|
}}
'''Hốt Tất Liệt''' ({{lang-mn|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ
ᠬᠠᠭᠠᠨ}} (, ''Xubilaĭ Khaan''), {{zh-cp|c=忽必烈|p=Hūbìliè}}; [[23 tháng 9]], [[1215]]<ref>{{chú thích sách |last= Rossabi|first= Morris|title= Khubilai Khan: His Life and Times|year= 1988|publisher= Nhà in Đại học California|isbn=0-520-06740-1|pages= 13}}</ref> - [[18 tháng 2]], [[1294]]<ref>{{chú thích sách |last= Rossabi|first= Morris|title= Khubilai Khan: His Life and Times|year= 1988|publisher= University of California Press|isbn=0-520-06740-1|pages= 227–228}}</ref>), Hãn hiệu '''Tiết Thiện Hãn''' ({{mongolUnicode|ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ}}ᠬᠠᠭᠠᠠᠨ, Сэцэн хаан), là [[Khả hãn|Đại khả hãn]] thứ năm của [[Đếđế quốc Mông Cổ]], đồng thờivà là người sáng lập ra triều đại [[nhà Nguyên]] trong [[lịch sử Trung Quốc]].
NămÔng là con trai thứ tư của [[1260Đà Lôi]], Hốtvà Tấtlà Liệtcháu đãnội trởcủa thành[[Thành Cát Tư Hãn]]_vị Đạikhả hãn củasáng lập đế quốc Mông Cổ. sau khi anh trai ông là Đại hãnNăm [[Mông Kha1260]], chếtHốt nămTất trước đó, mặc dùLiệt em trai ông là [[A Lý Bất Ca]] (Ariq Böke) cũngđã tựcùng xưng là đạikhả hãn tạiMông kinhCổ đôsau củakhi đếanh quốctrai ông là khả hãn [[Mông CổKha]] vàobăng thờihà điểmmột năm trước đó làmà [[Karakorum]]không chỉ định người kế vị. Cuối cùng, ông đã giành thắng lợi trước A Lý Bất Ca vào năm 1264, và mặc dùsau cuộc tranh[[Nội giànhchiến quyềngia kếtộc vịĐà đãLôi|xung đánhđột dấu4 sựnăm]], kếtdẫn thúc củađến sự thốngchia nhấtrẽ chính trị sâu sắc trong nội bộ đế quốc Mông Cổ, nhưng đế quốc này về tổng thể vẫn là thống nhất và hùng mạnh.<ref>The Encyclopedia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information, trang 893</ref> Ảnh hưởng của Hốt Tất Liệt vẫn còn mạnh tại [[hãn quốc Y Nhi]] và [[Hãn quốc Kim Trướng|Kim Trướng hãn quốc]], các phần phía tây của đế quốc Mông Cổ.<ref>Mark Borthwick: ''Pacific Century'', Nhà in Westview, 2007, ISBN 0-8133-4355-0</ref>
Dưới sự lãnh đạo của Hốt Tất Liệt, đế quốc Mông Cổ đã đạt đến thời kỳ cực thịnh. Ông đã dời đô từ [[Karakorum|Hoa Lâm]] (Karakorum) về [[Đại Đô]] (tức [[Bắc Kinh]] ngày nay). Năm [[1271]], Hốt Tất Liệt thành lập [[nhà Nguyên]], vào thời gian_đế đóquốc kiểm soát các khu vực ngày nay thuộc [[Mông Cổ]], [[Hoa Bắc]], phầntây lớn miền tâybắc [[Trung Quốc]], bán đảo [[Triều Tiên]] và các khu vực cận kề, vàgiúp ông có địa vị củanhư một [[Danh sách vua Trung Quốc|Hoànghoàng đế Trung Hoa]]. Năm [[1279]], quân đội nhà Nguyên cuối cùng đã đánh bại [[nhà Tống|Nam Tống]] và như thế, Hốt Tất Liệt đãchính thức trở thành hoàng đế Trung Hoa mộtđầu cáchtiên đầykhông đủ.phải Miếungười hiệuHán củavà ôngcai trị nhà Nguyên đến khi mất vào năm 1294, miếu hiệu là '''Nguyên Thế Tổ''' (元世祖).
Dưới sự cai trị của Hốt Tất Liệt, tất cả các vương quốc nằmphụ cận kề với đế quốc Mông Cổ đều trở thành các nước chư hầu lệ thuộc. HốtÔng Tấtphát Liệtđộng còncác cóchiến ước mộngdịch thôn tính cả [[Nhật Bản]], [[Đại Việt]], [[Bagan]] và [[Java]] , nhưng không thành. Mặc dù rằng Hốt Tất Liệt theo [[phật giáo|đạo Phật]] nhưng ông lại cũng để ý đến sự phát triển của [[Kitô giáo|đạo Kitô]] <ref>Mẹ ông, Toa Lỗ Hòa Thiếp Ni, là một tín độ Kito giáo</ref> trên thế giới và đã mời các sứ giả truyền đạo này vàođến [[Trung Quốc]] truyền đạo. Ông cũng chú trọng đến việc phát triển các nghề thủ công, khoa học và nghệ thuật. Một trong những người ngoại quốc đã đến thăm triều đình này là [[Marco Polo]].▼
Dưới sự lãnh đạo của ông, đế quốc Mông Cổ đã đạt đỉnh điểm của sự cực thịnh. Ông đã dời đô từ [[Hoa Lâm]] về [[Đại Đô]] tức [[Bắc Kinh]] ngày nay. Vào năm [[1271]] ông đã lập triều đại của người Mông Cổ mang tên [[nhà Nguyên]]. Năm [[1279]] quân đội của ông tiêu diệt [[nhà Tống|nhà Nam Tống]] (1127-1279), thống nhất Trung Quốc.
▲Tất cả các vương quốc nằm cận kề với đế quốc Mông Cổ đều trở thành các nước chư hầu lệ thuộc. Hốt Tất Liệt còn có ước mộng thôn tính cả [[Nhật Bản]], [[Đại Việt]], [[Bagan]] và [[Java]] nhưng không thành. Mặc dù rằng Hốt Tất Liệt theo [[phật giáo|đạo Phật]] nhưng ông lại cũng để ý đến sự phát triển của [[Kitô giáo|đạo Kitô]] trên thế giới và đã mời các sứ giả truyền đạo này vào [[Trung Quốc]]. Ông cũng chú trọng đến việc phát triển các nghề thủ công, khoa học và nghệ thuật. Một trong những người ngoại quốc đã đến thăm triều đình này là [[Marco Polo]].
Bức chân dung hoàng gia của Hốt Tất Liệt là một phần của một album về chân dung của các hoàng đế và hoàng hậu nhà Nguyên, hiện nằm trong bộ sưu tập của [[Bảo tàng Cố cung Quốc gia]] ở [[Đài Bắc]]. Màu trắng, biểu trưng cho địa vị hoàng gia của Hốt Tất Liệt cũng như triều đại nhà Nguyên.
== Những năm đầu ==
Hốt Tất Liệt có tên nguyên là ''Kubilai'', sinh năm [[1215]], là người con thứ tư của [[Đà Lôi]] vàvới chính thê [[Toa Lỗ Hòa Thiếp Ni]] (con thứ hai của bà này), và là cháu nội của hoàngkhả đếhãn sáng lập [[đế quốc Mông Cổ]] [[Thành Cát Tư Hãn]]<ref name =NS>[http://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7004 Nguyên sử: Bản kỷ, quyển 4, Thế Tổ nhất]</ref>. Theo lệnh của Thành Cát Tư Hãn, Toa Lỗ Hòa Thiếp Ni đã chọn một nhũ mẫu theo [[Phật giáo Tây Tạng]] để chăm nom Hốt Tất Liệt_ người sau này rất được ông kính trọng.
HốtSau Tấtchiến Liệtdịch từthắng nhỏ thông minh mẫn tiệp, rất được ông nội Thành Cát Tư Hãn yêu quý. Có một lần trên đường về nhà sau cuộc chinh phạt của Mông Cổlợi ở [[Đế quốc Khwarezm|Khwarezm]], Thành Cát Tư Hãn đã thựctrở hiệnvề mộtnhà nghivà tổ chức một lễ ăn mừng với haisự cháutham traigia của ônghai cháu trai là [[Mông Kha]] và Hốt Tất Liệt sau chuyến đi săn đầu tiên vào năm 1224 gần [[sông Ili]]. ÔngHốt Tất Liệt khi ấy chín9 tuổi và cùng với người anh cả của mình đã giết một con thỏ và một con [[linh dương ]]. Sau khiđó, Thành Cát Tư Hãn bôi mỡ từ những con vật bị giết lên ngón tay giữa của Hốt Tất Liệt theo truyền thống của người Mông Cổ, anh tavà nói rằng: "Những lời của cậu bé này rất khôn ngoan, hãy chú ý đến chúng - hãy chú ý chúng bằng tất cả những gì chúng ta có." Thành Cát Tư Hãn chết baBa năm sau sự kiện này vào (năm 1227 ), Thành Cát Tư Hãn băng hà, khi Hốt Tất Liệt lên 12. Cha của ông, Đà Lôi sẽtrở làmthành [[nhiếp chính ]] trong hai năm cho đến khi người kế vị của Thành Cát Tư Hãn là người bác thứ ba của Hốt Tất Liệt, [[Oa Khoát Đài]], lên ngôi khả hãn <ref>{{Chú thích web|url=https://www.ancient-origins.net/history-famous-people/ogedei-khan-0010837|tựa đề=|tác giả=|họ=|tên=|ngày=|website=|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref>. ▼
Năm 1231, thân phụ Đà Lôi qua đời vì lâm trọng bệnh khi đang phò tá Oa Khoát Đài hãn trong chiến dịch chinh phục [[nhà Kim]]_một quốc gia của người [[Nữ Chân]] ở miền bắc Trung Quốc vốn đã suy yếu kể từ khi bị Thành Cát Tư Hãn thôn tính một nửa lãnh thổ đúng vào năm ông ra đời (1215). Sau khi tiêu diệt nhà Kim năm [[1236]], Oa Khoát Đài đã ban đất [[Hà Bắc]] (khoảng 80.000 nhân khẩu) cho gia tộc Đà Lôi cai quản. Theo đó, Hốt Tất Liệt nhận được một phần gia sản, bao gồm 10.000 dân.
▲Hốt Tất Liệt từ nhỏ thông minh mẫn tiệp, rất được ông nội Thành Cát Tư Hãn yêu quý. Có một lần trên đường về nhà sau cuộc chinh phạt của Mông Cổ ở [[Đế quốc Khwarezm|Khwarezm]], Thành Cát Tư Hãn đã thực hiện một nghi lễ với hai cháu trai của ông là [[Mông Kha]] và Hốt Tất Liệt sau chuyến đi săn đầu tiên vào năm 1224 gần [[sông Ili]]. Ông khi ấy chín tuổi và cùng với người anh cả của mình đã giết một con thỏ và một con linh dương. Sau khi Thành Cát Tư Hãn bôi mỡ từ những con vật bị giết lên ngón tay giữa của Hốt Tất Liệt theo truyền thống của người Mông Cổ, anh ta nói "Những lời của cậu bé này rất khôn ngoan, hãy chú ý đến chúng - hãy chú ý chúng bằng tất cả những gì chúng ta có." Thành Cát Tư Hãn chết ba năm sau sự kiện này vào năm 1227, khi Hốt Tất Liệt lên 12. Cha của ông, Đà Lôi sẽ làm nhiếp chính trong hai năm cho đến khi người kế vị của Thành Cát Tư Hãn là người bác thứ ba của Hốt Tất Liệt, [[Oa Khoát Đài]], lên ngôi khả hãn.
SauNhưng khithay tiêuvì diệttrực [[nhà Kim]] năm 1236, Oa Khoát Đài đã trao đất Hà Bắc (khoảng 80.000 nhân khẩu) cho gia tộc Đà Lôitiếp cai quản, ngườiông đã chếtgiao vào năm 1232. Hốt Tất Liệt nhận được một phần gia sản, bao gồm 10.000 dân. Bởi vì còn thiếu kinh nghiệm, ôngviệc cho phép các quan chứcviên địaMông phươngCổ tự do phụchành hồisự. ThamKết quả, nạn tham nhũng giữa các quan lại vàdẫn sự đánhđến thuế mạnhthu củaquá ông đãcao, khiến một số lượng lớn nông dân Trung Quốc rời bỏ trốn,ruộng dẫnđất đếnđể giảmxuống phía Nam, làm cho doanh thu thuế giảm mạnh. Hốt Tất Liệt nhanh chóng thaynhận đổisửa chínhsai sáchbằng củacách mìnhbãi ởnhiệm Hàcác Bắcquan vàviên raMông lệnhCổ, cảithay cách.bằng Toanhững Lỗquan Hòaviên Thiếpcó Nitài, đãkể gửicả cácngười quanHán. lạiNhờ mớinhững nỗ lực đó, đến giúpcuối ôngnhững vànăm luật1240, thuếhầu hết nông dân Hà Bắc bỏ ruộng trước đây đã đượctrở sửavề đổiquê hương làm ăn<ref>{{Chú thích web|url=https://www.history.com/topics/china/kublai-khan|tựa Nhờđề=Theo nhữngtrang nỗsử lựcuy đó,tín nhiềuHistory|tác ngườigiả=|họ=|tên=|ngày=|website=|url bỏlưu trốntrữ=|ngày đãlưu trởtrữ=|url vềhỏng=|ngày truy cập=}}</ref>.
Yếu tố có ảnh hưởng đáng kể và rõ nét nhất tới cuộc sống của Hốt Tất Liệt trong thời kỳ trẻ tuổi của ông là sự nghiên cứu và ưa thích nền văn hóa Trung Hoa đương thời. Hốt Tất Liệt đã mời Haiyun, nhà sư Phật giáo hàng đầu ở Bắc Trung Quốc, đến căn cứ của mình ở Mông Cổ. Khi gặp Haiyun ở [[Karakorum]] năm 1242, ông hỏi nhà sư về triết lý của Phật giáo. Haiyun đặt tên cho con trai của Hốt Tất Liệt, sinh năm 1243, Chân Kim. Haiyun cũng giới thiệu ông về [[Đạo giáo]] trước đây, và tại thời điểm đó, nhà sư Phật giáo, Liu Bingzhong. Liu là một họa sĩ, nhà thư pháp, nhà thơ và nhà toán học, và anh trở thành cố vấn của Hốt Tất Liệt khi Haiyun trở lại ngôi đền của mình ở Bắc Kinh hiện đại. Hốt Tất Liệt đã sớm bổ sung học giả Sơn Tây Zhao Bi vào đoàn tùy tùng của mình. Ông cũng thuê những người có quốc tịch khác, vì rất muốn cân bằng lợi ích của các dân tộc sống trong đế quốc, giữa Mông Cổ và [[các dân tộc Turk|Turk]].
|
