Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Kê”

[[ImageHình:Grain millet, early grain fill, Tifton, 7-3-02.jpg|thumb|[[Kê trân châu]] trên cánh đồng]]

[[FileTập tin:Finger millet 3 11-21-02.jpg|thumb|[[Eleusine coracana|Kê ngón tay]] trên cánh đồng]]

[[FileTập tin:Millet In Kerala-3.jpg|thumb|[[Rau mầm|Mầm]] kê]]

Kê là nông sản quan trọng của [[khí hậu cận khô|những vùng cận khô]] của châu Á và châu Phi (đặc biệt là tại [[Ấn Độ]], [[Mali]], [[Nigeria]], và [[Niger]]), với 97% sản lượng kê đến từ [[nước đang phát triển|các nước đang phát triển]].<ref name="HCS">{{citechú journalthích tạp chí |last1=McDonough |first1=Cassandrea M. |last2=Rooney |first2=Lloyd W. |last3=Serna-Saldivar |first3=Sergio O. |title=The Millets |journal=Food Science and Technology: Handbook of Cereal Science and Technology |volume=99 2nd ed |pages=177–210 |publisher=CRC Press |year=2000}}</ref> Loại nông sản này được ưa thích nhờ có năng suất cao và vụ mùa ngắn dưới điều kiện khô, nhiệt độ cao.

Kê là [[giống địa phương]] của nhiều vùng trên thế giới.<ref name="fao1">{{citechú thích web|title=Sorghum and millet in human nutrition|publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations|year=1995|url=http://www.fao.org/docrep/T0818E/T0818E00.htm}}</ref> Loại kê được trồng nhiều nhất là [[kê trân châu]], là một loại nông sản quan trọng tại Ấn Độ và một số vùng của châu Phi.<ref name="FAO" /> [[Kê ngón tay]], [[kê proso]], và [[kê vàng]] cũng là những loại nông sản quan trọng.

Kê có thể đã được tiêu thụ bởi con người khoảng 7000 năm và có thể đã có một vai trò thiết yếu trong việc phát triển nông nghiệp và xã hội làm việc đồng áng.<ref name="NPR">{{citechú thích web |title=Millet: How A Trendy Ancient Grain Turned Nomads Into Farmers |last=Cherfas |first=Jeremy |date=Decemberngày 23, tháng 12 năm 2015 |url=https://www.npr.org/sections/thesalt/2015/12/23/460559052/millet-how-a-trendy-ancient-grain-turned-nomads-into-farmers |website=National Public Radio |series=The Salt |access-dateaccessdate =Mayngày 4, tháng 5 năm 2018}}</ref>

[[FileTập tin:A closeup of Pearl Millet (Cumbu).JPG|thumb|Kê trân châu]]

Cũng loại kê được canh tác phổ biến nhất được đánh dấu *.<ref name="FAO">{{citechú bookthích sách |url=http://www.fao.org/docrep/W1808E/w1808e0l.htm |title=The World Sorghum and Millet Economies: Facts, Trends and Outlook |chapter=Annex II: Relative importance of millet species, 1992–94 |year=1996 |publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations |isbn=92-5-103861-9}}</ref>

* *'''''[[Setaria italica]]''''': kê vàng<ref>{{Cite OED|panic}} from classical Latin pānicum (or pānīcum) Italian millet.</ref>

* ''[[Urochloa|Urochloa ramosa]]'': kê đầu nâu (còn được gọi là ''Korle'' tại Karnataka)<ref>{{citechú thích web|title=Browntop Millet|url=https://plants.usda.gov/plantguide/pdf/pg_urra.pdf|publisher=United States Department of Agriculture|accessdate=ngày 1 Apriltháng 4 năm 2018}}</ref>

Truyền thuyết Trung Quốc cho rằng sự thuần hóa cây kê là do [[Thần Nông]], một nhân vật thần thoại của Trung Quốc.<ref>{{citechú bookthích sách |last=Yang |first=Lihui |title=Handbook of Chinese Mythology. |publisher=New York: Oxford University Press |year=2005 |isbn=978-0-19-533263-6 |page=198 |display-authors=etal}}</ref> Tương tự, kê đã được đề cập trong một số văn bản [[Yajurveda]] còn tồn tại lâu đời nhất, có nội dung về [[kê vàng]] (''priyangava''), [[kê Barnyard]] (''aanava'') và [[kê ngón tay]] đen (''shyaamaka''), chỉ ra rằng việc sử dụng kê đã từng rất phổ biến, có niên đại từ năm 4500 TCN, trong thời kỳ đồ đồng giữa của Ấn Độ.<ref>{{citechú newsthích báo |url=http://sanskritdocuments.org/doc_shiva/rudram.pdf |title=Yajurveda 4th Anuvaka, Rudra Chamakam |page=6}}</ref>{{Citationchú thích needed|reason=current source is devotional not scholarly, most scholars date the work closer to 1200BCE not 4500BCE|date=April 2018}}

[[Kê Proso|Kê chấu Ấu]] hiện được cho là loại kê được thuần hóa đầu tiên từ khoảng 10,300 năm trước đây.<ref name="Lu"/> Các [[nhà cổ thực vật học]] dựa vào dữ liệu tương đối phong phú của các hạt ngũ cốc được tìm thấy trong các địa điểm khảo cổ học, giả thuyết rằng việc trồng các loại cây kê có tỷ lệ lớn hơn lúa trong [[thời tiền sử]],<ref>{{citechú newsthích báo |url=http://cities.expressindia.com/local-news/fullstory.php?newsid=166480 |title=Millets older than wheat, rice: Archaeologists |first=Tarannum |last=Manjul |publisher=Lucknow Newsline |date=Januaryngày 21, tháng 1 năm 2006 |accessdate =2008-04- ngày 14 tháng 4 năm 2008 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080509121424/http://cities.expressindia.com/local-news/fullstory.php?newsid=166480 |archivedate=Mayngày 9, tháng 5 năm 2008 |df= }}</ref> đặc biệt là ở bắc Trung Quốc và Triều Tiên. Kê cũng là phần quan trọng trong khẩu phần ăn thời tiền sử của xã hội [[Thời đại đồ đá mới]] của Ấn Độ và Trung Quốc và [[Mumun]] của Triều Tiên. [[Kê Proso]] (''Panicum miliaceum'') và kê vàng là những loại cây trồng quan trọng bắt đầu từ thời kỳ đồ đá mới của [[Trung Quốc]]. Ví dụ, một số bằng chứng sớm nhất về việc trồng kê ở Trung Quốc được tìm thấy tại [[Văn hóa Từ Sơn]] (phía bắc). Tuổi Từ Sơn của [[hạt khoáng]] vỏ kê và thành phần phân tử sinh học đã được xác định là khoảng 8300–6700 TCN trong [[hầm chứa tiền sử]] cùng với những hiện vật từ các nhà hầm, đồ gốm và công cụ bằng đá liên quan đến việc canh tác kê.<ref name="Lu">{{citechú journalthích tạp chí |pmid=19383791 |year=2009 |last1=Lu |first1=H. |last2=Zhang |first2=J. |last3=Liu |first3=K. B. |last4=Wu |first4=N. |last5=Li |first5=Y. |last6=Zhou |first6=K. |last7=Ye |first7=M. |last8=Zhang |first8=T. |last9=Zhang |first9=H. |last10=Yang |first10=X. |last11=Shen |first11=L. |last12=Xu |first12=D. |last13=Li |first13=Q. |title=Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago |volume=106 |issue=18 |pages=7367–72 |doi=10.1073/pnas.0900158106 |pmc=2678631 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |display-authors=8}}</ref> Bằng chứng về tuổi ''Từ Sơn'' của kê vàng có niên đại từ khoảng năm 6500 TCN.<ref name="Lu"/> Một cái bát 4000 năm tuổi được bảo tồn nguyên vẹn có chứa mì được làm từ kê vàng và kê broomcorn được tìm thấy tại địa điểm khảo cổ [[Lajia]] tại [[Trung Quốc]].<ref>{{citechú newsthích báo |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4335160.stm |title=Oldest noodles unearthed in China |publisher=BBC News |date=ngày 12 Octobertháng 10 năm 2005}}</ref>

{| class="wikitable" style="float:right; clear:left; width:18em;"

! style="background:#ddf; width:75%;"| Quốc gia

! style="background:#ddf; width:25%;"| <small>Năng suất (triệu tấn)</small>

|colspan=2|<center><small>Nguồn: [[FAOSTAT]] của [[Liên Hợp Quốc]]<ref name="faostat16">{{citechú thích web|url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC|publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations, Statistics Division (FAOSTAT)|title=World Regions/Production Quantity for millet, 2016; from picklists|date=2017|accessdate=ngày 1 Apriltháng 4 năm 2018}}</ref></center>

[[FileTập tin:Tongba.jpg|thumb|upright|''[[Tongba]]'', một loại [[thức uống có cồn]] làm từ kê ở vùng núi viễn đông của [[Nepal]] và [[Sikkim]], Ấn Độ]]

Ở Ấn Độ, nhiều thức uống có cồn được sản xuất từ kê.<ref name=":0">{{Citechú journalthích tạp chí|last=Kumar|first=Ashwani|last2=Tomer|first2=Vidisha|last3=Kaur|first3=Amarjeet|last4=Kumar|first4=Vikas|last5=Gupta|first5=Kritika|date =2018-04- ngày 27 tháng 4 năm 2018 |title=Millets: a solution to agrarian and nutritional challenges|url=https://doi.org/10.1186/s40066-018-0183-3|journal=Agriculture & Food Security|volume=7|pages=31|doi=10.1186/s40066-018-0183-3|issn=2048-7010}}</ref> Kê cũng là nguyên liệu chính để làm thức uống chưng cất ''[[rakshi]]''.<ref name=":0" />

[[FileTập tin:Bánh đa kê.jpg|nhỏ|trái|190px|Bánh đa kê, một món ăn vặt tại [[Hà Nội]]]]

Tại Việt Nam, kê là thành phần chính trong bánh đa kê, món ăn vặt của người Hà Nội.<ref>{{citechú thích web|url = https://dulich.vnexpress.net/tin-tuc/dau-chan/ba-nh-da-ke-mo-n-qua-va-t-cu-a-nguo-i-ha-no-i-3467611.html|title=Bánh đa kê - món quà vặt của người Hà Nội|access-dateaccessdate =ngày 7 Decembertháng 12 năm 2018}}</ref>

Người bị [[rối loạn liên quan đến gluten]], như [[bệnh coeliac]], [[mẫn cảm với [[gluten]] không celiac]] và [[dị ứng lúa mì]],<ref name=LudvigssonLeffler2013>{{citechú journalthích tạp chí |vauthors=Ludvigsson JF, Leffler DA, Bai JC, Biagi F, Fasano A, Green PH, Hadjivassiliou M, Kaukinen K, Kelly CP, Leonard JN, Lundin KE, Murray JA, Sanders DS, Walker MM, Zingone F, Ciacci C |title=The Oslo definitions for coeliac disease and related terms |journal=Gut |volume=62 |issue=1 |pages=43–52 |date=January 2013 |pmc=3440559 |doi=10.1136/gutjnl-2011-301346 |pmid=22345659}}</ref><ref name=MulderWanrooij>{{citechú journalthích tạp chí |vauthors=Mulder CJ, van Wanrooij RL, Bakker SF, Wierdsma N, Bouma G |title=Gluten-free diet in gluten-related disorders |journal=Dig. Dis. |volume=31|issue=1|pages=57–62|date=2013|pmid=23797124|doi=10.1159/000347180 |type= Review}}</ref><ref name=VoltaCaio2015>{{citechú journalthích tạp chí |vauthors=Volta U, Caio G, De Giorgio R, Henriksen C, Skodje G, Lundin KE|title=Non-celiac gluten sensitivity: a work-in-progress entity in the spectrum of wheat-related disorders |journal=Best Pract Res Clin Gastroenterol |volume=29|issue=3|pages=477–91|date=Jun 2015|pmid=26060112 |doi=10.1016/j.bpg.2015.04.006}}</ref> họ cần có [[chế độ ăn không gluten]], có thể thay ngũ cốc chứa [[gluten]] trong khẩu phần ăn của họ bằng kê.<ref>{{citechú journalthích tạp chí | vauthors=Rai S, Kaur A, Singh B|title=Quality characteristics of gluten free cookies prepared from different flour combinations|journal =J Food Sci Technol|volume=51|issue=4|pages=785–9|date=Apr 2014|pmid=24741176|pmc=3982011|doi=10.1007/s13197-011-0547-1}}</ref> Tuy nhiên, mặc dù kê không chứa gluten, hạt và bột của nó có thể bị lẫn những ngũ cốc chứa gluten.<ref name="SaturniFerretti2010">{{citechú journalthích tạp chí |vauthors=Saturni L, Ferretti G, Bacchetti T |title=The gluten-free diet: safety and nutritional quality |journal=Nutrients |volume=2 |issue=1 |pages=16–34 | date=January 2010 |pmid=22253989 |pmc=3257612 |doi=10.3390/nu2010016 |type=Review}}</ref><ref>{{citechú journalthích tạp chí|pmid=24124879|year=2013|author1=Koerner|first1=T. B.|title=Gluten contamination of naturally gluten-free flours and starches used by Canadians with celiac disease|journal=Food Additives & Contaminants: Part A|volume=30|issue=12|pages=2017–21|last2=Cleroux|first2=C|last3=Poirier|first3=C|last4=Cantin|first4=I|last5=La Vieille|first5=S|last6=Hayward|first6=S|last7=Dubois|first7=S|doi=10.1080/19440049.2013.840744}}</ref>

|+ So sánh chất dinh dưỡng của kê với một số thực phẩm thiết yếu khác<ref>{{citechú thích web |url=http://ndb.nal.usda.gov/ndb/foods/show/6500?fg=&man=&lfacet=&count=&max=&sort=&qlookup=&offset=&format=Full&new=&measureby= |title=Raw millet per 100 g, Full Report |publisher=USDA National Nutrient Database, Release 28 |date=2015 |accessdate=ngày 3 Decembertháng 12 năm 2015}}</ref>

| carbohydrat (g) || 38 || 71,2 || '''79''' || 19 || 75 || 73

| xơ (g) || 1,8 || 1,2 || 1 || 3 || 6,3 || '''8,5'''

| đường (g) || 1,7 || 0,4 || >0,1 || '''3''' || 1,9 ||

| sắt (mg) || 0,27 || 3,2 || 0,8 || 0,5 || '''4,4''' || 3

| mangan (mg) || 0,4 || '''3,9''' || 1,1 || 0,2 || <0,1 || 1,6

| canxi (mg) || 16 || '''29''' || 28 || 2 || 28 || 8

| ma-giê (mg) || 21 || '''126''' || 25 || 37 || <120 || 114

| phốt pha (mg) || 27 || '''288''' || 115 || 89 || 287 || 285

| kalo (mg) || 271 || 363 || 115 || 270 || 350 || 195

| kẽm (mg) || 0,3 || '''2,6''' || 1,1 || 0,5 || <1 || 1,7

| axít pantothenic (mg) || 0,1 || 0,9 || '''1,0''' || 0,7 || <0,9 || 0,8

| vitB6 (mg) || 0,1 || 0,3 || 0,2 || 0,1 || <0,3 || '''0,4'''

| folate (µg) || 27 || 38 || 8 || 42 || <25 || '''85'''

| thiamin (mg) || 0,1 || 0,38 || 0,1 || 0,2 || 0,2 || '''0,4'''

| riboflavin (mg) || <0,1 || 0,1|| >0,1 || 0,1 || 0,1 || '''0,3'''

| niacin (mg) || 0,9 || '''5,5''' || 1,6 || 1,8 || 2,9 ||

* {{citechú bookthích sách