Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Rangaku”

▲[[Tập tin:First Japanese treatise on Western anatomy.jpg|nhỏ|Quyến sách đầu tiên về lĩnh vực giải phẫu được dịch hoàn chỉnh bởi người Nhật (Kaitai Shinsho, xuất bản 1774).]]

▲Những người phương Tây đầu tiên tiếp cận với [[người Nhật Bản]] là những thương nhân và nhà truyền giáo [[người Bồ Đào Nha]] từ giữa thế kỷ 16. Do chính quyền [[Mạc phủ]] chủ trương cấm truyền [[đạo Thiên chúa]] một cách quyết liệt nên những giáo sĩ phương Tây không được chào đón và bị trục xuất dần khỏi đất Nhật Bản cho tới năm 1641.

▲Trong tình hình đó, [[Công ty Đông Ấn Hà Lan]] (được thành lập năm 1602, có trụ sở đầu não đặt tại thành phố [[Amsterdam]] thuộc [[Cộng hòa Hà Lan]] nhưng trung tâm điều hành đặt ở [[Batavia]] thuộc thành phố [[Jakarta]], [[Indonesia]] ngày nay) bằng quan hệ ngoại giao khôn ngoan đã giành được đặc quyền của chính quyền Nhật Bản để trở thành những đại diện phương Tây duy nhất có quan hệ ngoại giao - kinh tế chính thức với nước Nhật trong hơn 200 năm (1641-1853) của thời kỳ bế quan tỏa cảng (được gọi là [[sakoku]] trong [[tiếng Nhật]]).

▲Phong trào Rangaku dù diễn ra một cách tương đối trầm lặng trong xã hội Nhật Bản (đặc biệt là giới hạn trong một bộ phận trí thức Nhật Bản) trong khoảng 2 thế kỷ nhưng giống như quá trình mưa dầm thấm lâu, đã có vai trò lớn đối với thái độ của giới sĩ phu Nhật Bản với văn minh phương Tây tạo tiền đề cho công cuộc hiện đại hóa của Nhật Bản một cách chính thức bắt đầu từ nửa sau thế kỷ 19.<ref>[[Nguyễn Gia Kiểng]] trong cuốn sách ''[[Tổ quốc ăn năn]]'' (Paris, 2002) cũng bàn luận về thời kỳ này trong sự so sánh với hoàn cảnh của [[Việt Nam]]:

▲:''...Vào thời điểm [[Minh Trị Thiên Hoàng|Minh Trị]] lên ngôi, nước Nhật đã thay đổi rất nhiều rồi, khác hẳn với Việt nam. Câu chuyện sau đây đủ nói lên mức độ phát triển của nước Nhật trước khi người phương Tây đến. Một người Bồ Đào Nha, tên là Pinto, đến nước Nhật vào khoảng cuối thế kỷ 16 đem theo một cây súng. Ông ta khoe hiệu lực của cây súng hơn hẳn những thanh kiếm của các hiệp sĩ Nhật, rồi cho mượn. Vài tháng sau, khi ông ta ra đi, người Nhật đã chế ra được 500 khẩu súng giống hệt như vậy. Hai năm sau trên toàn nước Nhật có tới 300.000 khẩu súng Pinto. Kỹ năng của người Nhật đã tiến tới một trình độ rất cao ngay từ thế kỷ 16.''

▲:''Các tài liệu của nước ta, cũng như phần lớn các tài liệu phiến diện của phương Tây mà ta sao dịch lại, đánh dấu sự mở cửa của Nhật về phương Tây từ năm 1853 (tức mười bốn năm trước khi Minh Trị lên ngôi) khi phó đề đốc (comodore) Perry chỉ huy một đoàn chiến hạm Mỹ tiến vào cảng Đông Kinh đưa tối hậu thư buộc Nhật mở cửa khẩu cho tàu bè phương Tây, và Nhật nhượng bộ. Thực ra, một cách không chính thức, Nhật đã mở cửa cho phương Tây và đã tiếp thu rất nhiều kỹ thuật và phương pháp phương Tây từ ba thế kỷ trước rồi. Người Nhật đã quen với phương Tây và đã đủ tiến hóa để hiểu sức mạnh của phương Tây. Họ nhượng bộ vì hiểu biết chứ không phải vì nhát sợ. Họ đã quen sử dụng lịch phương Tây từ lâu, cho nên năm 1873 họ bỏ hẳn lịch Tàu để chỉ dùng lịch Tây. Họ cũng đã mở những trường học về y khoa và khoa học cơ bản từ thập niên 1720, nổi tiếng nhất là Trường Hòa Lan (người Nhật quả nhiên biết chọn thày!). Năm 1744, họ xây một đài quan sát thiên văn với hai kính viễn vọng lớn. Từ năm 1810, họ tổ chức cả một cơ quan chuyên môn dịch sách khoa học kỹ thuật phương Tây. Ngày 7 tháng 1 năm 1870, đúng ba năm sau khi Minh Trị lên ngôi, bức điện tín đầu tiên được đánh đi từ Tokyo.''

▲:''Nước Nhật đã rất tiến bộ khi người phương Tây đến. Chính nhờ tiến bộ mà họ đã nhận thức được sự hơn hẳn của phương Tây và đã hấp thụ rất mau chóng các kỹ thuật phương Tây...''</ref> Nếu tại Nhật Bản không có một giới trí thức cấp tiến thấy được sức mạnh của văn minh phương Tây thì đã không có [[Minh Trị duy tân]] do trí thức lãnh đạo.

▲Mặc dù xuất hiện trong một thời kỳ có vai trò bản lề đối với lịch sử Nhật Bản nhưng do sự đóng cửa của xã hội Nhật với thế giới bên ngoài nên phong trào Rangaku chỉ thực sự được nghiên cứu sâu rộng trên thế giới (chủ yếu là bởi các học giả phương Tây) và ngay tại Nhật Bản kể từ nửa sau thế kỷ 20. Để thấy được tầm quan trọng của Rangaku đối với lịch sử Nhật Bản nói chung, chúng ta có thể so sánh với hoàn cảnh lịch sử đương thời của một số quốc gia như Trung Quốc (thời Minh-Thanh), [[Triều Tiên]]-[[Cao Ly]] (thời [[Joseon]]), Việt Nam (thời phân cách [[Đàng Trong]]-[[Đàng Ngoài]] từ đầu thế kỷ 17, thời [[nhà Tây Sơn]], thời [[nhà Nguyễn]] cho đến giữa thế kỷ 19) và [[Thái Lan]] (thời các vương quốc [[Ayutthaya]], [[Thonburi]], [[Rattanakosin]]).

▲Trong việc lý giải sự khác biệt về cái nhìn của Nhật Bản với thế giới bên ngoài, chúng ta cũng nên lưu ý một yếu tố quan trọng là địa lý. Khác với Triều Tiên và Việt Nam, trong gần cả chiều dài lịch sử của mình, người Nhật không mấy khi phải lo đối phó với nguy cơ xâm lược hay đồng hóa văn hóa từ những thế lực bên ngoài do Nhật Bản là một quốc đảo. Khoảng cách địa lý giữa Nhật Bản và đại lục Á-Âu đủ để tạo cho nước Nhật một sự tự tin và chủ động cao khi phải đối phó với những cuộc tấn công bằng quân sự từ bên ngoài. Trong khi đó những nguy cơ này đối với người Triều Tiên và người Việt Nam là luôn thường trực vì cả hai dân tộc này đều nằm kề với Trung Quốc mang nhiều tham vọng bành trướng. Sự khác biệt lớn này giữa Nhật Bản với Triều Tiên và Việt Nam đã tạo cho người Nhật một tâm lý chủ động hơn hẳn. Sự chủ động, cầu thị của người Nhật trong việc tiếp thu những giá trị văn hóa bên ngoài không phải mới có từ khi tiếp xúc thường xuyên với người phương Tây từ thế kỷ 16. Ngay từ giai đoạn thịnh trị của [[nhà Đường]], người Nhật đã có sự tiếp xúc sâu rộng với văn hóa Trung Quốc. Nhiều đoàn lưu học sinh được chính phủ Nhật Bản chọn lựa đến kinh đô [[Trường An]] du học. Cũng cần lưu ý rằng dù người Nhật Bản tiếp thu nhiều tư tưởng hay triết lý từ bên ngoài (như trường hợp [[Phật giáo]] và [[Nho giáo]]) nhưng tính chủ động cùng khả năng học hỏi và sáng tạo của họ cao hơn [[người Triều Tiên]] và [[người Việt Nam]]. Tại Nhật Bản tồn tại hầu hết các trường phái Nho giáo và Phật giáo trong khi tại Việt Nam hai hệ thống triết học này bị giản lược và không chia thành nhiều trường phái như Nhật Bản.

▲[[Trung Quốc]] (thời Minh-Thanh) về nhiều mặt tỏ ra cởi mở hơn Nhật Bản trong quan hệ với [[phương Tây]], bao gồm cả việc tiếp thu nhiều thành tựu của khoa học kỹ thuật châu Âu (chủ yếu thông qua các [[giáo sĩ]] [[Công giáo]] [[Dòng Tên]]) nhưng do tâm lý bảo thủ luôn coi Trung Quốc là trung tâm văn minh hàng đầu của thế giới nên người Trung Quốc (đặc biệt là giới học giả) không nhận thấy sự phát triển nhanh chóng về nhiều mặt của phương Tây so với phương Đông chỉ trong khoảng vài ba thế kỷ.

▲[[Bán đảo Triều Tiên]] dưới thời cai trị của [[nhà Joseon]] kể từ cuối thế kỷ 16 cho đến cuối thế kỷ 19 (giai đoạn này bán đảo Triều Tiên được phương Tây biết đến chủ yếu với biệt danh: ''Vương quốc ẩn dật''), đã thực thi chính sách [[bế quan tỏa cảng]] một cách gần như tuyệt đối nên gần như không có sự nhận thức đáng kể nào về phương Tây.

▲Khác với Nhật Bản và Triều Tiên, xã hội [[Việt Nam]] kể từ thời phân cách [[Đàng Trong]]-[[Đàng Ngoài]] đầu thế kỷ 17, qua thời [[nhà Tây Sơn]], rồi thời [[nhà Nguyễn]] cho đến giữa thế kỷ 19, đã có những tiếp xúc tương đối cởi mở với người phương Tây về nhiều mặt (kể cả với [[người Hà Lan]]), nhưng chưa từng có một phong trào nào giống Rangaku của Nhật Bản. Một nguyên do quan trọng giải thích cho điều này là giới trí thức [[nho sĩ]] Việt Nam (cho tới khi bị Pháp đô hộ) đã tự giam mình dưới cái bóng chính trị, văn hóa khổng lồ cùng thế giới quan bảo thủ của Trung Quốc trong cả nghìn năm, nên về nhiều mặt còn tỏ ra bảo thủ hơn cả trí thức nho sĩ Trung Quốc. Hầu hết kiến thức về phương Tây (như những kiến thức về triết học, tư tưởng, khoa học tự nhiên và kỹ thuật thường được gọi chung là "[[Tân thư]]" hay "[[Tân học]]") mà một bộ phận nhỏ nho sĩ Đại Việt tiếp thu (dù chỉ ở mức độ rất giới hạn so với nho sĩ Trung Quốc) trước khi bị người [[Thời kỳ Pháp thuộc|Pháp xâm lược]] là thông qua các tài liệu chữ Hán đã được dịch ra từ sách vở phương Tây (và cũng có thể bao gồm thư tịch chữ Hán dịch từ tài liệu tiếng Nhật thời thế kỷ 19) chủ yếu bởi giới truyền đạo Công giáo [[dòng Tên]] đến từ châu Âu hợp tác với một bộ phận nhỏ nho sĩ Trung Quốc đương thời (điển hình như trường hợp [[:en:Matteo Ricci|Matteo Ricci]], [[:en: Sabatino de Ursis|Sabatino de Ursis]], [[:en:Ferdinand Verbiest|Ferdinand Verbiest]] và [[:en:Xu Guangqi|Xu Guangqi]]) bắt đầu từ thế kỷ 16 trở đi. Những kiến thức này cũng chỉ phổ biến ở vài Nho sĩ Việt Nam từng ra nước ngoài như [[Nguyễn Trường Tộ]], [[Phạm Phú Thứ]]. Cũng như hầu hết những nhà cai trị phong kiến của Việt Nam (ngay cả với những người có không ít hiểu biết về sức mạnh của phương Tây như [[Gia Long]], [[Minh Mạng]]) trước khi họa xâm lăng từ phương Tây cận kề thì đều không có thái độ thực sự cầu thị trong việc tiếp thu những giá trị văn hóa và khoa học phương Tây, ngay cả ở mức độ tiếp thu có chọn lọc như [[người Nhật]]. Dư luận chung trong nước đều không muốn duy tân học hỏi phương Tây. Việc đóng cửa đất nước khiến đa số người Việt không cập nhật được tình hình thế giới nên không thấy được sự cấp bách của việc học hỏi phương Tây để chống lại họa mất nước. Sự tiếp nhận kiến thức phương Tây ở Việt Nam bởi giới học thức Nho sĩ mang nặng tính thụ động do sức ép nhiều mặt từ thế lực bên ngoài, trái ngược với sự tiếp nhận mang tính chủ động cao của [[người Nhật Bản]]. Chính thái độ thiếu cầu thị của người Việt đối với văn minh phương Tây khiến Việt Nam không chịu duy tân để hiện đại hóa quốc gia dẫn đến mất nước kéo theo sau đó là những hậu quả xấu đối với xã hội Việt Nam trong thời [[Pháp thuộc]] cùng những bi kịch mà quốc gia này phải chịu đựng trong thế kỷ XX.

▲Khác với các quốc gia kể trên (bao gồm cả Nhật Bản), [[Thái Lan]] kể từ thời [[Vương quốc Ayutthaya]], tới [[Vương quốc Thonburi]], rồi đến [[Vương quốc Rattanakosin]] đã có một chính sách ngoại giao linh động và khôn ngoan, được duy trì một cách liên tục đối với phương Tây nhờ vậy, [[Thái Lan]] cùng với Nhật Bản là hai trường hợp hiếm hoi ở [[phương Đông]] không trở thành nạn nhân của [[chủ nghĩa thực dân]] rồi [[chủ nghĩa đế quốc]] phương Tây. Nhưng trong khi Nhật Bản [[hiện đại hóa]] nhanh chóng để rồi trở thành một nước [[đế quốc quân phiệt]] theo mô hình phương Tây, thì Thái Lan cũng hiện đại theo mô hình phương Tây nhưng chưa từng vươn tới vị thế và ảnh hưởng mà Nhật Bản đã đạt được. Một nguyên do quan trọng giải thích điều này là ở Thái Lan chưa từng có một thời kỳ hay phong trào học thuật nào mang tính khai sáng tương tự như Rangaku của Nhật Bản. Do đó dù Thái Lan có nhiều nhà cai trị sáng suốt trong ngoại giao và khát vọng canh tân đất nước theo hình mẫu phương Tây (điển hình là triều Prasat Thong với [[:en:Narai|Narai]], triều Thonburi với [[Taksin]], [[Vương triều Chakri|triều Chakri]] với [[Rama I]], [[Rama III]], [[Rama IV]] và [[Rama V]]), nhưng họ không thể khai sáng cả một dân tộc, đặc biệt là tạo ra một đội ngũ trí thức tiên phong như Nhật Bản đã có với phong trào Rangaku.