Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Trung Bộ châu Mỹ”

[[Tập tin:Mesoamerica english.PNG|right|thumb|250px|Trung Bộ châu Mỹ và các khu vực văn hóa của vùng này.]][[Tập tin:Tikal mayan ruins 2009.jpg|thumb|[[Tikal]] là một trong những di chỉ khảo cổ và trung tâm đô thị lớn nhất của [[Văn minh Maya|nền văn minh Maya]] thời kỳ [[thờiThời Tiềnkỳ tiền Colombo|Tiền Colombo]]. Nơi này nằm ở vùng [[Khảo cổ học|khảo cổ]] thuộc [[lòng chảo Petén]] mà ngày nay thuộc bắc [[Guatemala]].|250 px]]

'''Trung Bộ châu Mỹ cổ đại''' ([[Thuật ngữ ngữ âm học|thuật ngữ]] gốc: ''Mesoamerica'') là một1 [[vùng]] và là một1 [[khu vực văn hóa]] ở [[châu Mỹ]], trải dài từ miền trung [[México]] đến [[Belize]], [[Guatemala]], [[El Salvador]], [[Honduras]], [[Nicaragua]] và miền bắc [[Costa Rica]]. Trước khi [[Cristoforo Colombo]] đặt chân đến châu Mỹ kéo theo [[Thực dân Tây Ban Nha tại châu Mỹ|thực dân Tây Ban Nha]] vào các thế[[Thế kỷ 15|thế kỷ XV]] và [[Thế kỷ 16|XVI]] thì Trung Bộ châu Mỹ từng là nơi có nhiều nền [[văn minh]] phát triển.<ref>"Meso-America." ''[[Oxford English Dictionary|Oxford English Reference Dictionary]]'' (ấn bản 2), 2002, Oxford University Press; {{ISBN|0-19-860652-4}}, tr. 906</ref><ref>(2000): Atlas del México Prehispánico. Revista Arqueología mexicana. Número especial 5. Julio de 2000. Raíces/ Instituto Nacional de Antropología e Historia. México.</ref>

Trong tư cách một1 khu vực văn hóa, Trung Bộ châu Mỹ được hiểu là một bản khảm các nét văn hóa tiêu biểu được các nền văn hóa bản địa phát triển và chia sẻ. 7000 năm [[Công Nguyên|trước Công nguyên]], [[Thổ dân châu Mỹ|người châu Mỹ]] [[thuần hóa]] được [[ngô]], [[Chi Đậu cô ve|đậu cô ve]], [[Họ Bầu bí|bí]] và [[ớt]], cũng như [[MeleagrisGà gallopavotây hoang|gà tây]] và [[Chó không lông Xoloitzcuintle|chó]]. Điều này tạo bước chuyển [[xã hội]] từ lối sống [[bộ lạc]] săn bắt hái lượm thời [[Thái cổ Anh-điêng]] sang sống trong các [[Làng (Việt Nam)|làng mạc]] làm nghề nông ít [[du canh]]. Trong giai đoạn sau đó, [[nông nghiệp]] và các nét văn hóa tiêu biểu như nền [[tôn giáo Trung Bộ châu Mỹ|tôn giáo]] phức tạp, [[Hệ nhị phân|hệ chữ số [[nhị thập phân]], [[bộ lịch Trung Bộ châu Mỹ]], nền [[kiến trúc Trung Bộ châu Mỹ]] độc đáo đã khuếch tán khắp cả khu vực này. Cũng trong giai đoạn này, làng mạc bắt đầu [[Phân tầng xã hội|phân tầng]] và phát triển thành các [[bộ tộc]] với các trung tâm nghi lễ lớn, được kết nối với nhau bởi một1 hệ thống các tuyến đường buôn bán trao đổi hàng hóa xa xỉ như [[đá obsidianvỏ chai]], [[ngọc thạch]], [[Cacao|hạt ca caocacao]], [[chu sa]], vỏ [[Spondylus]], [[Hematit]] và [[đồ gốm]]. Tuy nền văn minh Trung Bộ châu Mỹ đã biết đến [[bánh xe]] và [[thuật luyện kim]] nhưng các kỹ thuật này không có được tầm quan trọng về văn hóa ở đây {{sfn|Carmack|Gasco|Gossen|1996|p=55}}.

Trong số những nền văn minh phức tạp sớm nhất, phải kể đến nền văn hóa [[Văn minh Olmec|Olmec]] với phạm vi sinh tồn trải từ bờ [[vịnh México]] vào trong nội địa và hướng về phía nam qua [[eo biển Tehuantepec]]. Sự tiếp xúc thường xuyên và trao đổi văn hóa giữa Olmec thời sơ khai với các nền văn hóa khác ở [[Chiapas]], [[Guatemala]] và [[Oaxaca]] đã đặt nền tảng cho khu vực văn hóa Trung Bộ châu Mỹ. Giai đoạn hình thành này chứng kiến sự lan rộng của các truyền thống tôn giáo và biểu tượng độc đáo, cũng như các phức hợp nghệ thuật và kiến trúc. Ở giai đoạn [[Niên biểu Trung Bộ châu Mỹ|Tiền Cổ điển]], các thành thị có tổ chức phức tạp bắt đầu phát triển trong lòng [[Văn minh Maya|nền văn minh Maya]] - với sự lên ngôi của các trung tâm như [[El Mirador]], [[Calakmul]] và [[Tikal]] - và trong lòng [[Văn minh Zapotec|nền văn minh Zapotec]] với trung tâm [[Monte Albán]]. Trong giai đoạn này, [[hệ thống chữ viết Trung Bộ châu Mỹ]] thực sự đầu tiên đã phát triển trong lòng các nền [[văn hóa Hậu Olmec]] và [[Văn hóa Zapotec|Zapotec]]; chữ viết truyền thống của Trung Bộ châu Mỹ đạt tới đỉnh cao với [[chữChữ Maya|chữ tượng hình Maya]]. Trung Bộ châu Mỹ là một1 trong năm5 vùng duy nhất trên [[thế giới]] có sự phát triển [[độc lập]] về chữ viết. Ở Trung México, có một1 thành phố gọi là [[Teotihuacán]] được xem là đỉnh cao của giai đoạn [[Thời cổ điển|Cổ điển]]. Từ đây đã hình thành một1 [[Đế chế Toltec|đế chế]] [[quân sự]] và [[thương mại]] với tầm ảnh hưởng chính trị trải về phương nam vào khu vực của Maya rồi hướng về phương bắc. Sau sự sụp đổ của Teotihuacán vào khoảng năm [[600]], giữa một số trung tâm chính trị quan trọng trong vùng Trung México đã nảy ra cuộc cạnh tranh với nhau, chẳng hạn [[Xochicalco]] và [[Cholula (Trung Bộ châu Mỹ)Choluata|CholulaCholuala]]. Trong giai đoạn Hậu Cổ điển, [[người Nahua]] phương bắc bắt đầu chuyển xuống phía nam và tiến vào Trung Bộ châu Mỹ, thay thế dân nói tiếng [[Ngữ hệ Oto-Mangue|tiếng Oto-Mangue]] để trở thành lực lượng chiếm thế thượng phong về [[chính trị]] và [[văn hóa]] ở miền trung México. Trong suốt giai đoạn Hậu Cổ điển sớm, nền văn hóa [[Đế chế Toltec|Toltec]] chiếm ưu thế tại Trung México trong khi [[nền văn minh Mixtec]] chiếm ưu thế tại Oaxaca. Khu vực hạ Maya có các trung tâm quan trọng tại [[Chichén Itzá]] và [[Mayapán]]. Về cuối thời kỳ Hậu Cổ điển, người [[Aztec]] ở Trung México đã xây nên một1 [[đế quốc]] với nhiều [[chư hầu]], bao trùm phần lớn [[diện tích]] miền trung Trung Bộ châu Mỹ {{sfn|Carmack|Gasco|Gossen|1996|pp=40-80}}.

Nền văn hóa độc đáo của vùng Trung Bộ châu Mỹ kết thúc khi [[Tây Ban Nha]] xâm lược [[Đế quốc Aztec]] vào thế[[Thế kỷ 16|thế kỷ XVI]]. Trong các [[thế kỷ]] kế tiếp, những nền văn hóa bản địa trong vùng lần lượt đầu hàng trước sự cai trị của [[Đế quốc Tây Ban Nha|thực dân Tây Ban Nha]]. Những di sản của nền văn hóa Trung Bộ châu Mỹ hiện vẫn còn sót lại trong số những cư dân bản địa sống ở Trung Bộ châu Mỹ. Nhiều người trong số họ vẫn tiếp tục nói ngôn ngữ của tổ tiên và thậm chí vẫn duy trì nhiều tập tục có gốc gác Trung Bộ châu Mỹ {{sfn|Carmack|Gasco|Gossen|1996}}.

[[Tập tin:Templo tazumal.jpg|thumb|right|Phế tích [[Tazumal]] của nền văn minh Maya tại [[Santa Ana, El Salvador|Santa Ana]], [[El Salvador]]|250px]]

Trong [[tiếng Hy Lạp]], ''Mesoamerica'' có nghĩa là "giữa châu Mỹ". Khu vực này được hiểu là quê hương của nền văn minh Mesoamerica - bao gồm các nhóm người gắn bó chặt chẽ về [[văn hóa]] và [[lịch sử]]. Phạm vi địa lý chính xác của Trung Bộ châu Mỹ thay đổi qua thời gian khi nền văn minh này mở rộng phạm vi về bắc và nam tính từ trung tâm là miền nam México. [[Nhà dân tộc học]] [[người Đức]] [[Paul Kirchhoff]] là người sử dụng lần đầu tiên sử dụng thuật ngữ ''Mesoamerica'' khi ông viết rằng có sự tương đồng giữa các nền văn hóa [[thời kỳ tiền Colombo]] ở một1 vùng bao gồm miền nam {{Flag|México}}, [[{{Lá cờ|Guatemala]]}}, [[{{Flag|Belize]]}}, [[{{Flag|El Salvador]]}}, miền tây [[{{Lá cờ|Honduras]]}}, miền đất thấp ven [[Thái Bình Dương]] của [[ {{Flag|Nicaragua]]}} và tây bắc [[{{Flag|Costa Rica]]}}. Căn cứ theo [[thuyết khảo cổ học]] [[khảo cổ học lịch sử văn hóa|lịch sử văn hóa]] thịnh hành vào nửa đầu thế[[Thế kỷ 20|thế kỷ XX]], Kirchhoff đã định nghĩa Trung Bộ châu Mỹ là một khu vực văn hóa dựa trên một1 hệ các điểm tương đồng văn hóa có tương quan với nhau được gây nên bởi nhiều thiên niên kỷ tiếp xúc liên vùng hoặc nội vùng. {{sfn|Kirchhoff|1943}}{{sfn|Carmack|Gasco|Gossen|1996|pp=5-8}} Trung Bộ châu Mỹ được công nhận là một khu vực văn hóa có tính gần như nguyên mẫu, và hiện nay thuật ngữ này đã được tích hợp hoàn toàn vào hệ thống thuật ngữ chuẩn của các nghiên cứu [[nhân loại học văn hóa|nhân loại học]] thời kỳ tiền Colombo.

* Sống định cư dựa vào trồng [[ngô]].

* Xây dựng các [[kim tự tháp Trung Bộ châu Mỹ]].

* Dùng hệ chữ số [[Hệ nhị phân|nhịp thập phân]] ([[cơ số]] 20).

* Dùng hệ chữ viết bằng hình vẽ và [[chữ tượng hình|tượng hình]].

* Sử dụng nhựa [[cao su]] và có sở thích chơi [[trò chơi bóng của Trung Bộ châu Mỹ|bóng]].

* Sử dụng hệ thống chữ viết do dân bản địa phát triển, viết bằng cách dùng chữ tượng hình và chữ biểu tượng.

* Thực hành [[hiến tế]] dưới nhiều hình thức khác nhau, bao gồm cả [[hiến tế người]].

* Tôn giáo Trung Bộ châu Mỹ dựa trên sự kết hợp của [[SamanShaman giáo]] và thần thánh tự nhiên, cùng với các hệ thống biểu tượng như nhau.