Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Đế quốc Aztec”

Tenochtitlan liên minh với thành phố [[Azcapotzalco]] và vinh danh người cai trị của nó, [[Tezozomoc]].[15]<ref name="Smith2009p44">Smith 2009 p. 44</ref> Với sự giúp đỡ của người Mexica, Azcopotzalco bắt đầu mở rộng thành một đế quốc chư hầu nhỏ. Cho đến thời điểm này, thủ lĩnh người Mexica chưa được coi là một vị vua hợp pháp. Các nhà lãnh đạo Mexica hỏi cưới một công chúa Culhuacan với vua Mexica. Con trai của họ, [[Acamapichtli]], trở thành ''tlatoani'' đầu tiên của thành Tenochtitlan vào năm 1372.<ref [16]name="Tezozomoc">Alvarado Tezozomoc 1975</ref>

Trong khi người [[Tepanec]] với sự giúp đỡ của Mexica mở rộng lãnh thổ, thành phố Texcoco của Acolhua đã phát triển quyền lực ở phần phía đông của hồ. Cuối cùng, chiến tranh nổ ra giữa hai thành bang và Mexica đóng vai trò quan trọng trong cuộc chinh phạt Texcoco. Đến lúc này, Tenochtitlan đã phát triển thành một thành phố lớn và được trọng thưởng vùng Texcoco vì lòng trung thành với Tepanec.<ref [17]name="Smith2009p46">Smith 2009 p. 46</ref>

Năm 1426, vua Tezozomoc của Tepanec băng hà,[<ref name="Bierhorst1985">{{cite book|author=John Bierhorst|title=A Nahuatl-English Dictionary and Concordance to the Cantares Mexicanos: With an Analytic Transcription and Grammatical Notes|url=https://books.google.com/books?id=nRUJDW2tW1YC&pg=PA319|year=1985|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-1183-8|page=319}}</ref><ref name="Somervill2009">{{cite book|author=Barbara A. Somervill|title=Empire of the Aztecs|url=https://books.google.com/books?id=1CJ_WW4_ZaQC&pg=PA33|year=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-60413-149-9|page=33}}</ref><ref name="ClineGibson2015">{{cite book|author=John B. Glass|editor=Robert Wauchope|title=Handbook of Middle American Indians, Volumes 14 and 15: Guide to Ethnohistorical Sources, Parts Three and Four|chapter-url=https://books.google.com/books?id=1Lq4BgAAQBAJ&pg=PT854|volume=14, 15|date=18][19][20] February 2015|publisher=University of Texas Press|isbn=978-1-4773-0688-8|page=854|chapter=Annotated References}}</ref> và cuộc khủng hoảng kế vị tiếp đó đã dẫn đến một cuộc nội chiến giữa những kẻ tranh ngôi.[17] Người Mexica ủng hộ Tayahauh, người con được Tezozomoc tin tưởng và nhường ngôi. Nhưng người con trai tên [[Maxtla]], chiếm lấy ngai vàng và chống lại các phe phái kháng cự ông, bao gồm cả người cai trị Mexica [[Chimalpopoca]]. Chimalpopoca qua đời ngay sau đó, có thể đã bị Maxtla ám sát.<ref [12]name="Davies1973"/>

Thủ lĩnh Mexica mới [[Itzcoatl]] tiếp tục thách thức Maxtla. Maxtla cho phong tỏa Tenochtitlan và đòi cống nạp.[21]<ref name="Smith2009p47">Smith 2009 p. 47</ref> Maxtla cũng thực hiện chính sách tương tự với người [[Acolhua]], và vua của Texcoco, [[Nezahualcoyotl]], trốn đi lưu vong. Nezahualcoyotl cầu cứu vua Huexotzinco, và người Mexica nhận được sự hỗ trợ từ thành bang Tepanec bất đồng chính kiến, [[Tlacopan]]. Năm 1427, Tenochtitlan, Texcoco, Tlacopan và Huexotzinco nổi dậy chống lại Azcapotzalco và chiến thắng vào năm 1428.ref [21]name="Smith2009p47"/>

Sau cuộc chiến, Huexotzinco triệt thoái và vào năm 1430[1],<ref name="arqueologiamexicana.mx"/> ba thành bang còn lại thành lập Tam Đồng Minh.[21]<ref name="Smith2009p47"/> Vùng đất Tepanec được chia nhau bởi ba thành phố và các thủ lĩnh đồng ý hợp tác trong các hoạt động quân sự kế tiếp. Đất có được từ các cuộc chinh phạt sẽ được cai trị bởi cả ba thành phố. Tenochtitlan và Texcoco mỗi thành bang sẽ được 2/5 cống phẩm, và 1/5 tới tay Tlacopan. Mỗi vị vua của từng thành bang sẽ trở thành "huetlatoani" ("Diễn giả lớn tuổi", thường được dịch là "Hoàng đế"). Trong vai trò này, họ tạm thời giữ một vị trí ''[[de jure]]'' trên những người cai trị của các thành bang khác ("tlatoani").<ref [22]name="Evans2008p460">Evans 2008, p. 460</ref>

Trong 100 năm tới, Tam Đồng Minh Tenochtitlan, Texcoco và Tlacopan thống trị Thung lũng Mexico và mở mang bờ cõi đến bờ vịnh Mexico và Thái Bình Dương. Tenochtitlan dần kiểm soát hoàn toàn liên minh. Hai trong số các người kiến thiết liên minh này là hai anh em cùng cha khác mẹ [[Tlacaelel]] và [[Moctezuma]], cháu trai của Itzcoatl. Cuối cùng, Moctezuma kế nhiệm Itzcoatl với tư cách là ''huetlatoani'' Mexica năm 1440. Tlacaelel trở thành "Cihuacoatl", tương đương chức "Thủ tướng" hoặc "Phó vương".<ref [21]name="Smith2009p47"/><ref>The [23]term ''cihuācōātl'' literally means "woman-snake" or "female snake", and the origin of this designation is not well understood. The position was certainly not reserved for women, although the title may perhaps suggest a metaphoric dichotomy between the "masculine" ''Tlahtoāni'' dealing with external imperial affairs and the "feminine" ''Cihuācōātl'' managing the domestic affairs.</ref>

Ngay sau khi thành lập Tam Đồng Minh, Itzcoatl và Tlacopan các cải cách sâu rộng nhà nước và tôn giáo của người Aztec. Tlacaelel cho đốt một số hoặc hầu hết sách vở Aztec, gọi chúng là những lời dối trá.[24]<ref name="Leon-Portilla1963p155">Leon-Portilla 1963 p. 155</ref>

Sau khi Moctezuma I kế ngôi Itzcoatl với tư cách là hoàng đế Mexica, nhiều cải cách được đề ra để duy trì quyền kiểm soát các thành phố bị chinh phục.<ref [25]name="Smith2009p48">Smith 2009 p. 48</ref> Các vị vua bất hợp tác đã được thay thế bằng những người cai trị bù nhìn trung thành với Mexica. Một hệ thống triều cống mới cho phép người Mexica đánh thuế trực tiếp dân chúng, không cần thông qua các triều đại địa phương. Nezahualcoyotl cũng đưa ra một chính sách ở vùng đất Acolhua về việc ban cho các vị vua địa phương quyền lấy cống nạp của các lãnh thổ xa thủ đô.[26]<ref name="Evans2008p462">Evans 2008 p. 462</ref> Chính sách này được đưa ra nhằm khuyến khích các vua chư hầu hợp tác với chính quyền đế quốc; nếu một vị vua thành bang nổi loạn, họ sẽ không được lấy cống nạp từ các vùng khác nữa. Một số vua làm phản bị thay thế bởi ''calpixqueh'', hoặc trở thành Thống đốc.<ref [26]name="Evans2008p462"/>

Moctezuma ban hành luật mới phân biệt quý tộc với thường dân và đưa ra án tử hình cho tội ngoại tình và các hành vi phạm tội khác.[27]<ref name="Duran1994p209-210">Duran 1994, pp. 209–210</ref> Theo sắc mệnh đế quốc, mọi khu phố phải có một trường học giám sát bởi tôn giáo.[27]<ref name="Duran1994p209-210"/> Các khu dân cư thường có một trường gọi là "telpochcalli" nơi dân phải học tôn giáo cơ bản và được đào tạo quân sự.[28]<ref name="Evans2008p456-457">Evans 2008 pp. 456–457</ref> Một loại trường thứ hai, có uy tín hơn được gọi là "peaceecac" chỉ dạy cho tầng lớp quý tộc, cũng như dân thường theo nghề linh mục hoặc nghệ nhân. Moctezuma cũng truy phong dân thường một danh hiệu mới gọi là "quauhpilli"<ref name="Smith2009p48"/> cho các thành tựu về quân sự hoặc dân sự (tương tự như [[hiệp sĩ]] châu Âu). Trong một số trường hợp hiếm hoi, những người bình thường nhận được danh hiệu này đã kết hôn với các gia đình hoàng gia và trở thành vua.[26]<ref name="Evans2008p462"/>

Một thành phần của cải cách này là việc thành lập một tổ chức chiến tranh quy định có tên là Chiến tranh Hoa. Văn hóa Trung Bộ Mỹ khuyến khích chiến binh bắt giữa tù nhân thay vì giết kẻ thủ. Chiến tranh Hoa là một biểu hiện mạnh mẽ của phương pháp tiếp cận chiến tranh này. Những cuộc chiến mang tính nghi thức cao này đảm bảo chất lượng của các chiến binh Aztec già dặn cũng như là nguồn cung ổn định cho các nghi lễ hiến tế. Các cuộc chiến hoa đã được sắp xếp trước bởi các quan chức ở cả hai bên và được tiến hành để mỗi thành bang thu thập tù nhân để hiến tế.[29]<ref name="Evans2008p451">Evans 2008, p. 451</ref> Chiến tranh kiểu này chủ yếu nổ ra giữa Đế quốc Aztec và các thành phố lân cận như [[Tlaxcala]].

Sau thấtsự sụp bạiđổ của Tepanec, Itzcoatl và Nezahualcoyotl nhanh chóng củng cố quyền lực ở Lưu vực Mexico và bắt đầu mở rộng. Mục tiêu đầu tiên cho sự bành trướng của đế quốc là [[Coyoacan]] ở lưu vực Mexico và [[Cuauhnahuac]] và [[Huaxtepec]] ở bang [[Morelos]] của Mexico hiện đại.[32]<ref name="Smith2009p47-48">Smith 2009 pp. 47–48</ref> Những cuộc chinh phạt này đã cung cấp cho đế chế mới một lương cống phẩm lớn, đặc biệt là nông sản.

Sau cái chết của Itzcoatl, Moctezuma I được phong làm hoàng đế Mexica mới. Sự bành trướng của đế chế bị hoãn lại một thời gian bởi trận hạn hán kéo dài 4 năm xảy ra ở lưu vực Mexico năm 1450 và một số thành phố ở Morelos bị chinh phục sau khi hạn hán nhẹ đi.[33]<ref>Smith 2009 p. 49</ref> Moctezuma và Nezahualcoyotl tiếp tục mở rộng đế chế về phía đông tới Vịnh Mexico và phía nam tới [[Oaxaca]]. Năm 1468, Moctezuma I băng hà và con trai ông, [[Axayacatl]] kế nhiệm. Hầu hết triều đại 13 năm của Axayacatl đã được dành để củng cố lãnh thổ có được dưới thời tiền nhiệm. Motecuzoma và Nezahualcoyotl mở rộng nhanh chóng và nhiều tỉnh nổi dậy.<ref [12]name="Davies1973"/>

Đồng thời với Đế chế Aztec, [[Đế quốc Purépecha]] ở Tây Mexico cũng đang mở rộng. Năm 1455, Purépecha dưới thời vua Tzitzipandaapes xâm chiếm Thung lũng Toluca, tuyên bố chủ quyền trên các vùng đất của Motecuzoma và Itzcoatl.[34]<ref name="Pollard1993p169">Pollard 1993, p. 169</ref> Năm 1472, Axayacatl tái chiếm vùng đất thành công. Năm 1479, Axayacatl mang 32.000 quân xâm lược Đế quốc Purépecha.[34]<ref name="Pollard1993p169"/> Purépecha đón đánh với 50.000 quân và đại thắng, tiêu diệt hoặc bắt giữ hơn 90% quân Aztec. Bản thân Axayacatl bị thương trong trận chiến, chạy về Tenochtitlan và sau này không dám đánh Purépecha lần nữa.<ref name="Smith2009p51">Smith 2009 p. [35]51</ref>

Năm 1472, Nezahualcoyotl qua đời và con trai [[Nezahualpilli]] lên ngôi huetlatoani mới của Texcoco.[36].<ref name="Evans2008p450">Evans 2008, p. 450</ref> Sau đó là cái chết của Axayacatl vào năm 1481. [35]<ref name="Smith2009p51"/> Axayacatl được thay thế bởi anh trai Tizoc. Triều đại Tizoc ngắn ngủi. Ông là một người cai trị yếu và không mang lại gì thêm cho đế quốc. Do sự bất tài của ông, Tizoc bị ám sát bởi chính giới quý tộc sau 5 năm cầm quyền.<ref [35]name="Smith2009p51"/>

[[Ahuitzotl]] lên ngôi hoàng đế vào năm 1486. ​​Giống như tiền nhân, phần đầu của triều đại Ahuitzotl chủ yếu đàn áp các cuộc nổi dậy.[35]<ref name="Smith2009p51"/> Ahuitzotl sau đó bắt đầu một làn sóng chinh phục mới bao gồm Thung lũng Oaxaca và [[Bờ biển Soconusco]]. Do các cuộc giao tranh biên giới với Purépechas gia tăng, Ahuitzotl đanh chiếm thành phố biên giới Otzoma và cho xây tiền đồn quân sự tại đó.[37]<ref name="Smith2009p54">Smith 2009 p. 54</ref> Dân Otzoma bị tàn sát hoặc phân tán trong quá trình này.[34]<ref name="Pollard1993p169"/> Purépecha sau đó đã thành lập các thành lũy gần đó để chống lại sự bành trướng của người Aztec.[34]<ref name="Pollard1993p169"/> Ahuitzotl tiếp tục mở rộng về phía tây tới [[Bờ biển Guerrero]] Thái Bình Dương.

Dưới đời Ahuitzotl, Mexica trở thành phe lớn nhất và hùng mạnh nhất trong Tam Đồng Minh.[38]<ref>Smith 2009 pp. 50–51</ref> Dựa trên uy tín mà Mexica đã có được trong suốt quá trình chinh phục, Ahuitzotl bắt đầu sử dụng danh hiệu "huehuetlatoani" ("Người nói lớn nhất") để phân biệt ông với những người cai trị Texcoco và Tlacopan.[35]<ref name="Smith2009p51"/> Mặc dù liên minh vẫn điều hành đế chế trên danh nghĩa, Hoàng đế Mexica hiện đã nắm quyền thực sự.

Ahuitzotl được kế nhiệm bởi cháu trai là [[Moctezuzoma II]] vào năm 1502. Moctezuma II đã dành phần lớn thời gian trị vì củng cố quyền lực ở những vùng đất bị chinh phục.[37]<ref name="Smith2009p54"/> Năm 1515, quân đội Aztec do tướng Tlaxcalan tên [[Tmusuicole]] chỉ huy một lần nữa đưa quân đánh Đế quốc Purépecha.[39]<ref name="Pollard1993p169-170">Pollard 1993 pp. 169–170</ref> Quân đội Aztec không chiếm được tấc đất nào và bị hạn chế bởi các cuộc đột kích. Người Purépechas một lần nữa chiến thắng và buộc quân Aztec rút lui.

Moctezuma II tiến hành nhiều cải cách.[37]<ref name="Smith2009p54"/> Sau khi Nezahualcoyotl qua đời, các Hoàng đế Mexica trở thành những người cai trị thực sự của liên minh. Moctezuma II củng cố quyền lực của nhánh Mexica.[40]<ref>Davies 1973 p. 216</ref> Ông đã loại bỏ nhiều cố vấn Ahuitzotl và xử tử nhiều người.[37]<ref name="Smith2009p54"/> Ông bãi bỏ giai cấp "quauhpilli", không cho bình dân thăng tiến lên quý tộc. Những nỗ lực cải cách của ông bị gián đoạn bởi cuộc chinh phạt của Tây Ban Nha vào năm 1519.