Số lời cao đó, trong kinh tế chính trị học gọi là ''"thặng dư lợi nhuận thuộc địa"''.
Hàng 314 ⟶ 195:
***Thuế [[thuốc phiện]]: Pháp mua và chế biến [[thuốc phiện]], khuyến khích dân Việt tiêu thụ, mở tiệm hút thuốc phiện để tạo được nguồn thu lớn cho chính quyền Pháp.
*Thuế chủ yếu thu cho ngân sách các xứ (kì):chủ yếu gồm các thứ thuế cũ dưới thời [[phong kiến]] như [[thuế thân]], thuế ruộng đất, thuế lao dịch và được sửa đổi theo hướng tăng mức thu ngày càng cao hơn:
**Thuế thân (thuế đinh): Mọi dân đinh từ 18 đến 60 tuổi đều phải đóng thuế này. Trước kia, thuế thân chỉ thu của người có ít nhiều tài sản, có khả năng đóng thuế, được chia ruộng đất công, nhưng nay thì Pháp thu toàn bộ. Thuế thân đã tạo thêm cho Pháp số thu rất lớn, nhưng đối với dân nghèo, mỗi khi đến vụ thuế (tháng 5 âm lịch) thì người nghèo lại xôn xao, nhiều người bị bắt hoặc phải bỏ quê hương để trốn thuế. Tại [[Bắc Kỳ]], cảnhCảnh tượng đau lòng của việc đóng thuế thân đã được nhà văn đương thời [[Ngô Tất Tố]] mô tả chi tiết trong tác phẩm [[Tắt đèn]] còn tại [[Nam Kỳ]] thì "''Hai gánh nặng cho người dân là thuế thân và xâu (sưu). Lúc ban đầu, thuế thân được quy định đồng đều là 1 đồng một năm và một số tiền gọi là bách phân phụ trội cho ngân sách tùy theo năm để cho ngân sách được quân bình chi tiêu. Ngoài ra, mỗi người phải chịu 5 ngày làm xâu, có thể chuộc bằng tiền (nếu không đi làm) lại còn phụ thâu về thủy lợi, về rừng, tổng cộng chung tất cả vào đầu thế kỷ mỗi người khoảng 5 đồng. Giá lúa lúc ấy là vài cắc một giạ, một đứa chăn trâu suốt năm chỉ lãnh được 10 đồng. Tuy nhiên, thuế thân và tiền xâu có nơi lại quá cao thí dụ làng Vĩnh Hòa Hưng ở Rạch Giá lên đến 8 đồng 3 xu năm 1914. Do đó, nhiều tá điền không có tiền để đóng và khi bị làng khám xét bọn trốn xâu lậu thuế, họ chạy ra đồng hay vào rừng mà trốn. Nếu bị bắt vì trốn thuế thân thì bị phạt 5 ngày tù và 15 quan phạt vạ. Khi mãn tù thì phải đóng thuế, nếu không tiền thì đi làm cu li để lấy tiền mà trả nợ. Gặp năm mất mùa, người tá điền không đóng đủ địa tô (lúa ruộng) và thuế thân thì đành phải bỏ làng trốn sang làm ăn ở xứ khác, đổi tên họ, làm ruộng lưu động và tiếp tục cuộc sống trốn tránh. Ngoài thuế thân, việc làm xâu là một cực hình của người dân, khi đào kinh, làm đường nhiều tuần mà phải đem theo ky, vật dụng làm việc và thức ăn, nhà nước không cấp phát gì cả. Đó cũng là những dịp để dân làng bỏ trốn...''<ref>Sơn Nam, Lịch sử khẩn hoang miền Nam, Chương II, TP.HCM, Nxb Trẻ, 2002</ref>".
** Thuế ruộng đất (thuế điền thổ): Từ năm 1897, Toàn quyền Đông Dương đã nhiều lần cho điều chỉnh lại theo 4 hạng điền, 6 hạng thổ (đất). Mức thuế chủ yếu là tăng lên, kèm với những khoản phụ thu, nhưng diện tích làm căn cứ tính mẫu, sào lại điều chỉnh giảm xuống. Ví dụ: Theo quy định từ thời [[Tự Đức]] (1847-1883), mỗi mẫu Việt nam là 4.970 m<sup>2</sup>. Năm 1897, ở Bắc kỳ, Pháp quy định mỗi mẫu chỉ có 3.600 m<sup>2</sup>. Vì vậy thuế phải nộp thực tế tăng lên, có khi đến 2-3 lần.
**Thuế lao dịch: Về nguyên tắc, thuế lao dịch đã chuyển thành tiền (gắn với thuế thân hoặc nộp ngân sách tỉnh, xã) để sử dụng vào việc xây dựng, tu bổ đường sá, đê điều... Nhưng trên thực tế, khi cần làm đường hoặc đắp đê, Chính phủ vẫn huy động nhân lực đi làm, kể cả trong những ngày mùa cày cấy, thu hoạch nông nghiệp.
Hàng 332 ⟶ 213:
 
===Giáo dục===
Ngay sau khi chiếm được Nam Kì, Pháp cố gắng thiết lập một hệ thống giáo dục theo mô hình Pháp gồm hai bậc, tiểu học và trung học với tổng thời gian học là 6 năm. Tiểu học tập đọc và viết chữ Quốc ngữ, chữ Nho, tiếng Pháp; tiếng Pháp căn bản; toán sơ đẳng; hình học sơ đẳng; khái niệm đo đạc; tổng quan về lịch sử và địa lý. Đến bậc trung học, học sinh sẽ học kỹ hơn về tiếng Pháp, văn học Pháp; làm luận bằng tiếng Pháp, quốc ngữ và chữ Nho và nhiều nội dung nâng cao hơn về toán, vũ trụ, vật lý, hội họa... Năm 1879, nghị định cải tổ giáo dục Nam Kì được ban hành, chia chương trình học làm ba cấp với tổng thời gian học là 10 năm. Cấp một học trong ba năm, dạy Pháp văn, Quốc ngữ và Hán văn. Cấp hai có thời lượng ba năm, mỗi tuần sẽ dành hai giờ cho chữ Nho và Quốc ngữ, còn lại dành cho tiếng Pháp. Cấp ba sẽ học trong bốn năm với nhiều nội dung, dạy bằng tiếng Pháp như số học, hình học phẳng, đại số, lượng giác, trắc lượng, vẽ, địa lý, vũ trụ, hóa học, vật lý, vạn vật học... Những năm đầu, soái phủ Nam Kì gặp rất nhiều khó khăn khi hệ thống trường Nho học giải tán. Các thầy đồ di cư ra Trung Kì thuộc triều đình Huế để tiếp tục dạy học. Nhiều học trò tham gia các lực lượng nghĩa quân.<ref name="vnexpress">[https://vnexpress.net/tin-tuc/giao-duc/giao-duc-viet-nam-thoi-phap-thuoc-3630779.html Giáo dục Việt Nam thời Pháp thuộc], 25/8/2017, VnExpress.</ref>
Ngay sau khi chiếm được Nam Kì, nền giáo dục Nam Kỳ được đặt dưới sự quản lý của các Thống đốc quân sự Pháp<ref name="thanhthanh">NHO HỌC VÀ GIÁO DỤC CÔNG LẬP Ở NAM KỲ THUỘC PHÁP THỜI KÌ 1867 – 1917, TRẦN THỊ THANH THANH, Tạp chí Khoa học Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, Số 60 năm 2014</ref>. Pháp cố gắng thiết lập một hệ thống giáo dục theo mô hình Pháp gồm hai bậc, tiểu học và trung học với tổng thời gian học là 6 năm. Năm 1864, chính quyền thuộc địa đã ra quyết định mở trường học quốc ngữ ở các tỉnh huyện quan trọng nhất của Nam Kỳ và mỗi trường do một viên thông ngôn đảm nhiệm. Cuối năm 1864 có hai mươi trường được mở với 300 học sinh, bốn năm sau con số này tăng lên 104 trường học với 3.200 học sinh. Nho học vẫn tồn tại, thực dân Pháp vẫn duy trì chế độ tổ chức giáo dục của triều Nguyễn, từng bước thay thế giáo dục
Nho học bằng nền giáo dục hiện đại. Việc tổ chức nền giáo dục Nho học ở Nam Kỳ từ 1867 đến trước năm 1878 cơ bản vẫn giữ các chế độ do triều Nguyễn đề ra. Đứng đầu
ngành giáo dục ở mỗi tỉnh là một Đốc học chịu trách nhiệm chỉ đạo giáo dục từ phủ, huyện đến xã trên toàn tỉnh, kiểm tra việc dạy việc học. Đốc học có trách nhiệm triệu tập, khảo hạch các sĩ tử và kiến nghị chính quyền miễn binh dịch, lao dịch cho những người giỏi, tuyển dụng những người đã đỗ tú tài, cử nhân làm thư lại tập sự trong văn phòng các phủ huyện. Đốc học chịu sự chỉ đạo trực tiếp của viên chủ tỉnh. Dưới Đốc học có Giáo thụ ở cấp phủ, Huấn đạo ở cấp huyện. Đốc học được tuyển chọn từ các Tri phủ có năng lực và được nâng lương theo thời hạn 3 năm một lần. Các chức Giáo thụ và Huấn đạo được tuyển từ Tú tài và Cử nhân.<ref name="thanhthanh"/> Năm 1864 cũng diễn ra kỳ thi Nho học cuối cùng ở Nam Kỳ.<ref name="hoa"/> Năm 1868, Pháp thành lập Hội đồng tư vấn học chính (Conseil Consultatif de l’Instruction Publique)<ref name="thanhthanh"/>.
 
Sau khi chiếm được Bắc Kì và Trung Kì, năm 1906 Pháp thực hiện cải cách giáo dục. Pháp thiết lập hệ thống tiểu học do chính quyền đài thọ với tên gọi là đệ nhị cấp (tiểu học) và đệ tam cấp (trung học). Chương trình học được thêm vào nội dung mới nhất của khoa học phương Tây, tri thức thực hành thông dụng.<ref name="vnexpress"/> Chính quyền thực dân ở Việt Nam cho mở hai hệ thống trường học: trường Hán học có cải tổ đôi chút và hệ thống trường Pháp - Việt. Hai hệ thống trường Hán học và trường Pháp Việt cùng tồn tại song song được triều đình nhà Nguyễn chấp thuận<ref>[https://www.bbc.com/vietnamese/forum-45407297 Quốc ngữ và nỗ lực 'thoát Hán' của các vua nhà Nguyễn], Nguyễn Quang Duy, BBC Tiếng Việt.</ref>. Trường Hán học chỉ duy trì tạm thời, đã được thay thế bằng trường Pháp - Việt trên cả nước kể từ thập niên 1910. Hệ thống giáo dục Nho học cũ trở nên không hợp thời. Nhà Nguyễn ban đầu cải cách kỳ thi Hương bằng cách đưa chữ Quốc ngữ vào nội dung thi sau đó bãi bỏ luôn các kỳ thi thuộc hệ thống [[Khoa bảng Việt Nam]] vào năm 1919. Năm 1917 Toàn quyền Đông Dương Albert Sarraut ký nghị định ban hành tổng quy chế nền học chính toàn cõi Đông Dương với mục tiêu thống nhất nền giáo dục bản xứ, tiến tới xóa bỏ nền giáo dục cũ. Nền học chính lúc này được chia làm ba cấp, cấp một là các trường tiểu học, cấp hai là cao đẳng tiểu học, cấp ba là bậc trung học (tú tài), với hai hệ thống giáo dục gồm trường Pháp và trường bản xứ. Trường Pháp sử dụng chương trình giáo khoa Pháp ở Đông Dương gần giống như bên Pháp và hoàn toàn dạy tiếng Pháp, không dạy tiếng Việt. Tại trường bản xứ, ở bậc Tiểu học sách giáo khoa do Nha Học chính Đông Pháp biên soạn và xuất bản. Từ bậc Cao đẳng Tiểu học trở lên thì dùng sách giáo khoa xuất bản ở Pháp. Sách giáo khoa một số môn như Lịch sử Việt Nam, Địa lý Đông Dương, Văn học Việt Nam do các giáo chức người Pháp hay người Việt biên soạn và xuất bản. Với đợt cải cách giáo dục lần hai, chữ Quốc ngữ đã hoàn toàn thay thế chữ Hán. Chương trình học bao gồm cả khoa học tự nhiên và khoa học xã hội với tính hệ thống cao. Bên cạnh các trường phổ thông, Pháp còn lập ra trường dạy nghề để đào tạo ra công nhân cho các ngành công nghiệp thuộc địa.<ref name="vnexpress"/> Tuy vậy, trên toàn Việt Nam, tính đến năm 1906 mới chỉ có 25 trường học tiểu học Pháp - Việt và tính đến hết năm 1913 mới chỉ có 10 vạn học sinh các cấp (trong tổng số 20 triệu dân lúc bấy giờ). Sự phát triển giáo dục cũng không đều khắp: Tất cả các vùng miền núi đều không có trường học, riêng tỉnh Sơn La mãi đến 1917 mới có 1 trường sơ học.
Năm 1874, Thống đốc Nam Kỳ kí Nghị định tổ chức lại nền giáo dục Nam Kỳ. Nền giáo dục của Pháp ở Nam Kỳ được chia làm 2 bậc: tiểu học và trung học. Nghị định này đã công bố giáo dục công hoàn toàn miễn phí và tự do, được quy định bởi những điều lệ tổng quát hiện hành tại Pháp. Theo Nghị định này, không trường tư thục nào được mở nếu không có phép của chính quyền.<ref name="thanhthanh"/> Gần 10 năm sau khi chiếm đóng Nam Kỳ, khoảng 60 trường tiểu học được Pháp thành lập ở khu vực này với gần 1.400 học sinh. Nhiều trẻ em người Việt tiếp tục theo học chương trình chữ Hán ở trường tư thục. Tiểu học tập đọc và viết chữ Quốc ngữ, chữ Nho, tiếng Pháp; tiếng Pháp căn bản; toán sơ đẳng; hình học sơ đẳng; khái niệm đo đạc; tổng quan về lịch sử và địa lý. Đến bậc trung học, học sinh sẽ học kỹ hơn về tiếng Pháp, văn học Pháp; làm luận bằng tiếng Pháp, quốc ngữ và chữ Nho và nhiều nội dung nâng cao hơn về toán, vũ trụ, vật lý, hội họa... Pháp siết chặt việc mở trường tư thục, tăng cường kiểm soát trường làng. Pháp bãi bỏ trường dạy quốc ngữ ở các làng mà tập trung về trường ở Sài Gòn, Chợ Lớn, Vĩnh Long, Bến Tre, Sóc Trăng nhưng tại các lớp học của thầy đồ, học sinh vẫn học theo lối cũ. Pháp khuyến khích thầy đồ nào dạy thêm chữ quốc ngữ sẽ được thưởng 200 Francs. Tại các trường của nhà nước, cấp tiểu học khi đó chỉ còn vài tiết học chữ Nho, không còn tiết nào khác dành cho kiến thức hay phổ cập văn hóa dân tộc bản xứ do đó người Việt không chịu theo học trường của chính quyền Pháp, nhiều làng phải thuê người nghèo đi học cho đủ sĩ số.<ref name="vnn">[https://vietnammoi.vn/chuong-trinh-tieu-hoc-nang-ne-duoi-thoi-phap-47890.htm Chương trình tiểu học nặng nề dưới thời Pháp], vietnamnet, 30/08/2017</ref> Pháp cũng bãi bỏ việc sử dụng chữ Hán trong văn bản hành chính ở Nam Kỳ và bắt buộc sử dụng chữ quốc ngữ và tiếng Pháp<ref name="thanhthanh"/>.
[[Tập tin:Hoc-sinh-Ha-Noi-thoi-Phap-thuoc-Bandoc-GiaoducVietNam-1.jpg|nhỏ|phải|300px|Giờ học âm nhạc thời Pháp thuộc.]]
Đến năm 1945, toàn Đông Dương chỉ có [[Viện Đại học Đông Dương]] bao gồm 10 trường thành viên: Cao đẳng Y khoa, Cao đẳng Nông nghiệp, Cao đẳng Thú y, Cao đẳng Công chính, Cao đẳng Địa chính, Cao đẳng Luật khoa, Cao đẳng Khoa học, Cao đẳng Mỹ thuật...<ref>[http://100years.vnu.edu.vn/BTDHQGHN/Vietnamese/C1787/2006/03/N7403/ Sự ra đời của Đại học Đông Dương qua tài liệu lưu trữ], Đào Thị Diến, Website Đại học Quốc gia Hà Nội.</ref><ref>[http://tiasang.com.vn/Default.aspx?tabid=62&News=3511&CategoryID=6 Từ Đại học Đông Dương đến Đại học Quốc gia Hà Nội], Đinh Xuân Lâm, Tạp chí Tia sáng, 04/10/2010.</ref><ref>[http://www.vanhoanghean.com.vn/chuyen-muc-goc-nhin-van-hoa/nhung-goc-nhin-van-hoa/dai-hoc-dong-duong-su-doan-tuyet-voi-qua-khu-1 Đại học Đông Dương - Sự đoạn tuyệt với quá khứ?], Trần Thị Phương Hoa, 20 Tháng 4 2013, Tạp chí văn hóa Nghệ An.</ref>. Viện đại học Đông Dương chỉ đào tạo bậc đại học. Nếu sinh viên muốn học sau đại học thì phải sang Pháp. Năm học 1944-1945, cả Viện này có 1.575 sinh viên<ref>Pierre Brocheur và Daniel Hémery. Indochina, An Ambiguous Colonization, 1858-1954. Berkeley, CA: University of California Press, 2009, tr. 217-49.</ref> (so với tổng dân số Việt Nam khi đó là 23 triệu). Phần lớn học sinh và sinh viên đại học, cao đẳng đều là con em các gia đình giàu có hoặc có địa vị nhất định trong xã hội lúc bấy giờ. Các gia đình nông dân, nhân dân lao động nghèo rất ít có khả năng cho con em theo học.
 
Về giáo dục tiểu học, trung bình một tỉnh chỉ có khoảng từ 2 đến 4 trường [[Tiểu học]], mỗi trường có từ trên 100 đến vài trăm học sinh. Các thành phố lớn mới có trường Cao đẳng Tiểu học như Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định, Lạng Sơn (Bắc Kì), Thanh Hóa, Nghệ An (Vinh), Huế, Quy Nhơn (Trung Kỳ), Sài Gòn, Cần Thơ, Mỹ Tho (Nam Kỳ). Bậc Trung học (bậc Tú Tài) chỉ có ở Hà Nội (trường Bưởi, trường Albert Sarraut), Huế (trường Khải Định), Sài Gòn (trường Pétrus Ký, trường Chasseloup Laubat), mỗi trường có khoảng từ 100 đến 200 học sinh.<ref>[http://cothommagazine.com/index.php?option=com_content&task=view&id=278&Itemid=49 THI CỬ VÀ NỀN GIÁO DỤC VIỆT NAM DƯỚI THỜI PHÁP THUỘC], Trần Bích San, Tạp chí Cỏ Thơm.</ref>
Năm 1879, nghị định cải tổ giáo dục Nam Kì được ban hành, chia chương trình học làm ba cấp với tổng thời gian học là 10 năm. Cấp ở tổng một học trong ba năm, dạy Pháp văn, Quốc ngữ và Hán văn. Cấp hai ở tình có thời lượng ba năm, mỗi tuần sẽ dành hai giờ cho chữ Nho và Quốc ngữ, còn lại dành cho tiếng Pháp. Cấp ba sẽ học trong bốn năm với nhiều nội dung, dạy bằng tiếng Pháp như số học, hình học phẳng, đại số, lượng giác, trắc lượng, vẽ, địa lý, vũ trụ, hóa học, vật lý, vạn vật học... Pháp chọn học sinh vào cấp một từ những em đã biết tiếng Hán tới một trình độ nào đó.<ref name="vnn"/> Toàn Nam Kỳ chỉ có 3 trường cấp ba: Trường Bá Đa Lộc và Trường Chasseloups Laubat ở Sài Gòn, Trường Le Myre de Vilers ở Mỹ Tho. Pháp muốn đào tạo một số người biết tiếng Pháp, chữ quốc ngữ, có chút kiến thức về văn minh phương Tây để làm công chức bậc thấp phục vụ cho chính quyền thuộc địa, và lâu dài sẽ đạt được mục tiêu “''biến người bản xứ thành những người Pháp về phương diện văn hóa''”.<ref name="thanhthanh"/> Những năm đầu, soái phủ Nam Kì gặp rất nhiều khó khăn khi hệ thống Nho học bị bãi bỏ. Các thầy đồ di cư ra Trung Kì thuộc triều đình Huế để tiếp tục dạy học. Nhiều học trò tham gia các lực lượng nghĩa quân.<ref name="vnexpress">[https://vnexpress.net/tin-tuc/giao-duc/giao-duc-viet-nam-thoi-phap-thuoc-3630779.html Giáo dục Việt Nam thời Pháp thuộc], 25/8/2017, VnExpress.</ref> Nghị định ban hành năm 1880 cho phép “''mỗi làng, thị trấn của tổng không có trường Pháp sẽ thiết lập một trường dạy chữ quốc ngữ''” và “''những làng nhỏ có một trường dạy chữ quốc ngữ sẽ được miễn mọi thuế đóng góp cho trường hàng tổng''”<ref name="thanhthanh"/>. Tuy Nho học bị chính thức bãi bỏ tại các trường công và tư do nhà nước quản lý nhưng nó vẫn được duy trì tại các lớp tư gia của thầy đồ và nhân dân vẫn tín nhiệm Nho học hơn Tây học. Năm 1886, số trường hàng tổng và hàng xã là 300, số giáo viên người Việt là 503, số học sinh các cấp là 18.231. Tỷ lệ đi học trong các trường công chưa đến 1% trên dân số Nam Kỳ lúc đó khoảng 2 triệu người. Trong khi đó, theo một báo cáo, các lớp dạy Nho học tại các làng của 426 thầy đồ có 8496 học sinh trên tổng số 27473 học sinh toàn Nam Kỳ, chiếm 31%. Trong các báo cáo thường niên về giáo dục, các nhà cai trị người Pháp than phiền rằng sau mấy chục năm chiếm Nam Kỳ, họ chỉ đào tạo được “''vài trăm người An Nam nói tiếng Pháp, vài ngàn người nói sai tiếng Pháp, đó là những bồi bếp, những người kéo xe... Dân chúng còn lại thì không biết chữ An Nam lẫn chữ Pháp''”, “''người An Nam vẫn nói tiếng của họ nhưng lại không biết đọc biết viết''”. Người Pháp thừa nhận “''dân tộc Việt Nam đã có độ dày truyền thống văn hóa của mình”, “việc xâm chiếm đất đai đã khó, việc chinh phục tinh thần còn khó hơn nhiều''”.<ref name="thanhthanh"/>
[[File:Primary school before 1945.jpg|nhỏ|trái|300px|Trường tiểu học thời Pháp thuộc]]
Sau khi chiếm được Bắc Kì và Trung Kì, tháng 7/1886, Paul Bert ký nghị định thành lập Bắc Kỳ Hàn lâm Viện, trụ sở tại Hà Nội để lôi kéo các sĩ phu, nhân sĩ nhằm truyền bá tư tưởng, học thuật Pháp tại miền Bắc. Sau đó, Paul Bert cho thành lập một trường hoàng gia dành riêng cho việc giảng dạy tiếng Pháp cho con em tôn thất và quan lại Huế. Lúc này, ở Hà Nội chỉ có một trường tiểu học nhưng một năm sau đó, đã có hệ thống trường Pháp - Việt gồm chín trường tiểu học cho nam sinh, bốn trường tiểu học cho nữ sinh. Năm 1900, Hà Nội có 15 trường tiểu học; Hải Phòng năm trường; Nam Định bốn trường; Thanh Hóa, Vinh, Huế, mỗi nơi có hai trường; Hội An và Nha Trang mỗi nơi một trường.<ref name="vnn"/> Năm 1906 Pháp thực hiện cải cách giáo dục. Pháp thiết lập hệ thống tiểu học do chính quyền đài thọ với tên gọi là đệ nhị cấp (tiểu học) và đệ tam cấp (trung học). Chương trình học được thêm vào nội dung mới nhất của khoa học phương Tây, tri thức thực hành thông dụng.<ref name="vnexpress"/> Chính quyền thực dân ở Việt Nam cho mở hai hệ thống trường học: trường Hán học có cải tổ đôi chút và hệ thống trường Pháp - Việt. Hai hệ thống trường Hán học và trường Pháp Việt cùng tồn tại song song được triều đình nhà Nguyễn chấp thuận<ref>[https://www.bbc.com/vietnamese/forum-45407297 Quốc ngữ và nỗ lực 'thoát Hán' của các vua nhà Nguyễn], Nguyễn Quang Duy, BBC Tiếng Việt.</ref>. Ở Bắc Kỳ và Nam Kỳ, hệ thống trường học nằm dưới sự quản lý trực tiếp của Sở học chính thì ở Trung Kỳ, triều đình Huế vẫn tiếp tục tổ chức học tập và thi cử Nho giáo. Năm 1907, triều đình Huế thành lập Bộ Học, đứng đầu là Thượng thư [[Cao Xuân Dục]], quản lý các trường Hán học ở Trung Kỳ. Cho tới năm 1918, ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ, các trường Hán học công lập được tổ chức lại theo ba bậc (Đồng ấu, Tiểu học, Trung học) tồn tại song song cùng các trường Pháp – Việt với số lượng chiếm đa số trong hệ thống giáo dục. Năm 1908, tổng số trường Hán học ở cả hai xứ này là 15 ngàn với khoảng 200 ngàn học sinh. Các trường Pháp – Việt được tổ chức theo hai cấp học là Tiểu học (có các lớp Dự bị và Sơ học) và Trung học (khi đó gọi là complementaire). Năm 1913, tổng trường Pháp – Việt ở Bắc Kỳ là 51 với hơn 6000 học sinh, chỉ có một trường Trung học là Trung học Bảo hộ thành lập năm 1908. Ở Trung Kỳ năm 1913 có 23 trường Pháp – Việt với chưa đến 1000 học sinh, chỉ có một trường Trung học duy nhất là Quốc học Huế, thành lập năm 1898. Ở Nam Kỳ, các trường Hán học hoàn toàn bị loại khỏi hệ thống giáo dục công, chỉ một số địa phương vẫn còn các lớp học chữ Nho của các thầy đồ. Năm 1913 số trường Pháp – Việt ở Nam Kỳ là 737 trường với hơn 43 ngàn học sinh, chiếm hơn 90% tổng số trường Pháp – Việt ở Việt Nam. Trường Hán học chỉ duy trì tạm thời, đã được thay thế bằng trường Pháp - Việt trên cả nước kể từ thập niên 1910.<ref name="hoa"/>
 
Chính sách giáo dục của chính quyền Pháp nhằm dụng ý là để chuyển hướng tư duy của đại chúng, xóa bỏ những ảnh hưởng của văn minh Trung Hoa, truyền bá văn minh Pháp nhằm đồng hóa người Việt; đồng thời đào tạo ra một tầng lớp công chức và chuyên viên phục vụ cho nền cai trị và công cuộc khai thác thuộc địa của Pháp. Mối đe dọa đáng sợ cho chính quyền thực dân Pháp là [[Nho giáo]] qua các sách vở Hán văn, bởi Nho giáo cổ vũ lòng yêu nước chống ngoại xâm và khuyến khích giới trí thức quan tâm đến các vấn đề chính trị<ref>Cooper, Nicola. Trang 36.</ref>. Hơn nữa người Pháp rất khó chịu trước giới sĩ phu Nho học không ngừng đả kích chế độ thực dân, kích động sự bất mãn của dân chúng thậm chí lãnh đạo các cuộc khởi nghĩa chống Pháp. Vì vậy người Pháp đã dồn nhiều nỗ lực vào việc cải biến nền giáo dục bản xứ: loại bỏ Nho học và cấm giảng dạy [[lịch sử]] Việt Nam, thay vào đó là các kiến thức khoa học phương Tây, văn chương và [[lịch sử Pháp]]. Tiếng Pháp là ngôn ngữ chính được dùng trong trường học còn tiếng Việt và tiếng Hán chỉ là ngoại ngữ. Một chứng cứ khác là sách giáo khoa thời Pháp thuộc không dùng danh từ "Việt Nam" mà chỉ nhắc đến "Đông Pháp" và các xứ lệ thuộc. Các kỳ thi [[khoa bảng Việt Nam]] cũng bị loại bỏ, thay vào đó là các kì thi bằng tiếng Việt và tiếng Pháp phỏng theo các kì thi của Pháp.
Năm 1917 Toàn quyền Đông Dương Albert Sarraut ký nghị định ban hành tổng quy chế nền học chính toàn cõi Đông Dương với mục tiêu thống nhất nền giáo dục bản xứ, tiến tới xóa bỏ nền giáo dục cũ. Nền học chính lúc này được chia làm ba cấp, cấp một là các trường tiểu học, cấp hai là cao đẳng tiểu học, cấp ba là bậc trung học (tú tài), với hai hệ thống giáo dục gồm trường Pháp và trường bản xứ. Chương trình tiểu học Pháp bản xứ chia thành năm lớp: lớp đồng ấu cho học sinh 7 tuổi; lớp dự bị 8 tuổi; lớp ba 9 tuổi, lớp nhì 10 tuổi và lớp nhất 11 tuổi. Trường Pháp sử dụng chương trình giáo khoa Pháp ở Đông Dương gần giống như bên Pháp và hoàn toàn dạy tiếng Pháp, không dạy tiếng Việt. Tiểu học dạy bằng tiếng Việt còn các bậc học cao hơn dạy bằng tiếng Pháp<ref name="nghean">[http://www.vanhoanghean.com.vn/chuyen-muc-goc-nhin-van-hoa/nhung-goc-nhin-van-hoa/quoc-ngu-trong-chuong-trinh-tieu-hoc-thoi-phap-thuoc Quốc ngữ trong chương trình tiểu học thời Pháp thuộc], Tạp chí Văn hóa Nghệ An, 01 Tháng 6 2010</ref>. Tại trường bản xứ, bậc Tiểu học sử dụng sách giáo khoa Quốc-văn Giáo-khoa Thư do Nha Học chính Đông Pháp biên soạn và xuất bản<ref name="nghean" />. Từ bậc Cao đẳng Tiểu học trở lên thì dùng sách giáo khoa xuất bản ở Pháp. Sách giáo khoa một số môn như Lịch sử Việt Nam, Địa lý Đông Dương, Văn học Việt Nam do các giáo chức người Pháp hay người Việt biên soạn và xuất bản. Với đợt cải cách giáo dục lần hai, chữ Quốc ngữ đã hoàn toàn thay thế chữ Hán. Chương trình học bao gồm cả khoa học tự nhiên và khoa học xã hội với tính hệ thống cao. Bậc tiểu học theo chương trình Pháp - Việt khi đó rất nặng và khó theo lối giáo dục tinh hoa của Pháp như lớp đồng ấu phải học 11 môn như luận lý (morale), thể dục, tiếng Việt, tiếng Pháp, học số và hệ thống mét, địa dư, chữ Nho... Chương trình lớp nhất sơ học (theo hệ thống trường Pháp) phải học đủ 15 môn toàn bằng tiếng Pháp. Nhiều học sinh ở ba lớp chót của tiểu học bỏ học rất nhiều do không theo nổi chương trình này. Một thống kê năm 1923 trên toàn Việt Nam cho thấy tổng số học sinh lớp đồng ấu là 90.000 (trong tổng số 187.000) thì lớp nhì và nhất chỉ có 17.000. Năm 1924, Pháp buộc phải điều chỉnh bậc học tiểu học vì học sinh không thâu lượm được kiến thức vững chắc, rút cuộc sẽ không thông thạo cả tiếng mẹ đẻ lẫn tiếng Pháp. Khi đó, lớp nhì được chia thành lớp nhì năm thứ nhất và lớp nhì năm hai nên bậc tiểu học có sáu lớp. Tuy nhiên, vấn đề không được giải quyết, bình quân cứ 40 em học lớp đồng ấu thì chỉ còn một em đậu bằng tốt nghiệp Pháp - Việt. Bên cạnh các trường phổ thông, Pháp còn lập ra trường dạy nghề để đào tạo ra công nhân cho các ngành công nghiệp thuộc địa.<ref name="vnexpress" /><ref name="vnn"/> Hệ thống giáo dục Nho học cũ trở nên không hợp thời. Nhà Nguyễn ban đầu cải cách kỳ thi Hương bằng cách đưa chữ Quốc ngữ vào nội dung thi sau đó bãi bỏ luôn các kỳ thi thuộc hệ thống [[Khoa bảng Việt Nam]] vào năm 1919. Tháng 10 năm 1932, Bộ Học được cải tổ thành Bộ Quốc dân giáo dục do [[Phạm Quỳnh]] làm thượng thư. Việc quản lý giáo dục Sơ học được trao cho triều đình Huế đảm nhiệm. Giáo dục đạo đức, đặc biệt là đạo đức Nho Giáo được chú trọng. Theo Nghị định của Toàn quyền ngày 16 tháng 8 năm 1932, các trường hương thôn nắm quyền tự chủ về ngân sách, tự tuyển chọn giáo viên và chương trình. Ở các bậc học cao hơn (từ Tiểu học trở lên), nhà cầm quyền Pháp vẫn nắm quyền chi phối.<ref name="hoa">[https://ordi.vn/to-chuc-quan-ly-giao-duc-o-viet-nam-trong-bo-may-chinh-quyen-thoi-phap-thuoc-truoc-nam-1945-ky-2.html Tổ chức quản lý giáo dục ở Việt Nam trong bộ máy chính quyền thời Pháp thuộc trước năm 1945 (Kỳ 2)], Trần Thị Phương Hoa, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 10 – 2012</ref>
 
Giáo dục thời Pháp thuộc để lại nhiều mặt tiêu cực với Việt Nam. Năm 1905, [[Phan Bội Châu]] cho rằng nền giáo dục của Pháp ''"chỉ dạy viết văn Pháp, nói tiếng Pháp, tạm thời làm nô lệ cho Pháp"''. Học giả Trần Trọng Kim cho rằng nền giáo dục Pháp đã biến một xã hội ''"nghe đến nước mình thì ngây ngây như người ngoại quốc, sử nước mình không biết, tiếng nói nước mình thì chỉ biết qua loa"''. Cho đến năm 1930, tổng số học sinh, sinh viên tất cả các trường từ tiểu học đến đại học chỉ chiếm 1,8% dân số Việt Nam. Do số người được đi học thấp, kết quả là tới năm 1945, trên 95% dân số Việt Nam bị [[mù chữ]]. Một nền giáo dục như vậy khiến người Việt bị tách rời khỏi cội rễ văn hóa dân tộc trong khi không hiểu biết đến nơi đến chốn, không hấp thu được phần tinh túy của văn hóa phương Tây. Người Việt bị biến thành những kẻ vong bản và vong nô trên chính quê hương của mình.
Về giáo dục tiểu học, trung bình một tỉnh chỉ có khoảng từ 2 đến 4 trường [[Tiểu học]], mỗi trường có từ trên 100 đến vài trăm học sinh. Các thành phố lớn mới có trường Cao đẳng Tiểu học như Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định, Lạng Sơn (Bắc Kì), Thanh Hóa, Nghệ An (Vinh), Huế, Quy Nhơn (Trung Kỳ), Sài Gòn, Cần Thơ, Mỹ Tho (Nam Kỳ). Bậc Trung học (bậc Tú Tài) chỉ có ở Hà Nội (trường Bưởi, trường Albert Sarraut), Huế (trường Khải Định), Sài Gòn (trường Pétrus Ký, trường Chasseloup Laubat), mỗi trường có khoảng từ 100 đến 200 học sinh.<ref>[http://cothommagazine.com/index.php?option=com_content&task=view&id=278&Itemid=49 THI CỬ VÀ NỀN GIÁO DỤC VIỆT NAM DƯỚI THỜI PHÁP THUỘC], Trần Bích San, Tạp chí Cỏ Thơm.</ref> Trên toàn Việt Nam, tính đến năm 1906 mới chỉ có 25 trường học tiểu học Pháp - Việt và tính đến hết năm 1913 mới chỉ có 10 vạn học sinh các cấp (trong tổng số 20 triệu dân lúc bấy giờ). Sự phát triển giáo dục cũng không đều khắp: Tất cả các vùng miền núi đều không có trường học, riêng tỉnh Sơn La mãi đến 1917 mới có 1 trường sơ học.
 
Tuy nhiên, nền giáo dục của Pháp cũng tạo ra một tầng lớp trí thức mới nắm được khoa học, kỹ thuật phương Tây và một tầng lớp tinh hoa chính trị chịu ảnh hưởng của những hệ tư tưởng và tiếp thu những thủ thuật chính trị phương Tây tuy số lượng ít ỏi và chất lượng của tầng lớp này còn yếu. Tầng lớp trí thức bản xứ có rất ít cá nhân đạt tới trình độ tinh hoa, đội ngũ chuyên gia tuy có số lượng khá hơn nhưng gắn bó trực tiếp với sự điều tiết từ chính quốc chứ không phải gắn bó với xã hội và nền kinh tế tại chỗ và một lượng đông đảo những trí thức cấp thấp. Chất lượng của một tầng lớp trí thức Việt Nam thời Pháp thuộc xét trên khả năng đáp ứng nhu cầu phát triển của xã hội đương thời còn kém hơn thời kỳ tiền thực dân<ref>[http://tiasang.com.vn/-dien-dan/gioi-tri-thuc-tinh-hoa-trong-lich-su-viet-nam-3450 Giới trí thức tinh hoa trong lịch sử Việt Nam], Tạp chí Tia sáng, 09/09/2010.</ref>. [[Nguyễn An Ninh]] nhận xét "''ngày nay tôi chưa thấy người An Nam nào tiếp thu đầy đủ ý nghĩa của văn hoá Pháp... Học Tây trong nước ta bây giờ chỉ học để làm nô lệ cho nhà nước. Tại Đông Dương này tuổi trẻ An Nam khó mà tìm cho ra cái cao thượng của Âu Tây lắm. Dẫu cho chúng ta có được thừa hưởng một truyền thống gia đình, hay nhờ vào những hoàn cảnh thuận lợi khác đi nữa, không mấy người trong chúng ta đủ sức vươn lên đến trình độ một học giả ở Châu Âu''".<ref name="nguyenanninh"/> Sau tháng 8/1945, giới trí thức bị phân hóa thành các bộ phận khác nhau ủng hộ các xu hướng chính trị khác nhau tại Việt Nam. Việc thiếu chuyên gia, trí thức và lãnh đạo chính trị được đào tạo tốt là vấn đề nghiêm trọng để lại nhiều hậu quả tiêu cực lâu dài đối với Việt Nam sau khi giành được độc lập.
Năm 1864, chính quyền thuộc địa mở trường Thông ngôn (Collège des Interprètes) dạy cấp tốc tiếng Pháp cho người Việt, Khmer và Hoa, dạy ngôn ngữ một số nước châu Á cho người Pháp. Người Pháp còn mở trường thông ngôn dạy tiếng Việt cho người Pháp tên là D'Adran (Bá Đa Lộc). Năm 1886, sau khi chiếm Bắc Kỳ, Pháp mở trường Thông ngôn Hà Nội đào tạo thông ngôn và giáo viên. Ngoài ra còn có các trường đào tạo nhân viên hành chính, tư pháp, tài chính, thuế khóa... phục vụ cho công việc cai trị và những trường sư phạm sơ cấp đào tạo giáo viên dạy chữ quốc ngữ, chữ Pháp. Cuối thế kỷ 19, Pháp bắt đầu xây dựng hệ thống giáo dục chuyên nghiệp nhằm đào tạo thợ chuyên môn đáp ứng nhu cầu mở rộng công nghiệp. Năm 1898, Pháp mở trường dạy nghề Hà Nội với hai ngành nông nghiệp và mỹ nghệ học trong ba năm. Một số trường dạy nghề cũng được mở ở Sài Gòn (trường Kỹ nghệ), Huế (trường Bách nghệ), Thủ Dầu Một (trường Mỹ nghệ) và các trường đào tạo thợ ngành gỗ và sắt ở Nam Định, Hải Phòng. Cho đến trước cải cách giáo dục 1906, Pháp đã tổ chức ở Đông Dương 12 trường chuyên nghiệp, tập trung ở Nam Kỳ như Sài Gòn, Biên Hòa, Hà Tiên, Sa Đéc. Các trường này dạy ba nhóm ngành: công nghiệp châu Âu, công nghiệp bản xứ, mỹ nghệ và tiểu thủ công nghiệp. Đầu thế kỷ 20, người Pháp mới tổ chức một số trường cao đẳng ngành y, sư phạm, luật vì lúc này các trường trung học có thể cung cấp những học sinh có bằng thành chung hoặc tú tài. Theo đề án của Hội đồng cải cách giáo dục lần thứ nhất 1906 thì không có việc thành lập trường đại học, nhưng trước đòi hỏi của các sĩ phu yêu nước, Pháp thành lập trường đại học đầu tiên của Việt Nam là Đại học Đông Dương tuyển sinh viên từ những người tốt nghiệp trung học hoặc đỗ thi Hương, biết tiếng Pháp. Sinh viên khóa đầu tiên hầu hết là công chức đang làm việc ở cơ quan trung ương của chính quyền thực dân. Hoạt động được hơn một năm Đại học Đông Dương đóng cửa vì thiếu giáo sư chuyên nghiệp trong khi đó, trình độ người học quá thấp so với chương trình. Giáo dục đại học chỉ được cải thiện khi Toàn quyền Đông Dương ra nghị định quy chế chung về bậc cao đẳng năm 1918. Học sinh muốn vào trường cao đẳng phải có bằng thành chung hoặc bằng tú tài bản xứ, tuổi 18-25. Trong đơn xin học, sinh viên phải cam kết làm việc cho "Nhà nước bảo hộ" ít nhất 10 năm.<ref>[https://www.tienphong.vn/giao-duc/he-thong-truong-nghe-va-cao-dang-thoi-phap-thuoc-1181974.tpo Hệ thống trường nghề và cao đẳng thời Pháp thuộc], Báo Tiền phong, 02/09/2017</ref> Đến năm 1945, toàn Đông Dương chỉ có [[Viện Đại học Đông Dương]] bao gồm 10 trường thành viên: Cao đẳng Y khoa, Cao đẳng Nông nghiệp, Cao đẳng Thú y, Cao đẳng Công chính, Cao đẳng Địa chính, Cao đẳng Luật khoa, Cao đẳng Khoa học, Cao đẳng Mỹ thuật...<ref>[http://100years.vnu.edu.vn/BTDHQGHN/Vietnamese/C1787/2006/03/N7403/ Sự ra đời của Đại học Đông Dương qua tài liệu lưu trữ], Đào Thị Diến, Website Đại học Quốc gia Hà Nội.</ref><ref>[http://tiasang.com.vn/Default.aspx?tabid=62&News=3511&CategoryID=6 Từ Đại học Đông Dương đến Đại học Quốc gia Hà Nội], Đinh Xuân Lâm, Tạp chí Tia sáng, 04/10/2010.</ref><ref>[http://www.vanhoanghean.com.vn/chuyen-muc-goc-nhin-van-hoa/nhung-goc-nhin-van-hoa/dai-hoc-dong-duong-su-doan-tuyet-voi-qua-khu-1 Đại học Đông Dương - Sự đoạn tuyệt với quá khứ?], Trần Thị Phương Hoa, 20 Tháng 4 2013, Tạp chí văn hóa Nghệ An.</ref>. Viện đại học Đông Dương chỉ đào tạo bậc đại học. Nếu sinh viên muốn học sau đại học thì phải sang Pháp. Năm học 1944-1945, cả Viện này có 1.575 sinh viên<ref>Pierre Brocheur và Daniel Hémery. Indochina, An Ambiguous Colonization, 1858-1954. Berkeley, CA: University of California Press, 2009, tr. 217-49.</ref> (so với tổng dân số Việt Nam khi đó là 23 triệu). Phần lớn học sinh và sinh viên đại học, cao đẳng đều là con em các gia đình giàu có hoặc có địa vị nhất định trong xã hội lúc bấy giờ. Các gia đình nông dân, nhân dân lao động nghèo rất ít có khả năng cho con em theo học.[[Tập tin:Hoc-sinh-Ha-Noi-thoi-Phap-thuoc-Bandoc-GiaoducVietNam-1.jpg|nhỏ|phải|300px|Giờ học âm nhạc thời Pháp thuộc.]]
Chính sách giáo dục của chính quyền Pháp nhằm dụng ý là để chuyển hướng tư duy của đại chúng, xóa bỏ những ảnh hưởng của văn minh Trung Hoa, truyền bá văn minh Pháp nhằm đồng hóa người Việt; đồng thời đào tạo ra một tầng lớp công chức và chuyên viên phục vụ cho nền cai trị và công cuộc khai thác thuộc địa của Pháp. Mối đe dọa đáng sợ cho chính quyền thực dân Pháp là [[Nho giáo]] qua các sách vở Hán văn, bởi Nho giáo cổ vũ lòng yêu nước chống ngoại xâm và khuyến khích giới trí thức quan tâm đến các vấn đề chính trị<ref>Cooper, Nicola. Trang 36.</ref>. Hơn nữa người Pháp rất khó chịu trước giới sĩ phu Nho học không ngừng đả kích chế độ thực dân, kích động sự bất mãn của dân chúng thậm chí lãnh đạo các cuộc khởi nghĩa chống Pháp. Vì vậy người Pháp đã dồn nhiều nỗ lực vào việc cải biến nền giáo dục bản xứ: loại bỏ Nho học và cấm giảng dạy [[lịch sử]] Việt Nam, thay vào đó là các kiến thức khoa học phương Tây, văn chương và [[lịch sử Pháp]]. Tiếng Pháp là ngôn ngữ chính được dùng trong trường học còn tiếng Việt và tiếng Hán chỉ là ngoại ngữ. Một chứng cứ khác là sách giáo khoa thời Pháp thuộc không dùng danh từ "Việt Nam" mà chỉ nhắc đến "Đông Pháp" và các xứ lệ thuộc. Các kỳ thi [[khoa bảng Việt Nam]] cũng bị loại bỏ, thay vào đó là các kì thi bằng tiếng Việt và tiếng Pháp phỏng theo các kì thi của Pháp. Triều đinh nhà Nguyễn cũng đồng tình với chính sách bãi bỏ Hán học của Pháp mà không xét đến hậu quả lâu dài là đạo đức xã hội xuống cấp, người Việt bị tách rời khỏi di sản học thuật của nước nhà tích lũy được trong mười thế kỷ, toàn xã hội mất phương hướng, mê loạn về giá trị. Học giả [[Trần Trọng Kim]] nhận định "''Xét ra cho kỹ, sự bỏ cũ theo mới của ta hiện thời bây giờ không phải là không cần cấp, nhưng vì người mình nông nổi, không suy nghĩ cho chín, chưa gì đã đem phá hoại cả đi, thành thử cái xấu, cái dở của mình thì vị tất đã bỏ đi được, mà lại làm hỏng mất cái phần tinh túy đã giữ cho xã hội của ta được vững bền hàng mấy nghìn năm nay. Phàm người ta muốn bỏ cái cũ đã hẩm nát, tất là phải có cái mới tốt hơn, đẹp hơn để thay vào. Nay ta chưa có cái mới mà đã vội vàng bỏ cái cũ đi, thành ra đổ nát cả, mà không có cái gì thay vào được. Ấy là cái tình trạng nước ta ngày nay là thế, khác nào như chiếc thuyền đi ra giữa biển, đánh mất địa bàn chỉ nam, không biết phương hướng nào mà đi cho phải đường, cứ lênh đênh mãi, không khéo lại bị sóng gió va vào đá vỡ tan mất cả.''<ref>Nho giáo, Trần Trọng Kim, 1930</ref>".
 
Giáo dục thời Pháp thuộc để lại nhiều mặt tiêu cực với Việt Nam. Năm 1905, [[Phan Bội Châu]] cho rằng nền giáo dục của Pháp ''"chỉ dạy viết văn Pháp, nói tiếng Pháp, tạm thời làm nô lệ cho Pháp"''. Học giả Trần Trọng Kim cho rằng nền giáo dục Pháp đã biến một xã hội ''"nghe đến nước mình thì ngây ngây như người ngoại quốc, sử nước mình không biết, tiếng nói nước mình thì chỉ biết qua loa"''. Cho đến năm 1930, tổng số học sinh, sinh viên tất cả các trường từ tiểu học đến đại học chỉ chiếm 1,8% dân số Việt Nam. Do số người được đi học thấp, kết quả là tới năm 1945, trên 95% dân số Việt Nam bị [[mù chữ]]. Một nền giáo dục như vậy khiến người Việt bị tách rời khỏi cội rễ văn hóa dân tộc trong khi không hiểu biết đến nơi đến chốn, không hấp thu được phần tinh túy của văn hóa phương Tây<ref>Phạm Quỳnh, Phong hóa suy đồi, Nam Phong, 1932</ref>. Người Việt bị biến thành những kẻ vong bản và vong nô trên chính quê hương của mình<ref>Về đặc điểm của tầng lớp trí thức Tây học ở Việt Nam đầu thế kỷ XX, Nguyễn Thị Thanh Thuỷ, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 195‐202</ref>. Tuy nhiên, người Việt cũng không có ý thức học Pháp đến nơi đến chốn để canh tân quốc gia, tự lực tự cường trong khi giới sĩ phu và chính quyền [[Nhật Bản]] quyết tâm vượt mọi khó khăn nắm vững khoa học và cách tổ chức nhà nước, tổ chức xã hội của phương Tây để hiện đại hóa, công nghiệp hóa đất nước. [[Phan Châu Trinh]] nói về điều này "''Nước ta từ ngày Pháp sang bảo hộ trên mấy mươi năm, người mình học Tây học chỉ làm được việc phiên dịch nói phô mà thôi, không có ai hấp thu được chỗ tinh túy, phăn tìm đến nơi màu nhiệm về mà đào tạo ra học trò để làm việc vẻ vang cho nòi giống. Trái lại, bụng không một hạt gạo mà nói chuyện thi thư, tay không nửa đồng mà tự xưng Khổng Mạnh. Có lẽ da thịt huyết tủy của người nước mình mấy ngàn năm nay đã bị cái hấp lực của huyết dẫn người Tàu chi phối hết cả, nên ngày nay đành làm nộm rối cho người Tàu mà không tự biết chăng? Không thế thì sao lửa đốt bên da mà không biết nóng, sét đánh ngang trán mà không biết sợ, thày hay bạn giỏi ở một bên mà không biết gắng sức bắt chước bước theo. Thậm chí nữa trằn trọc tráo trở, một hai toan tìm một nước thứ ba nào yêu thương mình mà vui lòng làm tôi làm tớ''<ref>Hiện trạng vấn đề, Phan Châu Trinh, 1907</ref>".
 
Tuy nhiên, nền giáo dục của Pháp cũng tạo ra một tầng lớp trí thức mới nắm được khoa học, kỹ thuật phương Tây và một tầng lớp tinh hoa chính trị chịu ảnh hưởng của những hệ tư tưởng và tiếp thu những thủ thuật chính trị phương Tây tuy số lượng ít ỏi và chất lượng của tầng lớp này còn yếu. Tầng lớp trí thức bản xứ có rất ít cá nhân đạt tới trình độ tinh hoa, đội ngũ chuyên gia tuy có số lượng khá hơn nhưng gắn bó trực tiếp với sự điều tiết từ chính quốc chứ không phải gắn bó với xã hội và nền kinh tế tại chỗ và một lượng đông đảo những trí thức cấp thấp. Chất lượng của một tầng lớp trí thức Việt Nam thời Pháp thuộc xét trên khả năng đáp ứng nhu cầu phát triển của xã hội đương thời còn kém hơn thời kỳ tiền thực dân<ref>[http://tiasang.com.vn/-dien-dan/gioi-tri-thuc-tinh-hoa-trong-lich-su-viet-nam-3450 Giới trí thức tinh hoa trong lịch sử Việt Nam], Tạp chí Tia sáng, 09/09/2010.</ref>. [[Nguyễn An Ninh]] nhận xét "''ngày nay tôi chưa thấy người An Nam nào tiếp thu đầy đủ ý nghĩa của văn hoá Pháp... Học Tây trong nước ta bây giờ chỉ học để làm nô lệ cho nhà nước. Tại Đông Dương này tuổi trẻ An Nam khó mà tìm cho ra cái cao thượng của Âu Tây lắm. Dẫu cho chúng ta có được thừa hưởng một truyền thống gia đình, hay nhờ vào những hoàn cảnh thuận lợi khác đi nữa, không mấy người trong chúng ta đủ sức vươn lên đến trình độ một học giả ở Châu Âu''".<ref name="nguyenanninh"/> Điều này không hoàn toàn do lỗi người Pháp như [[Hoài Thanh]] nhận xét "''Người mình vẫn được tiếng là hiếu học, nhưng đúng ra chỉ là hiếu lợi và hiếu danh. Khi sự học không đưa đến cho mình lợi và danh thì ít ai còn thèm màng đến nó nữa... Cho đến ngày nay, trong một trăm người bước chân ra khỏi nhà trường, không có lấy năm ba người để tâm vào việc học. Giữa một vũ trụ đầy những sự huyền bí, người mình như khách qua đường bưng mắt mà đi vì sợ mệt mắt. Tinh thần của mình bạc nhược như vậy không trách gì mình thua kém<ref name="hoaithanh"/>''". Sau tháng 8/1945, giới trí thức bị phân hóa thành các bộ phận khác nhau ủng hộ các xu hướng chính trị khác nhau tại Việt Nam. Việc thiếu chuyên gia, trí thức và lãnh đạo chính trị được đào tạo tốt là vấn đề nghiêm trọng để lại nhiều hậu quả tiêu cực lâu dài đối với Việt Nam sau khi giành được độc lập.
 
===Văn hóa===
[[Tập tin:Vietnamese Acteurs 1920.jpg|nhỏ|300px|Một gánh hát ở Việt Nam.]]
Dưới thời Pháp thuộc, văn hóa truyền thống chịu ảnh hưởng của Nho giáo suy tàn dần và bị thay thế bởi văn hóa phương Tây. Các giá trị đạo đức được nuôi dưỡng bởi Nho giáo suy yếu trong khi người Việt không tiếp thu được các giá trị cốt lõi của nền văn hóa phương Tây. Sự du nhập văn hóa phương Tây chỉ là sự bắt chước hời hợt vẻ bên ngoài của người phương Tây chứ người Việt không hấp thu được phần tinh túy của văn hóa phương Tây. Ngô Đình Nhu nhận xét về tình trạng này "''...công cuộc Tây phương hóa, mà chúng ta đã phải chịu nhận từ một thế kỷ nay, là một công cuộc Tây phương hóa bắt buộc, không mục đích, không được hướng dẫn. Dân chúng bị lôi cuốn vào một phong trào Tây phương hóa, mà không hiểu Tây phương hóa để làm gì, Tây phương hóa đến mức nào là đủ, và Tây phương hóa làm sao là đúng. Tình trạng đó đã dẫn dắt đến sự tan rã của xã hội chúng ta. Các giá trị tiêu chuẩn cũ đã mất hết hiệu lực đối với tập thể mà giá trị tiêu chuẩn mới thì không có''".<ref name="tungphong3"/> Việc bắt chước như vậy không làm cho Việt Nam trở nên văn minh, giàu mạnh hơn mà ở một số khía cạnh đem lại những hậu quả xấu như Trần Trọng Kim nhận định "''Tính bắt chước vốn là tính tự nhiên của loài người, dẫu ở nước nào cũng thế cả. Nhưng giá ta có sẵn cái tinh thần tốt rồi thì bắt chước lấy những điều có bổ ích thêm cho tinh thần ấy thì thật hay lắm. Chỉ hiềm vì mình để cái tinh thần của mình hư hỏng đi, mà lại mong bắt chước sự hành động của người ta thì sự bắt chước ấy lại làm cho mình dở hơn nữa. Vì đã gọi bắt chước là chỉ bắt chước được cái hình hài bề ngoài mà thôi còn tinh thần ở trong, phi lâu ngày nhiễm lấy được mà hóa đi thì khó lòng mà bắt chước được. Thành thử bao nhiêu những sự bắt chước của mình chỉ là làm loạn cả tính tình tư tưởng và phong tục của mình. Có lắm người vọng tưởng rằng mình cố bắt chước được người ngoài là mình làm điều có ích cho sự tiến hóa của nòi giống. Không ngờ rằng sự bắt chước vội vàng quá lại thành cái độc gây ra các thứ bệnh cho xã hội. Mà sự lầm lỗi ấy chỉ mỗi ngày một thêm ra chứ không bớt đi được''"<ref>Nho giáo, Trần Trọng Kim, 1930</ref>.
 
Đi cùng với chính sách hạn chế giáo dục, thực dân Pháp dung dưỡng nạn cờ bạc bằng cách cho phép mở các [[sòng bạc]] để thu thuế. Ngoài những sòng bạc công khai có tính chất thường xuyên, tổ chức quy mô ở [[Chợ Lớn]], [[Lạng Sơn]], [[Móng Cái]], [[Hà Giang]], [[Lào Cai]] còn có nhiều sòng bạc kín được tổ chức ở các dịp chợ phiên, ở những vòng đua ngựa ở Hà Nội, Hải Phòng, Sài Gòn...
Đi cùng với chính sách hạn chế giáo dục, thực dân Pháp dung dưỡng nạn cờ bạc bằng cách cho phép mở các [[sòng bạc]] để thu thuế. Ngoài những sòng bạc công khai có tính chất thường xuyên, tổ chức quy mô ở [[Chợ Lớn]], [[Lạng Sơn]], [[Móng Cái]], [[Hà Giang]], [[Lào Cai]] còn có nhiều sòng bạc kín được tổ chức ở các dịp chợ phiên, ở những vòng đua ngựa ở Hà Nội, Hải Phòng, Sài Gòn... Việc sử dụng thuốc phiện không những không bị hạn chế mà còn được nhà nước dung dưỡng bằng việc nhà nước độc quyền kinh doanh rượu và thuốc phiện. Nạn [[mại dâm]] cũng được thực dân Pháp hợp thức công khai và trở nên phổ biến ở các thành phố lớn. Vào những năm 1930, vấn đề mại dâm ở Việt Nam đã trở thành một vấn đề nhức nhối trong xã hội. Các báo đã mô tả tình trạng "''lúc nhúc xóm bình khang, đầy rẫy phường bán phấn''" trong các đô thị Việt Nam dưới thời Pháp thuộc. Một biến tướng khác của mại dâm là ''"[[ca trù|hát cô đầu]]"'' đã trở thành ''"một cái ung nhọt"'' của xã hội. Báo Công luận viết ''"Nếu đi qua các ngõ Sầm Công ở [[Hà Nội]], phố Hạ Lý [[Hải Phòng]], phố Bến Củi [[Nam Định]]... ta sẽ thấy một cảnh tượng đau lòng, một sự dâm ô đê tiện hơn hết trong sự mãi dâm, chắc không có nước nào mà mãi dâm lại đê tiện hơn mãi dâm ở nước ta: Họ ra tận đường phố lôi kéo khách hàng, họ nói những câu, hát những giọng khiêu dâm tục tằn..."''<ref>Báo Công luận, 7-3-1932.</ref> [[Nguyễn Doãn Vượng]] đã nhận xét ''"hầu hết những kẻ đi hát đều là thanh niên... do đó sự kém sút về sức khỏe, sự trụy lạc về tinh thần, những [[bệnh hoa liễu]] cũng từ đó mà về thăm gia đình và vợ con những thanh niên đó; lại còn bao nhiêu kẻ trong cơn mê muội đớn hèn lỗi đạo vì đi hát, ăn trộm, ăn cắp vì mê hát và khuynh gia bại sản vì những cô đầu hát"''<ref>Báo Trung văn chủ nhật, 27-9-1942.</ref>. Đa số dân chúng sống trong trình trạng dốt nát và bị các tệ nạn xã hội hủy hoại. Giới trí thức đương thời đã phải cảm thán trước tình cảnh này như [[Trần Chánh Chiếu]] viết "''Dân nghèo ra thân làm tá điền, nói tiếng làm ruộng chớ kỳ trung đi kiếm ăn cho qua ngày tháng. Một năm mười hai tháng, làm ruộng thiệt sự có bốn năm tháng, dư linh làm gì ? Vì không có nghề trong tay, nên toàn rủ nhau đánh cờ chó hoặc đi coi đánh bạc, chà lết mòn quần rách áo. Dốt đặc hơn cả cá tôm, vụng về hơn trùn dế. Dân nước khác tiếc tới giờ tới phút như tiếc bạc, dân nước mình phí ngày tháng như nước trôi.''<ref>Người xưa cảnh tỉnh, trang 23, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2019</ref>" hay [[Đỗ Đức Dục]] viết "''Thử nhìn vào đám dân quê dư dật xem họ có việc gì, ta thấy ngoài công cuộc làm ăn, họ chỉ còn quân bài lá bạc thuốc phiện hay cô đầu. Đám dân nghèo cũng vậy, không phải là họ không biết cờ bạc, ngược lại càng nghèo họ càng lăn vào cuộc đỏ đen, hòng kiếm thêm ít tiền mà mồ hôi nước mắt không đủ mang lại cho họ''<ref>Người xưa cảnh tỉnh, trang 24, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2019</ref>".
 
Nạn [[mại dâm]] cũng được thực dân Pháp hợp thức công khai và trở nên phổ biến ở các thành phố lớn. Vào những năm 1930, vấn đề mại dâm ở Việt Nam đã trở thành một vấn đề nhức nhối trong xã hội. Các báo đã mô tả tình trạng "''lúc nhúc xóm bình khang, đầy rẫy phường bán phấn''" trong các đô thị Việt Nam dưới thời Pháp thuộc. Một biến tướng khác của mại dâm là ''"[[ca trù|hát cô đầu]]"'' đã trở thành ''"một cái ung nhọt"'' của xã hội. Báo Công luận viết ''"Nếu đi qua các ngõ Sầm Công ở [[Hà Nội]], phố Hạ Lý [[Hải Phòng]], phố Bến Củi [[Nam Định]]... ta sẽ thấy một cảnh tượng đau lòng, một sự dâm ô đê tiện hơn hết trong sự mãi dâm, chắc không có nước nào mà mãi dâm lại đê tiện hơn mãi dâm ở nước ta: Họ ra tận đường phố lôi kéo khách hàng, họ nói những câu, hát những giọng khiêu dâm tục tằn..."''<ref>Báo Công luận, 7-3-1932.</ref> [[Nguyễn Doãn Vượng]] đã nhận xét ''"hầu hết những kẻ đi hát đều là thanh niên... do đó sự kém sút về sức khỏe, sự trụy lạc về tinh thần, những [[bệnh hoa liễu]] cũng từ đó mà về thăm gia đình và vợ con những thanh niên đó; lại còn bao nhiêu kẻ trong cơn mê muội đớn hèn lỗi đạo vì đi hát, ăn trộm, ăn cắp vì mê hát và khuynh gia bại sản vì những cô đầu hát"''<ref>Báo Trung văn chủ nhật, 27-9-1942.</ref>.
Pháp tuyên bố "bảo hộ An Nam" để giúp nước này "[[khai hóa văn minh]]". Nhưng thực tế, các đề nghị nâng cao [[dân trí]], cải tổ toàn diện chính trị - xã hội, cải cách và phát triển giáo dục, cũng như hướng đến nền chính trị [[dân chủ]] của các trí thức đương thời đều bị Pháp thờ ơ. Tiêu biểu là [[Phong trào Duy Tân]] do [[Phan Châu Trinh]] ([[1872]] - [[1926]]) phát động năm [[1906]] cho đến năm [[1908]] thì kết thúc sau khi bị [[đế quốc thực dân Pháp|thực dân Pháp]] đàn áp. Một số lãnh đạo phong trào bị kết án [[tử hình]] do có liên quan đến [[phong trào chống sưu thuế Trung Kỳ (1908)]], những người khác bị đày đi [[Côn Đảo]] trong số đó có [[Phan Châu Trinh]].<ref>Năm [[1911]], chính quyền thực dân đưa Phan Châu Trinh sang [[Pháp]]. Suốt những năm ở [[Paris]], ông vẫn luôn theo đường lối cải cách, kêu gọi thực hiện dân quyền, cải cách dân sinh (theo Phan Ngọc Liên, sách đã dẫn, tr. 270).</ref> [[Nguyễn An Ninh]] nhận xét về công cuộc khai hóa của Pháp ở Việt Nam: "''Nền văn hóa Trung Hoa trên nước ta đang suy và thế hệ chúng ta đang chìm đắm trong vòng ngu dốt... chỉ trong một thời gian hết sức ngắn người ta đã đưa trình độ kiến thức vốn đã suy thoái tệ hại của một dân tộc tuột xuống tận cùng của sự dốt nát, tối tăm dày đặc... đã đưa một dân tộc vốn có tư tưởng dân chủ, vào cảnh nô lệ tối tăm trong một khoảng thời gian rất ngắn''<ref name="nguyenanninh">Cao vọng của bọn thanh niên An Nam (1923), Nguyễn An Ninh.</ref>". Tuy nhiên, người Việt có phần trách nhiệm đối với việc Hán học suy tàn còn Tây học chưa vững vàng cùng tình trạng dân trí thấp kém. [[Ngô Đức Kế]] nói về điều này "''Người nước mình từ xưa đến nay, cái tâm lý đối với việc học là đi thi, đi học cũng như đi buôn bán hay làm nghề, cái mục đích chỉ là cầu lợi mà thôi. Tiếng rằng nước mình tôn sùng đạo Khổng, song đó là vì học đi thi mà tôn sùng, chứ không phải vì tôn sùng mà phải học. Cho nên ngày trước triều đình thì Hán tự thì người mình lo học Hán tự để lấy ông cử ông nghè; ngày nay chính phủ bảo hộ thi Pháp văn thì người mình lo học Pháp văn để lấy ông tham ông phán''<ref>Nền quốc văn, Ngô Đức Kế, Hữu Thanh, 1924</ref>". Trong khi đó Nhật Bản chủ động học hỏi phương Tây trong khi vẫn bảo tồn Hán học nhằm xây dựng một nền học thuật riêng của mình để canh tân quốc gia.
 
Pháp tuyên bố "bảo hộ An Nam" để giúp nước này "[[khai hóa văn minh]]". Nhưng thực tế, các đề nghị nâng cao [[dân trí]], cải tổ toàn diện chính trị - xã hội, cải cách và phát triển giáo dục, cũng như hướng đến nền chính trị [[dân chủ]] của các trí thức đương thời đều bị Pháp thờ ơ. Tiêu biểu là [[Phong trào Duy Tân]] do [[Phan Châu Trinh]] ([[1872]] - [[1926]]) phát động năm [[1906]] cho đến năm [[1908]] thì kết thúc sau khi bị [[đế quốc thực dân Pháp|thực dân Pháp]] đàn áp. Một số lãnh đạo phong trào bị kết án [[tử hình]] do có liên quan đến [[phong trào chống sưu thuế Trung Kỳ (1908)]], những người khác bị đày đi [[Côn Đảo]] trong số đó có [[Phan Châu Trinh]].<ref>Năm [[1911]], chính quyền thực dân đưa Phan Châu Trinh sang [[Pháp]]. Suốt những năm ở [[Paris]], ông vẫn luôn theo đường lối cải cách, kêu gọi thực hiện dân quyền, cải cách dân sinh (theo Phan Ngọc Liên, sách đã dẫn, tr. 270).</ref> [[Nguyễn An Ninh]] nhận xét về công cuộc khai hóa của Pháp ở Việt Nam: "''Nền văn hóa Trung Hoa trên nước ta đang suy và thế hệ chúng ta đang chìm đắm trong vòng ngu dốt... chỉ trong một thời gian hết sức ngắn người ta đã đưa trình độ kiến thức vốn đã suy thoái tệ hại của một dân tộc tuột xuống tận cùng của sự dốt nát, tối tăm dày đặc... đã đưa một dân tộc vốn có tư tưởng dân chủ, vào cảnh nô lệ tối tăm trong một khoảng thời gian rất ngắn''<ref name="nguyenanninh">Lý tưởng thanh niên An Nam (1923), Nguyễn An Ninh.</ref>".
Báo chí quốc ngữ xuất hiện lần đầu tiên vào ngày 15 tháng 4 năm 1865 với sự ra đời của [[Gia Định báo]] tại Sài Gòn do [[Trương Vĩnh Ký]] làm giám đốc<ref>Nguyễn Văn Trung (2015). Hồ sơ về Lục Châu học - Tìm hiểu con người ở vùng đất mới. Nhà xuất bản Trẻ. trang 398–399; 402–403; 416</ref>. Sau đó tại Nam Kỳ xuất hiện thêm một số tờ báo tư nhân khác như Nguyệt san ''[[Thông loại khóa trình]]'' (1888), ''[[Phan Yên báo]]'' (1868), ''[[Nông cổ mín đàm]]'' (1900), ''[[Lục tỉnh tân văn]]'' (1910)... Tại Bắc Kỳ cũng xuất hiện các tờ báo như ''Đại Nam Đồng văn Nhật báo'' (1892) bằng [[chữ Hán|chữ Nho]], ''Đại Việt Tân báo'' (1905) bằng [[quốc ngữ|chữ Quốc ngữ]] và chữ Hán, ''[[Ðăng cổ Tùng báo]]'' ([[1907]]) do [[Nguyễn Văn Vĩnh]] làm chủ bút... Sau này xuất hiện thêm nhiều tờ báo nổi tiếng khác như [[Đông Dương tạp chí]], [[Nam Phong tạp chí]], [[Tiểu thuyết thứ bảy]], [[Phong Hóa]], [[Thanh Nghị]], [[Tiếng Dân]]...
 
Báo chí quốc ngữ phát triển tạo điều kiện cho văn học và học thuật bằng chữ quốc ngữ phát triển. Đây là thời kỳ văn học viết bằng chữ quốc ngữ phát triển mạnh mẽ nhất kể từ khi chữ quốc ngữ được sử dụng trong văn học cho đến nay. Nhiều phong trào văn học xuất hiện như [[Phong trào Thơ mới (Việt Nam)|Phong trào Thơ mới]], phong trào văn học hiện thực, phong trào văn học lãng mạn... Nhiều nhà văn, nhà thơ nổi tiếng xuất hiện như [[Tản Đà]], [[Xuân Diệu]], [[Huy Cận]], [[Chế Lan Viên]], [[Hàn Mặc Tử]], [[Thạch Lam]], [[Nguyễn Tuân]], [[Nam Cao]], [[Nguyên Hồng]], [[Nguyễn Công Hoan]], [[Vũ Trọng Phụng]], [[Nhất Linh]], [[Hồ Biểu Chánh]]... Các hình thức văn học truyền thống như thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết được cách tân theo phong cách phương Tây đồng thời xuất hiện nhiều thể loại văn học mới như tùy bút, du ký, phóng sự báo chí... Trong lĩnh vực học thuật xuất hiện những học giả nổi tiếng như [[Trương Vĩnh Ký]], [[Nguyễn Văn Vĩnh]], [[Phạm Quỳnh]], [[Phan Khôi]]... Những học giả tiên phong thời Pháp thuộc có nhiều nỗ lực biến tiếng Việt thành một ngôn ngữ học thuật đủ sức truyền tải tinh hoa tri thức Đông Tây. Tri thức của hai nền học thuật Đông Tây được giới thiệu rộng rãi đến công chúng bằng chữ quốc ngữ thông qua các ấn phẩm báo chí và sách chuyên khảo. Có thể nói thời Pháp thuộc là giai đoạn phát triển quan trọng của quốc ngữ từ ngôn ngữ bình dân trở thành ngôn ngữ văn học và học thuật. Nền văn học quốc ngữ và nền quốc học sử dụng chữ quốc ngữ đã hình thành trong thời kỳ này.
 
Ngoài ra còn có sự phát triển của âm nhạc và hội họa theo hướng tiếp thu những kỹ thuật sáng tác phương Tây, chịu ảnh hưởng phong cách phương Tây, mang những nội dung hiện đại. Âm nhạc và hội họa thời kỳ này là sự giao thoa Đông Tây. Các nghệ sĩ đã tiếp thu những phương pháp nghệ thuật phương Tây để thể hiện tâm hồn phương Đông. Đầu thế kỷ XX, dưới thời Pháp thuộc, [[tân nhạc Việt Nam]] xuất hiện. Tân nhạc xuất hiện sau phong trào [[thơ mới]] và dòng [[văn học lãng mạn Việt Nam|văn học lãng mạn]] vài năm. Giống như những [[nhà văn]] lãng mạn, thi sĩ của [[Phong trào Thơ mới (Việt Nam)|phong trào thơ mới]] chịu ảnh hưởng bởi [[văn học lãng mạn Pháp]], các nhạc sĩ tiền chiến chịu ảnh hưởng bởi âm nhạc phương Tây. Nhiều nhạc sĩ nổi tiếng thành danh trong thời kỳ này như [[Văn Chung]], [[Doãn Mẫn]], [[Nguyễn Văn Thương]], [[Lê Thương]], [[Nguyễn Xuân Khoát]], [[Dương Thiệu Tước]], [[Đỗ Nhuận]], [[Lưu Hữu Phước]], [[Văn Cao]], [[Tô Vũ]]... Hội họa thời kỳ này cũng để lại nhiều dấu ấn sâu sắc với những họa sĩ nổi tiếng như [[Nguyễn Gia Trí]], [[Tô Ngọc Vân]], [[Nguyễn Tường Lân]], [[Trần Văn Cẩn]], [[Nguyễn Tư Nghiêm]], [[Dương Bích Liên]], [[Nguyễn Sáng]], [[Bùi Xuân Phái]], [[Nguyễn Phan Chánh]], [[Vũ Cao Đàm]], [[Lê Phổ]] được đào tạo tại [[trường Mỹ thuật Đông Dương]]. Các họa sĩ đã học hỏi các phong cách hội họa phương Tây cũng như sử dụng các chất liệu bản địa như sơn mài để vẽ ra những tác phẩm nổi tiếng.
 
===Di sản kiến trúc===
[[File:Bao thien tu.jpg|nhỏ|250px|Chùa Báo Thiên]]
Trong thời kỳ này, nhiều di sản kiến trúc của Việt Nam đã bị Pháp phá hủy và cướp bóc, có thể kể ra một số ví dụ:
*Năm 1880, Pháp phá hủy [[chùa Khải Tường]] tại thôn Tân Lộc, bên phải thành Gia Định. Chùa Khải Tường là chùa lớn nhất ở miền Nam<ref>[https://phathocdoisong.com/6-ngoi-chua-bi-pha-huy-duoi-thoi-phap-thuoc.html?fbclid=IwAR25H_OHElGUOFXAmjFK_nOPI-q3qcoTQKZGN7wBCWTKhXUDs-4Ic303KC4 6 ngôi chùa bị phá hủy dưới thời Pháp thuộc ], Báo Phật học đời sống</ref>.
*Năm 1883, Pháp phá hủy [[Chùa Báo Thiên|Chùa Sùng Khánh Báo Thiên Tự]] để lấy đất thưởng cho Giám mục Thiên Chúa giáo là Puginier, người đã có công tham mưu cho Pháp đánh chiếm Việt Nam. Từ mảnh đất này, Puginier xây nên Nhà thờ chính tòa Hà Nội (Nhà thờ Lớn)<ref>[[Philippe Papin|Papin, Philippe]], ''Histoire de Hanoi'', Fayard (2001), tr. 241-242</ref><ref name="masson1929">{{Chú thích sách| họ = Masson| tên = André| tựa đề = Hanoï pendant la période héroïque (1873-1888)| ngày truy cập = 2013-03-17| năm=1929| nhà xuất bản=Librairie Orientaliste Paul Geuthner| nơi=Paris| ngôn ngữ=tiếng Pháp| trang=125-126| chương=La Mission| url chương=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k57905924/f136.image| trích dẫn=Démolir la pagode et s’emparer du terrain, rien n’était en apparence plus facile dans la période de conquête que nous traversions, mais j’avais comme de juste, une certaine répugnance à commettre un abus de pouvoir de cette sorte et je préférai m’adresser au Tong-doc Nguyen-huu-Dô. Celui-ci était en fort bons termes avec l’Evêque et désirait comme moi lui être agréable; voici comment il tourna la difficulté. Il fit d’abord rechercher s’il existait encore quelque descendant du fondateur de la pagode, mort depuis plus de deux siècles, et naturellement n’en trouva pas. Il ordonna ensuite aux notables du quartier, choisis comme par hasard parmi les indigènes chrétiens, de vérifier la solidité de l’édifice et ceux-ci n’hésitèrent pas à déclarer que, menaçant ruine, il pourrait en s’écroulant compromettre la sécurité des passants. Maintenant tout était en règle. Faire démolir la pagode, en confisquer le terrain sans maître au profit du domaine étaient, suivant la coutume annamite, des mesures justifiées ne pouvant soulever aucune protestation; c’est ce que fit le Tong-doc. }}</ref>. Đây là ngôi chùa có lịch sử hơn 800 năm, xây dựng từ năm 1056 dưới thời hoàng đế [[Lý Thánh Tông]], là ngôi chùa giữ vị thế trấn quốc, quan trọng hàng đầu trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Chùa từng có tháp Báo Thiên 12 tầng, cao 40 - 60m, trên đặt chóp bằng đồng rất lớn, từng là 1 trong 4 đại khí quan trọng nhất nước Việt (An Nam tứ đại khí).
* Cùng thời gian, [[Chùa Báo Ân]] cũng bị phá hủy. Đây là công trình kiến trúc nguy nga nhất ở Trung tâm Hà Nội vào thời Nguyễn, có rất nhiều pho tượng Phật, Bồ-tát chạm khắc bằng gỗ sơn son thếp vàng tuyệt đẹp, tiếp đến là điện Thánh, Tăng xá, tri đường… Bao quanh có trường lang bố trí cảnh “Thập Điện Minh Vương”, mô tả cảnh khổ báo trong 10 địa ngục rất sinh động. Tổng thể chùa có 36 mái, 150 gian nhà, xung quanh xây tường lục giác bao bọc, bên ngoài đào hào trồng hoa sen. Pháp phá hủy gần hết ngôi chùa, các pho tượng Phật đẹp nhất bị cướp đoạt đem về Pháp. Hiện nay chỉ còn sót lại 1 ngôi tháp Hòa Phong bên cạnh Hồ Gươm<ref name=phathoc>[https://phathocdoisong.com/6-ngoi-chua-bi-pha-huy-duoi-thoi-phap-thuoc.html 6 ngôi chùa bị phá hủy dưới thời Pháp thuộc], Phật học Đời sống</ref>.
* Trong những năm tiếp theo, nhiều ngôi chùa khác tại Hà Nội bị phá hủy: chùa Táo (xây vào thế kỷ 10), đền Huyền Trân (xây vào thế kỷ 16)...
*Tháng 5-1885, quân Pháp đánh vào Kinh đô Huế, phá hủy gần như hoàn toàn khu phố cổ, chợ búa quanh hoàng thành. Trong [[Tử cấm thành]], quân Pháp đốt phá, lấy toàn bộ cổ vật, vàng bạc, châu báu đem về nước, đến thời Đồng Khánh chỉ trả lại một phần nhỏ mang ý nghĩa tượng trưng<ref name="Hue">[https://dantri.com.vn/van-hoa/ky-2-hue-da-mat-luong-co-vat-lon-nhu-the-nao-20151203092850179.htm Kỳ 2: Huế đã mất lượng cổ vật lớn như thế nào?], truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2018</ref>.
*Năm 1902, [[chùa Giác Hoàng]] ở kinh thành Huế bị Pháp triệt hạ hoàn toàn để xây dựng “Cơ mật tân viện”, làm nơi hội họp giữa Nam triều với Chính phủ thực dân Pháp. Sau khi chùa Giác Hoàng bị triệt hạ, Thị vệ đại thần Ngô Đình Khả tâu xin vua Thành Thái ban cấp khu đất [[chùa Linh Hựu]] cho mình làm từ đường, nhưng Ngô Đình Khả không làm từ đường mà xây nhà thờ [[Công giáo]]<ref name=phathoc />.
*Năm 1885, [[chùa Ba Làng]] (Lá Vằng) ở Quảng Trị (xây vào thời Minh Mạng) bị Pháp đốt cháy và sau đó bị cưỡng chiếm để xây dựng thành [[nhà thờ La Vang]]. Kể từ đó, địa điểm này nhanh chóng phát triển và được Giáo hội Thiên Chúa giáo nâng lên hàng "Tiểu vương cung thánh đường", tức [[Vương cung thánh đường Đức Mẹ La Vang]]<ref name=phathoc />.
*Năm 1947, quân Pháp đốt cháy [[chùa Phật Tích]]<ref>[https://giaoduc.net.vn/tieu-diem/chua-phat-tich-bac-ninh--co-tu-xu-kinh-bac-post52068.gd Chùa Phật Tích (Bắc Ninh) - cổ tự xứ Kinh Bắc], Báo Giáo dục Việt Nam, 16/04/2012</ref>, tượng Phật A Di Đà trong chùa bị bắn vỡ nát. Bức tượng có từ thời nhà Lý, được xem là tác phẩm quý nhất của nền điêu khắc Việt Nam thời phong kiến. Tượng bằng đá xanh nguyên khối, cao 1,86m, tính cả phần bệ là 2,69m, có thần khí và được trang trí rất tinh xảo. Tượng bị bắn khiến đầu gãy rời, vỡ ngực, thân tượng chi chít vết đạn. Một cụ già trong làng đem đầu tượng về cất giấu, sau năm 1954 đem nộp lại cho chính quyền để phục chế. Khi phục chế, thân tượng phải dùng các vật liệu khác đắp vào, không còn là một khối duy nhất nữa. Tượng được công nhận là bảo vật quốc gia<ref>[https://phatgiao.org.vn/bao-vat-chua-phat-tich-d33440.html Bảo vật chùa Phật Tích], 16/01/2019, Giáo hội Phật giáo Việt Nam</ref>.
 
===Y tế===
Năm 1902, Pháp thành lập trường Y khoa Hà Nội do bác sĩ [[Alexandre Yersin]] làm hiệu trưởng. Khóa đầu tiên có 29 sinh viên. Sau đó trường được đổi tên thành Y khoa Đông Dương. Chương trình học tại trường kéo dài 4 năm và học sinh ra trường được cấp bằng y sĩ. Năm 1908, xảy ra phong trào nông dân chống thuế ở các tỉnh Trung Kì khiến người Pháp giáng cấp Y khoa Đông Dương thành trường Y khoa Hà Nội. Nha Học Chính Đông Dương đã phải thừa nhận: "''Dưới chính quyền mới, một giai đoạn ngừng trệ đã tác động lên toàn bộ nền giáo dục nói chung - bị chụp mũ một cách đáng tiếc là tác giả thực sự của phong trào cách mạng 1908. Cái trạng thái tinh thần đáng buồn đó, hiện vẫn chưa hoàn toàn mất đi, đã làm chậm sự phát triển của trường mất 10 năm''". Năm 1913, Tổng thống Pháp đổi tên trường thành Y khoa Đông Dương trực thuộc toàn quyền Đông Dương. Năm 1916, trường được đổi tên thành Y Dược khoa Đông Dương. Năm 1923, trường được nâng cấp thành Trường Y Dược toàn cấp Đông Dương. Trường đào tạo bác sĩ với chương trình học 4 năm và dược sĩ với chương trình học 3 năm. Trường có một số bệnh viện thực hành như Nhà thương Phủ Doãn, Viện Mắt và bệnh viện tâm thần Vôi (Bắc Giang), bệnh viện René Robin sau trở thành bệnh viện Bạch Mai. Trong suốt quá trình tồn tại, trường Y Đông Dương đã đào tạo ít nhất 483 bác sĩ, quá ít so với dân số hơn 20 triệu người Việt Nam lúc đó nhưng cũng góp phần tạo ra những cán bộ chủ chốt cho ngành y tế Việt Nam ở cả hai miền Nam Bắc sau khi giành được độc lập. Nhiều người từng tốt nghiệp trường Y Đông Dương đã trở thành các các nhà lãnh đạo nổi tiếng.<ref>[https://hmu.edu.vn/LichSu/Lichsu-P1.htm Đại học Y Hà Nội thời kỳ thuộc Pháp (1902 - 1945)], Hanoi Medical University.</ref>
 
Bên cạnh trường y khoa, người Pháp thiết lập hệ thống bệnh viện trên toàn lãnh thổ Việt Nam. Lần đầu tiên Việt Nam có hệ thống y tế do nhà nước xây dựng và vận hành vì trong thời quân chủ y tế là việc của tư nhân. Việc chữa trị tập trung tại các bệnh viện cũng là điều mới xuất hiện trong thời Pháp thuộc. Pháp đã xây dựng tại Việt Nam một hệ thống y tế theo mô hình phương Tây. Tuy hệ thống y tế này còn non yếu so với nhu cầu thực tế nhưng nhờ đó người Việt có thể tiếp cận với những thành tựu y khoa phương Tây cũng như cách tổ chức y tế phương Tây. Đây là nền tảng cho sự phát triển của hệ thống y tế Việt Nam sau khi giành được độc lập.
 
==Hậu quả thời Pháp thuộc==
 
===Chính trị===
[[Tập tin:KhaiDinh.jpg|nhỏ|250px|Vua [[Khải Định]] ở Pháp.]]
Việt Nam không còn là một quốc gia độc lập, trở thành chế độ quân chủ nửa thuộc địa, phải phụ thuộc vào Pháp. Bằng các hiệp ước ký với triều Nguyễn, Việt Nam bị người Pháp chia thành 3 Kỳ (Nam Kì, Trung Kì, Bắc Kì) với các chế độ chính trị, bộ máy hành chính và hệ thống luật pháp khác nhau. Do các ràng buộc trong những Hiệp ước đã ký với nhà Nguyễn, Pháp không xây dựng một hình thức nhà nước dân chủ tại Việt Nam mà nhà Nguyễn vẫn tồn tại với các thành viên hoàng gia, quý tộc, quan lại... Người Pháp kiểm soát hoạt động của triều đình nhà Nguyễn thậm chí còn can thiệp vào việc bổ nhiệm nhân sự của nhà nước này. Nhà Nguyễn mất uy tín chính trị, vương quyền không còn là yếu tố đoàn kết quốc gia như các nước quân chủ khác trên thế giới<ref>THÊM MỘT VÀI Ý KIẾN ĐÁNH GIÁ CÔNG CUỘC KHÁNG PHÁP DO TRIỀU NGUYỄN LÃNH ĐẠO NỬA SAU THẾ KỈ XIX, NGUYỄN THANH TIẾN, TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TPHCM Số 10(76) năm 2015</ref>. Người Pháp độc chiếm mọi quyền lực kinh tế - chính trị - quân sự tại Việt Nam. Họ chỉ chấp nhận cho người bản xứ tham gia vào bộ máy hành chính và nền chính trị ở mức độ tối thiểu và ban cho các chính quyền bản xứ một ít quyền lực hạn chế.<ref>Paris - Saigon - Hanoi, trang 41, Philippe Devillers, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2003</ref> [[Trần Huy Liệu]] viết "''Tiếng gọi rằng trào đình của một nước, song chính là sân khấu nhảy múa của một lũ hề. Binh bộ thượng thư mà hỏi đến việc binh không biết một chút gì. Học bộ thượng thư mà không biết đến việc học của dân. Công bộ thượng thư mà quanh năm chỉ biết tu tạo mấy cái lâu đài và lăng miếu của nhà vua. Lễ bộ thượng thư ba năm mới có một lần tế giao, cắm cúi vào những nghi tiết hão huyền, hủ lễ vô ích. Lại bộ thượng thư, Hình bộ thượng thư cũng vậy, mấy ông cụ lớn ấy chỉ biết ngày hai buổi chầu lạy ở sân rồng, tan chầu trở về, quanh năm ngày tháng như một con lợn ỉ lẩn khuất ở trong chuồng không biết một chút gì cả''<ref>Một bầu tâm sự, Trần Huy Liệu, 1927</ref>". Chế độ bảo hộ của Pháp đã biến người Việt thành những nhân viên hành chính cấp thấp chỉ biết thừa hành một cách thụ động, thiếu sáng tạo còn quyền lãnh đạo nằm trong tay người Pháp<ref name="chinhde2">Chính đề Việt Nam, Phần II, VỊ TRÍ CỦA VIỆT NAM TRONG KHUNG CẢNH THẾ GIỚI VỪA TRÌNH BÀY, Tùng Phong, Nhà xuất bản Đồng Nai, 1964</ref><ref name="Devillers">Paris - Saigon - Hanoi, trang 44-47, Philippe Devillers, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2003</ref>. Trong các cơ quan hành chính và các công ty tư nhân người châu Âu luôn được trả lương cao hơn người bản xứ.<ref name="deville"/> Họ hạn chế các quyền tự do chính trị của dân bản xứ như tự do ngôn luận, tự do báo chí, tự do lập hội. Họ duy trì một hệ thống cảnh sát chính trị để kiểm soát dân chúng, lập ra nhiều nhà tù để giam cầm những người chống Pháp. Người Pháp làm ngơ trước mọi yêu cầu cải cách của người bản xứ.<ref name="Devillers"/> Những phong trào văn hóa, xã hội có mục tiêu nâng cao dân trí, cải cách xã hội của người Việt đều bị theo dõi và đàn áp.
 
Trong chính quyền thuộc địa, tri thức, tài năng, đạo đức không được xem trọng bằng sự trung thành và phục tùng đối với người Pháp. Thuật lãnh đạo không được truyền lại, khả năng lãnh đạo quốc gia của người Việt bị thui chột, đạo đức và năng lực của giới công chức nhà nước người Việt suy đồi. Người Pháp không có ý định trao trả độc lập cho người Việt nên họ không đào tạo một tầng lớp tinh hoa người Việt đủ sức lãnh đạo, quản trị quốc gia.<ref name="chinhde2"/> Đa số người Việt thiếu trưởng thành về mặt chính trị do bị loại ra khỏi đời sống chính trị quốc gia cùng tìnhchính trạngsách ngu dân trícủa thấpngười kém do giáo dục kém phát triểnPháp<ref>Hồ Chí Minh toàn tập, Nhà xuất bản. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 2, trang 96-100</ref>. Nhà vua mất vai trò là người quyết định và giám sát tối cao mọi hoạt động nhà nước còn người Pháp không có những biện pháp hữu hiệu chống tệ quan liêu, tham nhũng, cường hào ác bá<ref>Hồ Chí Minh toàn tập, Nhà xuất bản. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 2, trang 67-73</ref>. [[Hoàng Đạo (nhà văn)|Hoàng Đạo]] nói về nạn cường hào ở nông thôn "''Về mặt quản trị làng xưa có một tệ hại. Là bao nhiêu quyền thế đều ở trong tay cường hào cả. Những kỳ mục có của có thế lực có danh vọng đều là chúa ở trong làng. Vì làng tự trị một cách quá đáng, lệ làng đặt ra đến phép vua cũng không thay đổi được. Nếu kẻ cầm đầu trong làng là người khá, có kiến thức có công tâm thì không kể làm chi; nhưng nếu là những người chỉ nghĩ đến lợi riêng, thì nhũng lạm xảy ra một cách dễ dàng và quá quắt. Một lối tổ chức có thể để những sự bất công như vậy xảy ra là một lối tổ chức không chu đáo, tự mình lại làm tội mình''<ref>Làng xã, Ngày nay, Hoàng Đạo, 1940</ref>".
 
Người dân thuộc địa mất liên kết với nhà nước, bất mãn với cách cai trị của người Pháp và triều đình nhà Nguyễn. Chỉ một nhóm nhỏ quan chức tham nhũng trục lợi bằng cách phục vụ cho Pháp cảm thấy thỏa mãn còn đa số dân chúng thuộc mọi tầng lớp lẫn viên chức nhà nước người bản xứ đều bất mãn. Người Việt không thể hy vọng vào những cải cách của người Pháp cũng như không thể giành quyền tự trị bằng các biện pháp hợp pháp. Người Việt nhận thức rằng chế độ thuộc địa không thể cải cách mà chỉ có thể dùng bạo lực lật đổ. Họ không thấy một tương lai nào cho bản thân và đất nước ngoài việc làm cách mạng giành độc lập để mở ra con đường phát triển quốc gia.<ref>Paris - Saigon - Hanoi, trang 48-49, Philippe Devillers, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2003</ref> Chủ nghĩa dân tộc và tinh thần chống Pháp phát triển mạnh.<ref>Phong trào cách mạng ở Đông Dương, Hồ Chí Minh toàn tập, Nhà xuất bản. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 2, trang 227-233</ref> Trong bối cảnh đó, những tư tưởng cách mạng du nhập từ phương Tây, được phổ biến rộng rãi thông qua sáchsự báotruyền bá của chủ nghĩa cộng sản cũng như qua hệ thống giáo dục của người Pháp<ref>[http://www.talawas.org/talaDB/suche.php?res=6945&rb= Nhìn lại quá trình du nhập chủ nghĩa Mác-Lênin vào Việt Nam], Nguyễn Kiến Giang, talawas</ref>. Từ giữa thập niên 1920, xuất hiện các đảng phái chủ trương dùng bạo lực giành chính quyền hoạt động bí mật tại Việt Nam hoặc lưu vong ở nước ngoài<ref name="nguyenvankhanh">The Vietnam Nationalist Party (1927-1954), Nguyễn Văn Khánh, Springer, Singapore, 2016</ref>.
 
Năm 1945, Nhật đầu hàng Đồng Minh tạo điều kiện cho các đảng phái bí mật công khai hoạt động, tuyển mộ đảng viên và thu hút quần chúng<ref name="nguyenvankhanh"/>. Triều đình nhà Nguyễn cải tổ thành [[Đế quốc Việt Nam]] nhưng không đủ uy tín chính trị để thu hút quần chúng, không có lực lượng để duy trì an ninh<ref name="PhanAnh">Phan Anh trả lời sử gia Na Uy Stein Tonnesson. Dẫn lại bởi Phạm Cao Dương trong bài viết trên [http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=11249&rb=0302 Tạp chí Khởi Hành số 129, tháng 7.2007, tr. 26-28]</ref>. Sau [[Cách mạng tháng Tám]] các đảng phái non trẻ, thiếu kinh nghiệm hoạt động trong một nền dân chủ, thiếu kinh nghiệm trị quốc, bị chia rẽ vì những khác biệt ý thức hệ và bất đồng trong đường lối chính trị, cạnh tranh nhau giành quyền lãnh đạo quốc gia<ref name="Marr">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), California: University of California Press, 2013</ref>.
 
Với sự quay lại của thực dân Pháp năm 1945, xung đột Pháp - Việt và giữa người Việt với nhau bùng phát ngay khi Việt Nam vừa giành độc lập kéo dài cho đến tận năm 1975<ref name="Marr"/><ref>Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2008</ref>, sau đó lại tiếp tục là chiến tranh với Khmer Đỏ và Trung Quốc kéo dài tới năm 1988. Các cuộc chiến tranh liên tiếp kéo dài suốt 40 năm khiến hàng triệu người chết, khiến Việt Nam bị tàn phá nặng nề về mọi mặt, gây chia rẽ sâu sắc trong nội bộ người Việt và dẫn đến sự ra đi của hơn một triệu người trong đó nhiều người thuộc giới trí thức. Sự chia rẽ của người Việt; tình trạng đạo đức xã hội và truyền thống văn hóa bị tan rã; tâm lý sính ngoại, sùng ngoại, vọng ngoại, ỷ ngoại và bài ngoại phổ biến; bộ máy nhà nước có năng lực hạn chế, quốc gia thiếu những người lãnh đạo tài năng và những chính trị gia có tầm nhìn; dân chúng thiếu trưởng thành về mặt chính trị; cùng nỗi ám ảnh quá khứ thuộc địa còn kéo dài đến tận ngày nay.
 
===Văn hóa và giáo dục===
[[Tập tin:1938 Vietnamese Birth Certificate in Nôm.jpg|nhỏ|phải|[[Giấy khai sinh]] của tỉnh [[Bắc Ninh]] thời Pháp thuộc tại Bắc Kỳ năm 1938 có 4 dạng chữ: chữ Quốc ngữ, chữ Nôm, chữ Nho, và chữ Pháp]]
Ngôn ngữ người Việt cũng bị tác động, quan trọng nhất là việc tiếp nhận [[chữ Quốc ngữ]] làm văn tự chính thức của người Việt. Quyết định của triều Nguyễn hủy bỏ toàn phần phép [[khoa cử]] có từ thời [[nhà Lý]] khiến [[chữ Hán|chữ Nho]] không còn là ngôn ngữ học thuật chính thống. Việc sử dụng chữ Quốc ngữ làm văn tự chính thức bên cạnh chữ Hán tạo điều kiện cho [[văn học]], [[báo chí]] viết bằng [[chữ Quốc ngữ]] phát triển, việc truyền bá tri thức, văn hóa trở nên dễ dàng hơn. Chữ Quốc ngữ dễ học hơn chữ Hán nên có thể dùng chữ Quốc ngữ xóa mù chữ nhanh chóng. Tuy nhiên, việc chữ Hán từ địa vị là ngôn ngữ học thuật chính thống trở thành một ngoại ngữ không quan trọng khiến đa số người Việt không còn khả năng đọc hiểu các tài liệu chữ Hán của tiền nhân. Hậu quả là người Việt bị tách ra khỏi di sản văn học, sử học, khoa học, tư tưởng của dân tộc viết bằng chữ Hán tích lũy được trong 10 thế kỷ<ref>[http://baotangnhanhoc.org/vi/bai-nghien-cu-lch-s/1231-tng-quan-tai-liu-nho-giao-va-nho-hc--vin-han-nom-.html TỔNG QUAN TÀI LIỆU NHO GIÁO VÀ NHO HỌC Ở VIỆN HÁN NÔM], Nguyễn Xuân Diện, Bài tham luận Hội thảo về Nho giáo Việt Nam. Đã in trên Tạp chí Hán Nôm số 1 (68), 2005</ref><ref name="Giang"/>. Việc thay đổi nội dung giáo dục, bãi bỏ phép khoa cử truyền thống lấy [[Nho giáo]] làm trọng tâm khiến Nho giáo mất dần ảnh hưởng lên đời sống xã hội và chìm vào quên lãng. Điều này khiến xã hội tan rã do không được định hướng bởi một hệ thống giá trị chung, không còn tín hiệu tập hợp; [[đạo đức]] xã hội suy đồi và các giá trị văn hóa truyền thống bị thui chột. Pháp ngữ trở thành ngôn ngữ chính thức trong hệ thống giáo dục và trong hoạt động hành chính. Các tư tưởng phương Tây như tự do, dân chủ, nhân quyền, chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản... thông qua sách báo và hệ thống giáo dục thuộc địa được phổ biến tuy nhiên người Việt không có hiểu biết sâu sắc về những hệ tư tưởng này. Phạm Quỳnh nói về việc học phương Tây không đến nơi đến chốn "''Thử xét trong những kẻ tự xưng là hạng tân tiến, mấy người đã học được đến nơi đến chốn? Mấy người có thể đối đáp nghị luận với Tây, nói những chuyện văn chương mỹ thuật, chính trị triết học mà người ta phải chịu phải phục? Hay là phần nhiều chỉ mới học mót được mấy câu văn sáo đã đem ra mà huyễn diệu đồng bào. Ấy là không nói những kẻ học chữ Tây cũng còn chửa thông, nói một câu không khỏi sai mẹo, mà cũng làm ra mặt thông thạo các lối văn minh mới, nhất thiết tự xưng là duy tân cả, coi văn hóa cũ của nước nhà như cỏ rác hết. Tưởng học được của người những gì hóa ra chỉ học được những thói tự do rởm, bình đẳng xằng, những cách du đãng phóng túng với cái tính khinh bạc ngạo mạn mà thôi. Lắm lúc trông thấy cái kết quả bất lương đó mà ngờ rằng nếu học Tây mà đến thế thì thà không học nữa còn hơn''<ref>Phong hóa suy đồi, Phạm Quỳnh, Nam Phong, 1932</ref>".
 
Pháp ngữ trở thành ngôn ngữ chính thức trong hệ thống giáo dục và trong hoạt động hành chính. Các tư tưởng phương Tây như tự do, dân chủ, nhân quyền, chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản... thông qua sách báo và hệ thống giáo dục thuộc địa được phổ biến.
Hệ thống giáo dục Việt Nam được hiện đại hóa theo mô hình phương Tây do nhà nước đài thọ và kiểm soát<ref name="hoa"/>. Hệ thống giáo dục phát triển không tương xứng với những hứa hẹn của người Pháp "khai hóa văn minh" dân [[thuộc địa]]. Chính vì thế, cái mà người Việt thừa hưởng từ người Pháp sau khi Việt Nam giành được độc lập chỉ là những mảnh vụn văn hóa và lịch sử; tỷ lệ mù chữ lên đến 95% dân số<ref name="haiyen">[http://www.archives.gov.vn/Pages/Tin%20chi%20ti%E1%BA%BFt.aspx?itemid=99&listId=c2d480fb-e285-4961-b9cd-b018b58b22d0&ws=content/ Chủ tịch Hồ Chí Minh với phong trào Bình dân học vụ], Phạm Hải Yến, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III</ref>, hệ thống kiến thức Tây học kém cỏi, thiếu chiều sâu theo như [[Ngô Đức Kế]] đã nói "''Âu học vẫn chưa vin được ngọn ngành mà Hán học đã đứt cả cội rễ''"<ref name="Giang">[http://vietnamnet.vn/vn/giao-duc/khoa-hoc/323980/tai-sao-nen-dua-chu-han-quay-tro-lai-truong-pho-thong.html Tại sao nên đưa chữ Hán quay trở lại trường phổ thông?], PGS.TS Đoàn Lê Giang, Vietnamnet, 30/08/2016</ref> cùng với nền tảng đạo đức xã hội suy đồi. Ngày 3 tháng 9 năm 1945, trong phiên họp đầu tiên của Chính phủ, Chủ tịch [[Hồ Chí Minh]] đã nêu ra nhiệm vụ cấp bách nhất, thiết thực nhất phải giải quyết là “nạn dốt” và chỉ rõ<ref name="haiyen"/>: ''“Nạn dốt là một trong những phương pháp độc ác mà bọn [[thực dân]] dùng để cai trị chúng ta… Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu. Vì vậy tôi đề nghị mở một chiến dịch để chống nạn mù chữ”''.
 
Hệ thống giáo dục phát triển không tương xứng với những hứa hẹn của người Pháp "khai hóa văn minh" dân [[thuộc địa]]. Chính vì thế, cái mà người Việt thừa hưởng từ người Pháp sau khi Việt Nam giành được độc lập chỉ là những mảnh vụn văn hóa và lịch sử; tỷ lệ mù chữ lên đến 95% dân số<ref name="haiyen">[http://www.archives.gov.vn/Pages/Tin%20chi%20ti%E1%BA%BFt.aspx?itemid=99&listId=c2d480fb-e285-4961-b9cd-b018b58b22d0&ws=content/ Chủ tịch Hồ Chí Minh với phong trào Bình dân học vụ], Phạm Hải Yến, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III</ref>, hệ thống kiến thức Tây học kém cỏi, thiếu chiều sâu theo như [[Ngô Đức Kế]] đã nói "''Âu học vẫn chưa vin được ngọn ngành mà Hán học đã đứt cả cội rễ''"<ref name="Giang">[http://vietnamnet.vn/vn/giao-duc/khoa-hoc/323980/tai-sao-nen-dua-chu-han-quay-tro-lai-truong-pho-thong.html Tại sao nên đưa chữ Hán quay trở lại trường phổ thông?], PGS.TS Đoàn Lê Giang, Vietnamnet, 30/08/2016</ref> cùng với nền tảng đạo đức xã hội suy đồi. Ngày 3 tháng 9 năm 1945, trong phiên họp đầu tiên của Chính phủ, Chủ tịch [[Hồ Chí Minh]] đã nêu ra nhiệm vụ cấp bách nhất, thiết thực nhất phải giải quyết là “nạn dốt” và chỉ rõ<ref name="haiyen"/>: ''“Nạn dốt là một trong những phương pháp độc ác mà bọn [[thực dân]] dùng để cai trị chúng ta… Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu. Vì vậy tôi đề nghị mở một chiến dịch để chống nạn mù chữ”''.
Các di sản văn hóa của Việt Nam như các công trình kiến trúc, các tác phẩm nghệ thuật, thư tịch cổ bị người Pháp cướp bóc, đốt phá. Sau khi đã xây dựng chế độ thuộc địa vững chắc tại Việt Nam, người Pháp có một số nỗ lực nghiên cứu và bảo tồn văn hóa bản địa như việc thành lập [[Viện Viễn Đông Bác cổ]] và một số bảo tàng. Người Pháp cũng thành lập các thư viện lưu trữ thư tịch trung đại cũng như đương đại của Việt Nam sử dụng các phương pháp quản lý và bảo tồn thư tịch hiện đại.
 
Thời Pháp thuộc cũng có những tiến bộ về mặt văn hóa và học thuật với sự xuất hiện của nền quốc học viết bằng chữ quốc ngữ nhờ những nỗ lực của các học giả tiên phong như [[Nguyễn Văn Vĩnh]], [[Phạm Quỳnh]], [[Phan Khôi]], [[Trần Trọng Kim]], [[Đào Duy Anh]]... [[Hoài Thanh]] nói về điều này "''Nếu dân tộc này không bao giờ tự dựng lên được một nền học thuật thì chẳng nói hai mươi triệu, có đông đến hai trăm triệu cũng là một dân tộc bỏ đi, một dân tộc không có trên pho lịch sử văn minh loài người''<ref name="hoaithanh">Vấn đề học thuật nước ta chỉ là một vấn đề tâm lý và luân lý, Sông Hương, 1936</ref>". Báo chí quốc ngữ xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1865 với sự ra đời của [[Gia Định báo]]. Văn học viết bằng chữ quốc ngữ ra đời và phát triển mạnh mẽ với phong trào Thơ mới, phong trào văn học hiện thực, văn học lãng mạn. Âm nhạc cũng phát triển đáng kể với sự ra đời của nền [[tân nhạc Việt Nam]]. Nền văn hóa và học thuật hiện đại của Việt Nam bắt đầu xuất hiện trong thời kỳ này. Thời Pháp thuộc là cầu nối giữa thời trung cổ và thời hiện đại ở Việt Nam trong lĩnh vực văn hóa và học thuật. Có thể nói việc tiếp xúc với người Pháp đã giúp hiện đại hóa nền văn hóa và học thuật Việt Nam. Thời kỳ này tạo ra những gương mặt trí thức nổi bật hấp thu được tri thức của cả hai nền học thuật Hán học và Tây học mà đến nay vẫn chưa xuất hiện những người có tầm vóc như họ<ref>[https://vnexpress.net/giao-duc/nhung-tri-thuc-lon-nguoi-viet-tung-hoc-truong-phap-3635074.html Những trí thức lớn người Việt từng học trường Pháp], VnExpress, 31/8/2017</ref><ref>Để có lớp trí thức xứng đáng, Hoàng Tụy, Tạp chí Tia Sáng (2009)</ref>. Tuy nhiên vây quanh một nhóm nhỏ tinh hoa trí thức là đám đông mù chữ hoàn toàn tăm tối chiếm đa số trong xã hội. Dù giới trí thức Việt Nam đã có nhiều nỗ lực khai sáng cho xã hội nhưng do tình trạng mù chữ phổ biến nên họ không thể nào thực hiện được nguyện vọng của mình.
 
===Kinh tế===
[[Tập tin:Peasant in Vietnam.jpg|thumb|Nông dân Việt Nam thời Pháp thuộc.|thế=]]
Trong những [[biến đổi xã hội]] vì sự xâm nhập của [[người Pháp]] là nhiều [[Hàng hóa|mặt hàng]] mới, trong đó có nhiều [[thực vật]] được đưa vào [[Việt Nam]] từ [[châu Âu]], [[châu Mỹ]], [[châu Phi]] và cả những nước [[châu Á]] lân cận góp nguồn. [[Đồn điền]] cây cà phê (xuất phát từ [[châu Phi]]), [[cao su (cây)|cây cao su]] (từ [[Nam Mỹ]]) được quy hoạch và [[phát triển]], biến đổi hẳn bộ mặt đất nước, đưa dân lên miền núi khai thác và định cư. Ở miền xuôi thì trái cây nhiệt đới như [[chôm chôm]], [[măng cụt]] cũng được trồng, lấy giống từ [[Mã Lai]], [[Nam Dương]]. Ngoài ra nhiều loại rau như [[khoai tây]], [[súp lơ]], [[su hào|xu hào]], [[cà rốt]], [[tỏi tây]] nhập cảng từ [[Pháp]] được trồng quy mô kể từ năm [[1900]].<ref>[http://www.vanhoanghean.com.vn/tap-chi/nhung-goc-nhin-van-hoa/997-bep-viet-n-truyen-thong-va-hien-dai-.html Bếp Việt truyền thống và hiện đại]</ref> Nhiều [[Thức ăn đường phố|món ăn]] mới cũng theo chân [[người Pháp]] ra mắt ở [[Việt Nam]] như [[bánh mì]], [[bơ]], [[pho mát]], [[cà phê]] rồi trở thành quen thuộc. [[Người Pháp]] không xây dựng nền tảng [[công nghiệp]] tại [[Việt Nam]], trong khi [[Nhật Bản]] đã xây dựng khá nhiều cơ sở công nghiệp tại các [[thuộc địa]] của họ như [[Triều Tiên]], [[Mãn Châu]]. Nền [[kinh tế Việt Nam]] vẫn chủ yếu dựa vào [[nông nghiệp]] với [[phương thức sản xuất]] không thay đổi trong hàng ngàn năm. [[Quan hệ sản xuất]] tại [[Đồng quê|nông thôn]] vẫn là quan hệ địa chủ – tá điền như [[Trung Cổ|thời Trung cổ]], còn tại [[Đô thị|thành thị]], [[chủ nghĩa tư bản]] chỉ mới manh nha xuất hiện. Nhìn tổng thể nền [[kinh tế Việt Nam]] vẫn đang trong tình trạng tiền tư bản, bán Trung cổ.
 
Quá trình công nghiệp hoá tiến triển chậm. Nền công nghiệp Việt Nam nhỏ bé và không hoàn chỉnh với các cơ sở sản xuất lớn là của tư bản Pháp còn công nghiệp bản địa chỉ gồm những doanh nghiệp nhỏ hoạt động trong lãnh vực sản xuất hàng tiêu dùng và các hộ gia đình sản xuất tiểu thủ công nghiệp. [[Người Pháp]] xây dựng một số cơ sở công nghiệp khai khoáng, cơ khí, công nghiệp chế biến nông lâm sản, công nghiệp nhẹ nhưng vẫn chưa hình thành nền tảng [[công nghiệp]] hoàn chỉnh tại [[Việt Nam]], trong khi [[Nhật Bản]] đã xây dựng khá nhiều cơ sở công nghiệp tại các [[thuộc địa]] của họ như [[Triều Tiên]], [[Mãn Châu]]. Công nghiệp thời Pháp thuộc đã cung cấp một số sản phẩm và kỹ thuật mới như: điện, xi măng, diêm, bia, xà phòng, thuốc lá, thuỷ tinh, ô tô, xe đạp, tàu điện, tàu hoả, các sản phẩm cơ khí... Một số sản phẩm quen thuộc được sản xuất theo qui trình mới như nước máy, giấy, vải, thuốc lá... Nhờ sự giao thương mà lần đầu tiên, người Việt Nam được biết các sản phẩm của phương Tây, như: dầu hỏa và đèn dầu hỏa, thuốc lá điếu, diêm, xà phòng, sữa bò, kính đeo mắt, ô che mưa nắng, giầy dép, kính lắp cửa, các đồ dùng thủy tinh... làm thay đổi tiêu dùng nội địa. Sau khi thiết lập được chính quyền tại Việt Nam, Pháp cũng đã thiết lập chế độ bảo hộ mậu dịch, dựng hàng rào thuế quan và áp dụng một số độc quyền có lợi cho hàng hoá Pháp. Nền kinh tế xuất hiện một số kỹ thuật có thể coi là hiện đại vào thời kỳ đó tạo ra một năng suất mới trong sản xuất và đời sống như kỹ thuật khai thác hầm mỏ, kỹ thuật chế biến lâm sản, tốc độ và chất lượng của giao thông liên lạc, kỹ thuật và chất lượng xây dựng... Công nghiệp đã góp phần mở rộng thị trường trong nước và thị trường nước ngoài, một bộ phận dân cư trong nước, nhất là dân thành thị làm quen với những sản phẩm hiện đại phương Tây như điện, xà phòng, nước máy, thuốc lá, xi măng… Một số ngành sản xuất cổ truyền như lúa gạo, cà phê, chè, gỗ... có khả năng mở rộng sản xuất, để bước đầu vươn ra thị trường quốc tế. Công nghiệp còn tạo ra một đội ngũ công nhân và kỹ thuật viên Việt Nam tiếp thu kỹ thuật phương Tây.<ref name="congthuong"/>
 
Công nghiệp thời Pháp thuộc sử dụng nhân công giá rẻ nên có tỷ suất lợi nhuận cao nhưng sản lượng rất thấp. Công nghiệp mang tính chất thâm dụng lao động do nó chú trọng khai thác lao động giá rẻ của dân bản xứ hơn thâm dụng tư bản để nâng cao năng suất và sản lượng. Cho đến 1931, trong tổng giá trị sản phẩm quốc nội của Đông Dương là 750 triệu đồng Đông Dương, công nghiệp chỉ chiếm có 105 triệu, tức chỉ đạt 14%. Trong thập kỷ 1930, công nghiệp đã có một bước tiến xa hơn: tăng gấp đôi so với những gì Pháp đã làm ở đây trong vòng 70 năm (1860-1930). Đến năm 1938, trong tổng sản phẩm quốc nội của Đông Dương là 1014 triệu đồng Đông Dương, công nghiệp chiếm 233,08 triệu, tức 22%. Chỉ có một tỷ lệ nhỏ dân cư Việt Nam được hưởng những thành tựu của sự phát triển công nghiệp. Điện, nước máy, xà phòng, đường sắt, đường nhựa và điện tín vẫn còn xa lạ với nông thôn, người nghèo. Tính tới năm 1940, lượng điện tiêu thụ trên đầu người tại Việt Nam chỉ bằng 1/107, lượng sắt thép sử dụng bằng 1/10 so với nước Pháp.<ref name="congthuong"/> Nền [[kinh tế Việt Nam]] vẫn chủ yếu dựa vào [[nông nghiệp]] với [[phương thức sản xuất]] không thay đổi trong hàng ngàn năm. [[Quan hệ sản xuất]] tại [[Đồng quê|nông thôn]] vẫn là quan hệ địa chủ – tá điền như [[Trung Cổ|thời Trung cổ]], còn tại [[Đô thị|thành thị]], [[chủ nghĩa tư bản]] chỉ mới manh nha xuất hiện. Người Việt có mức sống rất thấp, nghèo đói phổ biến trên toàn đất nước, đặc biệt ở miền Bắc và miền Trung. Ở nông thôn tồn tại mâu thuẫn giữa địa chủ và tá điền còn ở thành thị có sự tương phản giữa tầng lớp tư sản, quan chức cao cấp và thị dân lớp dưới. Người Pháp xây dựng một số cơ sở hạ tầng cơ bản tại An Nam. Hệ thống kinh tế mà Pháp đầu tư tại An Nam như các đồn điền cao su, mỏ than, các thành phố lớn, đường sắt, cảng biển là để phục vụ cho công cuộc khai thác thuộc địa của họ chứ không phải để phục vụ lợi ích của dân bản xứ.<ref name="deville">Paris - Saigon - Hanoi, trang 44-47, Philippe Devillers, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2003</ref> Dù người Pháp đã mang những yếu tố hiện đại vào nền kinh tế Việt Nam nhưng nhìn tổng thể nền [[kinh tế Việt Nam]] vẫn đang trong tình trạng tiền tư bản, bán Trung cổ.
 
Sau khi [[độc lập]] khỏi Pháp, Việt Nam thiếu nền tảng [[kinh tế]] – [[kỹ thuật]], thiếu [[lực lượng lao động]] có [[kỹ năng]], thiếu [[chuyên gia]], thiếu [[nhà quản lý]], thiếu [[doanh nhân]], thiếu truyền thống và văn hóa kinh doanh để có thể [[phát triển kinh tế]]. Những thiếu sót này kéo dài đến tận ngày nay, ảnh hưởng xấu đến sự phát triển của nền [[kinh tế Việt Nam]]. So với các [[thuộc địa]] của [[Nhật Bản]] hoặc một số [[Chủ nghĩa thực dân|nước thực dân]] khác, [[thực dân Pháp]] ở [[Bán đảo Đông Dương|Đông Dương]] đã để lại cho thuộc địa một trạng thái mong manh yếu ớt, hầu như không có khả năng tự tái thiết trước và sau khi hoàn toàn giành độc lập năm [[1954]]. Chủ nghĩa thực dân Pháp ở Việt Nam đã đi theo mô hình phương Tây điển hình, thể hiện ở chỗ nó kiếm lợi nhuận chủ yếu qua việc bóc lột [[tài nguyên]] thuộc địa. Do khả năng sinh lợi của các nguồn tài nguyên như vậy chủ yếu dựa vào sự chênh lệch giá, nên Pháp không cần thành lập một bộ máy hành chính thuộc địa phát triển nhằm tăng năng suất, cũng không cần thực hiện công nghiệp hóa ở quy mô lớn. Số lượng công chức, chuyên gia mà Pháp đưa sang Việt Nam ít hơn 15 lần so với số lượng mà [[Đế quốc Nhật Bản]] đưa sang thuộc địa Triều Tiên trong cùng thời kỳ. Do quy mô nền công nghiệp của thực dân Pháp ở Việt Nam quá nhỏ, sự phụ thuộc quá nhiều vào xuất khẩu nông nghiệp, việc thiếu năng lực thể chế có nghĩa là Việt Nam không có nền tảng để phát triển sau khi giành độc lập. Bởi những nguyên nhân này, ngay cả khoản viện trợ cực lớn (115 tỷ USD tính theo thời giá 2016) mà Mỹ đổ vào miền Nam Việt Nam (từ năm 1954 tới 1975) cũng không thể được sử dụng một cách hiệu quả.<ref>Aid and development in Taiwan, South Korea, and South Vietnam, Kevin Gray, WIDER Working Paper No. 2013/085, September 2013 [https://pdfs.semanticscholar.org/4e5d/bd7bd15b6a5831039c168d8e6b894a2aa34c.pdf download]</ref> Cho đến tận ngày nay những nhược điểm này vẫn tồn tại. Việt Nam vẫn là một quốc gia xuất khẩu nông sản và tài nguyên, năng lực thể chế yếu khiến Việt Nam không thể sử dụng có hiệu quả các nguồn lực của mình.
 
==Đánh giá==
[[Tập tin:Thuoc-phien.jpg|thumb|Người nghiện thuốc phiện trong thời Pháp thuộc.]]
[[Hồ Chí Minh]] đánh giá về thời kỳ Pháp thuộc: "''Sau 80 năm bị thực dân Pháp giày vò, nước Việt Nam ta cái gì cũng kém cỏi, chỉ có lòng sốt sắng của dân là rất cao.''"<ref>Hồ Chí Minh Toàn tập, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 4, trang 26.</ref> Trong [[Tuyên ngôn độc lập (Việt Nam Dân chủ Cộng hòa)|Tuyên ngôn độc lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa]], ông nói rõ:
 
Hàng 471 ⟶ 321:
{{Các cựu thuộc địa của Pháp ở châu Á và châu Đại Dương}}
 
== ThưTham khảo mục==
* Ngô Văn,. ''Việt Nam 1920-1945'',. Montreuil: L'Insomniaque/Chuông rè, 2000.
* Claire E. Edington, Beyond the Asylum: Mental Illness in French Colonial Vietnam, Cornell University Press, 2019
* Nicola Cooper, France in Indochina: Colonial Encounters, Berg Publishers, 2001
* David G. Marr, Vietnamese Tradition on Trial 1920-1945, University of California Press, 1981
* David G. Marr, Vietnamese Anticolonialism 1885–1925, Berkeley: University of California Press, 1971
* Martin J. Murray, The Development of Capitalism in Colonial Indochina, The University of California Press, 1980
 
==Chú thích==
Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/wiki/Pháp_thuộc”