Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Người Gia Rai”

Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Không có tóm lược sửa đổi
Dòng 16:
 
== Khái quát ==
Người Jrai là một nhánh lớn của tộc người Rang Đê cổ (Rang Đê gồm hai dân tộc Eđê và Jrai ngày nay) được ghi chép khá nhiều trong các bia ký Chăm Pa, sự tấn công của đế quốc Mông Cổ, sau này là Nam Tiến của người Việt đã đẩy bộ phận người Chăm Pa lên vùng bình nguyên Cheo Reo hòa hợp với người Êđê cổ tạo ra nhóm tộc người tự gọi là Ană Jrai Hơbai tức con cái của Jrai.Trong văn hóa và tính cách của người Jrai có nhiều yếu tố Chăm Pa trung đại so với người Êđê chịu ảnh hưởng đứt gãy của yếu tố Lâm Ấp Chăm Pa cổ đại. Người Jrai còn giữ được yếu tố ngôn ngữ [[Rang Đê]] cổ đó là ngôn ngữ đa âm hơn so với [[người ÊĐêÊ Đê]] láng giềng.
 
== Dân số và địa bàn cư trú ==
Dòng 28:
 
==Lịch sử và tên gọi==
Vào năm 1471 Đại Việt sử ký toàn thư có ghi chép về sự kiện người Chămpa đầu hàng quân Đại Việt của Vua Lê Thánh Tông như sau: ''Một lúc sau, đứng xa trông thấy toán quân đi trước đã trèo lên được chỗ tường thấp trên mặt thành, bèn bắn luôn ba tiếng pháo để tiếp ứng, lại hạ lệnh cho vệ quân thần võ phá cửa đông thành tiến vào. Thành Chà Bàn bị phá vỡ. Quân Đại Việt bắt được hơn ba vạn tù binh và chém được hơn bốn vạn thủ cấp. Ngô Nhạn dẫn tướng đầu hàng là bác ruột Trà Toàn tên là Bô Sản Ha Ma. Lê Thánh Tông sai trưng bày những thứ người Chiêm dùng làm lễ vật đem đến xin hàng mà ở Đại Việt không có, sai viên quan đô úy Đỗ Hoàn chỉ tên từng thứ một. Có cái hộp bạc, hình như thanh kiếm, vua hỏi vật gì. Hoàn trả lời rằng đó là đồ của nước Chiêm từ xưa, người làm quốc vương phải có vật đó để truyền cho con cháu. Quân Thuận Hóa bắt sống Trà Toàn dẫn đến trước vua Lê Thánh Tông, nhà vua cho Trà Toàn được sống. Hôm ấy là ngày mồng 1 tháng 3 âm Lịch (1471)''. Cuộc Nam Tiến của người Việt xuống đất [[Champa]] tạo ra các làn sóng người [[Champa]] vùng ven biển Trung, Nam Trung Bộ liên tục chuyển cư lên vùng bình nguyên Cheo Reo hỗn dung với cộng đồng [[Rang đê]] có trước, từ đó hình thành ra nhóm tộc người mới Anak [[Jarai]].Nhóm Rang Đê vùng thung lũng sông Ba tự gọi mình là [[Ană Jrai]]. [[Ană Jrai]] chính là cụm danh xưng [[Pô Krung Jrai]] (Pô Krung Jrai là cách gọi tôn xưng thái tử Champa là Harijit (R'com Mal) lãnh đạo người [[Rang Đê]] đánh đuổi Mông Cổ. [[Krung |Kurung]] hay [[Krung]] trong ngôn ngữ [[Rang Đê]] và Malay cổ có nghĩa là thủ lĩnh. Dần dần, Pô Krung Jrai hay Pô KLong Jrai phiên âm thành Jarai. Jrai tách khỏi khối bộ tộc [[Rang Đê]] để tự nhận mình là [[Ană Jrai]] với ý nghĩa là những đứa con của Vua Chế Mân (Pô Krung Jrai, Pô Klong Jrai hay Ană).
Tiểu quốc Jrai (tên gọi khác: Ala Car Pơtao Đêgar/ Dhung Vijaya/Nam Vijaya / Nam Bàn / Nam Phan / Nam Phiên/Chămpa Thượng) là một tiểu quốc cổ của các bộ tộc Nam Đảo ở Tây Nguyên, Việt Nam với bộ tộc nòng cốt là người Jrai và người Êđê hình thành từ khoảng cuối thế kỷ 15 và chấm dứt sự tồn tại sau khi phân rã ra thành các bộ tộc độc lập vào khoảng cuối thế kỷ 19. Tiểu quốc này được cai trị bởi các vị tiểu vương mà người Việt gọi là Thủy Xá - Hỏa Xá tức là Pơtao Apui - Pơtao Ia. Theo tương truyền các vị Vua là hiện thân của Thần Gươm Y Thih (nhân vật trong các truyền thuyết của người người Êđê và Jrai. Một tài liệu khác ghi là 20 "đời vua" tiểu quốc Jrai, là người kế tục giữ gươm thần do chàng Y Thih để lại. Có ý kiến khác cho rằng gươm thần của các Pơtao thực ra là các bảo vật truyền ngôi của hoàng gia Chăm Pă sau khi Lê Thánh Tông tiêu diệt thành Vijaya (Đồ bàn, Bình Định). Xét về hình thái tộc người Rhade (Êđê) lui về phía nam và cùng các nhóm Jrai thực ra la một dân tộc [[Rang Đê]]], hai nhóm tộc người này bị phân li do nguyên nhân lịch sử mà trong tiếng Jrai gọi là thời kỳ Pha ra. Nghĩa là cuộc chia ly anh em.
 
Dòng 51:
 
== Trang phục ==
[[Tập tin:Trang phuc BahnarBa Na.jpg|nhỏ|250px|phải|Trang phục nam nữ dân tộc Jrai trưng bày tại [[Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam]]|liên_kết=Special:FilePath/Trang_phuc_Bahnar.jpg]]
[[Tập tin:Costume, JraiGia-rai, Kon Tum, 1980, view 1, handmade cotton, natural dyes - Vietnamese Women's Museum - Hanoi, Vietnam - DSC04075.JPG|nhỏ|250px|trái|Trang phục phụ nữ Jarai|liên_kết=Special:FilePath/Costume,_Jrai,_Kon_Tum,_1980,_view_1,_handmade_cotton,_natural_dyes_-_Vietnamese_Women's_Museum_-_Hanoi,_Vietnam_-_DSC04075.JPG]]
Người Jrai ít nhiều gần với trang phục của người Ê đê, nhưng Có nét riêng trong phong cách tạo hình và trang trí. Mặc dù hoa văn trang trí cụ thể các nhóm khác nhau nhưng có thông số chung của tộc người.
 
Dòng 77:
| '''[[KSor Ní]] || ? || Tham gia tổng khởi nghĩa năm 1945, năm 1975 là [[Bí thư Tỉnh ủy]] [[Gia Lai]], rồi Chủ tịch [[Ủy ban nhân dân|UBND]] tỉnh Gia Lai - Kon Tum, quê xã [[Ia Trok]], huyện [[Ayun Pa]], [[Gia Lai]]
|-
| '''[[Puih Thu]] || 1935-... || Còn gọi là '''Puih Banh''', [[Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân|Anh hùng LLVTNDVN]] năm 1965 trong [[kháng chiến chống Mỹ]], quê ''buôn Tel Yố'' xã [[Ia HLôpHLốp]] nay thuộc huyện [[Chư Sê]], [[Gia Lai]] <ref>[http://baogialai.com.vn/channel/1624/200910/nhung-guong-sang-cua-lang-1911226/ Những gương sáng của làng]. Gia Lai Online, 19/10/2009. Truy cập 11/05/2018.</ref><ref>[http://www.vnmilitaryhistory.net/index.php?topic=25083.10 Anh hùng LLVTNDVN Puih Thu]. Vnmilitaryhistory, 2012. Truy cập 11/05/2018.</ref>.
|-
| '''[[Puih San]] || 1937-2000 || [[Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân|Anh hùng LLVTNDVN]] [[kháng chiến chống Mỹ]], là mẫu ''A Sanh'' trong bài thơ ''Người lái đò trên sông Pô Kô'', quê ''buôn Nú'' xã [[Ia Krai]], huyện [[Ia Grai]], [[Gia Lai]] <ref name =PuihSan-ntdd >[http://nghiatinhdongdoi.vn/ve-lang-nu,-nguoi-lai-do-tren-song-po-co.html Về làng Nú, Người lái đò trên sông Pô Cô]. nghiatinhdongdoi, 27/09/2013. Truy cập 11/05/2018.</ref>
Dòng 85:
| '''[[Ksor Nham]] || 1960-... || Chủ tịch [[Hội đồng nhân dân|HĐND]] tỉnh [[Gia Lai]] (2004), Trung tướng [[Công an nhân dân Việt Nam|CANDVN]], con ông [[KSor Ní]], người lai dân tộc [[Jrai]] và [[Bahnar]], quê huyện [[Ayun Pa]], [[Gia Lai]]
|-
| '''[[R'comRơ Chăm Phiang]] || 1960-... || Còn gọi là '' R'com PhengPhiang'', nghệ sĩ ưu tú, giảng viên [[Trường Cao đẳng Nghệ thuật Quân đội]], quê xã Ia Phôn, huyện [[Đức Cơ]], tỉnh [[Gia Lai]]
|-
| '''[[R'mahRơ Mah Tuân]] || 1979-... || Trung tá [[Quân đội Nhân dân Việt Nam|QĐNDVN]] [[Đại biểu Quốc hội Việt Nam]] khóa 14 (2016-2021), quê xã [[Ia PuchPúch]], huyện [[Chư ProngPrông]], tỉnh [[Gia Lai]]
|-
| '''[[Ksor H’BơkhắpH’Bơ Khăp]] || 1982-... || [[Đại biểu Quốc hội Việt Nam]] khóa 14 (2016-2021), Thiếu tá [[Công an Nhân dân Việt Nam|CANDVN]], quê xã [[Ia Trok]], huyện [[Ia Pa]], tỉnh [[Gia Lai]]
|-
| colspan= "3" |'''Tại Hoa Kỳ