Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Iran”

'''Iran''' ({{lang-fa|ایران}} ''{{transl|fa|Irān}}'' {{IPA-fa|ʔiːˈɾɒːn||Fa-ir-Iran.ogg}}), gọi chính thức là nước '''Cộng hòa Hồi giáo Iran''' ({{lang-fa|جمهوری اسلامی ایران}} ''{{transl|fa|Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān}}'' {{pronunciation|Fa-ir-JEI_(1).ogg|listen|(|help=no}}),<ref>{{lang-fa|جمهوری اسلامی ایران}} ''{{transl|fa|Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān}}'' {{IPA-fa|d͡ʒomhuːˌɾije eslɒːˌmije ʔiːˈɾɒn|}}</ref> là một [[quốc gia có chủ quyền]] tại khu vực [[Tây Á]].<ref>{{Chú thích web|url=http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |tiêu đề="CESWW" – Definition of Central Eurasia |nhà xuất bản=Cesww.fas.harvard.edu |ngày truy cập=ngày 1 tháng 8 năm 2010 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100805052739/http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |archivedate=ngày 5 tháng 8 năm 2010 |df= }}</ref><ref>{{Chú thích web|url=http://travel.nationalgeographic.com/places/countries/country_iran.html |tiêu đề=Iran Guide |nhà xuất bản=National Geographic |ngày=ngày 14 tháng 6 năm 2013 |ngày truy cập=ngày 21 tháng 6 năm 2013 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20091212095435/http://travel.nationalgeographic.com/places/countries/country_iran.html |archivedate=ngày 12 tháng 12 năm 2009 |df= }}</ref> Iran có biên giới về phía tây bắc với [[Armenia]], [[Azerbaijan]], và [[Cộng hòa Nagorno-KarabakhArtsakh|Cộng hoà Artsakh]] tự xưng; phía bắc giáp [[biển Caspi]]; phía đông bắc giáp [[Turkmenistan]]; phía đông giáp [[Afghanistan]] và [[Pakistan]]; phía nam giáp [[vịnh Ba Tư]] và [[vịnh Oman]]; còn phía tây giáp [[Thổ Nhĩ Kỳ]] và [[Iraq]]. Iran có [[dân số]] trêngần 79,9280 triệu người tính đến năm 2017, là quốc gia [[Danh sách quốc gia theo số dân|đông dân thứ 18 trên thế giới]].<ref>{{chú thích báo|url=https://financialtribune.com/articles/domestic-economy/61421/national-census-preliminary-results-released-irans-urban-population|title=National Census Preliminary Results Released: Iran's Urban Population Up|date = ngày 13 tháng 3 năm 2017 |work=Financial Tribune|accessdate = ngày 28 tháng 5 năm 2017 |language=en-US}}</ref> Lãnh thổ Iran rộng 1.648.195&nbsp;km², là quốc gia rộng thứ nhì tại [[Trung Đông]] và [[Danh sách quốc gia theo diện tích|đứng thứ 17 thế giới]]. Iran có vị thế địa [[chính trị]] quan trọng do nằm tại phần trung tâm của [[Lục địa Á-Âu|đại lục Á-Âu]] và gần với [[eo biển Hormuz]].<ref>{{Chú thích web|url=http://thediplomat.com/2012/07/irans-strategy-in-the-strait-of-hormuz/ |tiêu đề=Iran's Strategy in the Strait of Hormuz |nhà xuất bản=The Diplomat |ngày truy cập=ngày 29 tháng 11 năm 2015 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151208071232/http://thediplomat.com/2012/07/irans-strategy-in-the-strait-of-hormuz/ |archivedate=ngày 8 tháng 12 năm 2015 |df= }}</ref> [[Tehran]] là thủ đô và thành phố lớn nhất của Iran, cũng như là trung tâm dẫn đầu về [[kinh tế]] và [[Văn hóa|văn hoá]]. Iran là một quốc gia đa văn hoá với nhiều nhóm dân tộc và ngôn ngữ, trong đó các cộng đồng dân cư lớn nhất là [[người Ba Tư]] (61%), [[người Azerbaijan|người Azeri]] (16%), [[người Kurd]] (10%) và người Lur (6%).<ref name="CIA" />

Iran sở hữulà một trong các [[Văn minh|nền văn minh]] cổ nhất trên thế giới,<ref>{{chú thích sách |author=[[Christopher Whatley|Whatley, Christopher]] |date=2001 |title=Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 |publisher=Tuckwell Press}}</ref><ref>{{chú thích sách|author=Lowell Barrington|title=Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices|url=https://books.google.com/books?id=yLLuWYL8gTsC&pg=PA121|accessdate=ngày 21 tháng 6 năm 2013|date=January 2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-34193-0|page=121}}</ref> bắt đầu là các vương quốc [[Elam]] vào thiên niên kỷ 4 TCN. [[Người Media]] thống nhất Iran vào thế kỷ VII TCN,<ref name="Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran">{{Chú thích web|author=Encyclopædia Britannica|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media |tiêu đề=Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran |nhà xuất bản=Britannica.com |ngày truy cập=ngày 25 tháng 8 năm 2010}}</ref> lãnh thổ Iran được mở rộng cực độ dưới thời [[Cyrus Đại đế]] của [[Nhà Achaemenes|Đế quốc Achaemenes]] vào thế kỷ VI TCN, - là đế quốc gia rộng lớn nhất trên thế giới chovào đếnthời lúcđiểm đó.<ref name="book">{{chú thích sách| author = David Sacks| author2 = Oswyn Murray| author3 = Lisa R. Brody|author4=Oswyn Murray |author5=Lisa R. Brody | title = Encyclopedia of the ancient Greek world| url = https://books.google.com/?id=gsGmuQAACAAJ| year = 2005| publisher = Infobase Publishing| ISBN = 978-0-8160-5722-1| pages = 256 (at the right portion of the page)| accessdate = ngày 17 tháng 8 năm 2016 }}</ref> QuốcTuy nhiên, quốc gia Irannày thất thủ trước [[Alexandros Đại đế]] vào thế kỷ IV TCN, song [[Đế quốc Parthia]] nhanh chóng tái lập độc lập. Năm 224, Parthia bị thay thế bằng [[NhàĐế quốc SassanidSasan|Đế quốc Sasanid]], Sasanid trở thành một cường quốc hàng đầu thế giới trong bốn thế kỷ sau đó.<ref name="Norman A. Stillman p. 22">{{chú thích sách |author=Stillman, Norman A. |title=The Jews of Arab Lands |page=22 |publisher=Jewish Publication Society |date=1979 |ISBN=0827611552}}</ref><ref name="Byzantine Studies 2006, p. 29">{{chú thích sách |author=Jeffreys, Elizabeth; Haarer, Fiona K. |title=Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies: London, 21–26 August, 2006, Volume 1 |page=29 |publisher=Ashgate Publishing |date=ngày 30 tháng 9 năm 2006 |ISBN=075465740X}}</ref> [[Người Ả Rập]] theo [[Hồi giáo|đạo Ả RậpHồi]] chinh phục Sasanid vào thế kỷ VII, kết quả là Hồi giáo thay thế các tín ngưỡng bản địa như [[Hỏa giáo|Hoả giáo]] và [[Mani giáo|Minh giáo]]. Iran có đóng góp lớn vào thời kỳ hoàng kim Hồi giáo (thế kỷ VIII-XIII), sản sinh nhiều nhân vật có ảnh hưởng về [[nghệ thuật]] và [[khoa học]].

Sau hai thế kỷ dưới quyền người [[Ả Rập]] là một giai đoạn các vương triều [[Hồi giáo]] bản địa, song tiếp đó Iran lại bị [[Nhà Seljuk|người Thổ]] và [[Hãn quốc Y Nhi|người Mông Cổ]] chinh phục. [[Nhà Safavid|Người Safavid]] nổi lên vào thế kỷ XV, rồi tái lập một nhà nước và bản sắc dân tộc Iran thống nhất.<ref name="Sarkhosh1">{{Cite |author=Sarkhosh Curtis, Vesta; Stewart, Sarah |date=2005 |title=Birth of the Persian Empire: The Idea of Iran |url=https://books.google.com/books?id=a0IF9IdkdYEC |publisher=I.B. Tauris |location=Luân Đôn |page=108 |quote=Similarly the collapse of Sassanian Eranshahr in AD 650 did not end Iranians' national idea. The name "Iran" disappeared from official records of the Saffarids, Samanids, Buyids, Saljuqs and their successor. But one unofficially used the name Iran, Eranshahr, and similar national designations, particularly Mamalek-e Iran or "Iranian lands", which exactly translated the old Avestan term Ariyanam Daihunam. On the other hand, when the Safavids (not Reza Shah, as is popularly assumed) revived a national state officially known as Iran, bureaucratic usage in the Ottoman empire and even Iran itself could still refer to it by other descriptive and traditional appellations.}}</ref> Iran sau đó cải sang [[Hồi giáo Shia]], đánh dấu một bước ngoặt của quốc gia này cũng như lịch sử Hồi giáo.<ref name="Andrew J. Newman 2006">{{chú thích sách|author=Andrew J. Newman|title=Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire|url=https://books.google.com/books?id=afsYCq1XOewC|accessdate=ngày 21 tháng 6 năm 2013|date=ngày 21 tháng 4 năm 2006|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-86064-667-6}}</ref><ref name="savoryeiref">{{cite encyclopedia |author=Savory, R. M. |title=Safavids |encyclopedia=[[Encyclopaedia of Islam]] |edition=2nd}}</ref> Đến thế kỷ XVIII, dưới quyền [[Nader Shah]], Iran trong một thời gian ngắn từng được cho là đế quốc hùng mạnh nhất đương thời.<ref name="books.google.nl">{{chú thích sách|url=https://books.google.com/books?id=9o0AAwAAQBAJ&pg=PR15&lpg=PR15&dq=nader+shah+most+powerful+in+the+world&source=bl&ots=xUwP9BVabm&sig=D_IapjOD5xv2rmTfU-baigg-bWI&hl=nl&sa=X&ei=ewiFU-6kFcW2PbCkgOAJ&ved=0CFAQ6AEwBDgK#v=onepage&q=nader%20shah%20most%20powerful%20in%20the%20world&f=false|title=The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant|author=Axworthy, Door Michael|date=2006|accessdate=ngày 27 tháng 5 năm 2014}}</ref> [[Chiến tranh Nga-Ba Tư|Xung đột]] với [[Đế quốc Nga]] trong thế kỷ XIX khiến Iran mất đi nhiều lãnh thổ.{{sfn|Fisher|Avery|Hambly|Melville|1991|pp=329–330}}<ref name="Timothy C. Dowling pp. 728-730">{{chú thích sách |author=Dowling, Timothy C. |url=https://books.google.com/books?id=KTq2BQAAQBAJ&pg=PA728&dq=russo+persian+war+1804-1813&hl=nl&sa=X&ei=QnOXVJXpCcz7UPevhPAK&ved=0CCcQ6AEwAQ#v=onepage&q=russo%20persian%20war%201804-1813&f=false |title=Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond |pages=728–730 |publisher=ABC-CLIO |date=ngày 2 tháng 12 năm 2014 |ISBN=1598849484}}</ref> Cách mạng Hiến pháp năm 1906 lập ra một chế độ [[quân chủ lập hiến]]. Sau một cuộc [[đảo chính]] vào năm 1953, [[Nhà Pahlavi|Hoàng gia Iran]] dần liên kết mật thiết với [[Tây Âu|phương Tây]] và ngày càng chuyên quyền.<ref name="Anthony H. Cordesman p 22">{{chú thích sách |author=[[Anthony Cordesman|Cordesman, Anthony H.]] |url=https://books.google.com/books?id=3j6sZyByv8EC |title=Iran's Military Forces in Transition: Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction |page=22 |date=1999}}</ref> Bất mãn trước ảnhsự hưởngcan thiệp của nước ngoài và sự đàn áp chính trị đã dẫn đến [[Cách mạng Hồi giáo]]|Cách mạng Hồi giáo năm 1979]], lập ra chế độ cộngCộng hoà Hồi giáo.<ref name="britannica1">{{Chú thích web|url=https://www.britannica.com/place/Iran|tiêu đề=Iran|year=2012|nhà xuất bản=Encyclopædia Britannica|work=Encyclopædia Britannica|ngày truy cập=ngày 8 tháng 8 năm 2012}}</ref> Trong thập niên 1980, Iran [[Chiến tranh Iran–IraqIran – Iraq|cóxảy ra chiến tranh với Iraq]], cuộc chiến gây thương vong cao và tổn thất [[tài chính]] lớn cho hai nước. Từ giữa cuối thập niên 2000, [[Chương trình hạt nhân của Iran|chương trình hạt nhân gây tranh cãi]] của Iran khiến cho [[Liên Hiệp Quốc|cộng đồng quốc tế]], đặc biệt là [[Hoa Kỳ]] lo ngại, dẫn đến nhiềuhệ vụquả là [[Các lệnh trừng phạt của Hoa Kỳ đối với Iran|nhiều lệnh trừng phạt, cấm vận kinh tế được áp đặt lên nước này]], quốcảnh hưởng lớn tới nền kinh tế và đời sống của [[Nhân dân|người dân]].<ref>{{Chú thích web|url=https://vnexpress.net/nguoi-iran-vo-xuong-cot-duoi-ap-luc-trung-phat-cua-my-3943136.html|tựa đề=Người Iran 'vỡ xương cốt' dưới áp lực trừng phạt của Mỹ|tác giả=Hồng Hạnh|họ=|tên=|ngày=2019-6-25|website=vnexpress.net|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref>

Iran là một thành viên sáng lập của [[Liên Hiệp Quốc]], Tổ chức Hợp tác Kinh tế, [[Phong trào không liên kết]], [[Tổ chức Hợp tác Hồi giáo]] và [[Tổ chức các nước xuất khẩu dầu lửa]]. Iran được công nhận là một [[Cường quốc vùng|cường quốc khu vực]] và một [[Trung cường quốc|cường quốc bậc trung]].<ref name="parliament">{{Chú thích web|author=The Committee Office, House of Commons |url=https://publications.parliament.uk/pa/cm200607/cmselect/cmfaff/363/36310.htm |tiêu đề=Select Committee on Foreign Affairs, Eighth Report, Iran |nhà xuất bản=Publications.parliament.uk |ngày truy cập=ngày 18 tháng 6 năm 2011}}</ref><ref name="petro-hunt">{{Chú thích web|url=http://www.petro-hunt.com/lectures/LectureOpen.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100103021931/http://www.petro-hunt.com/lectures/LectureOpen.htm|archivedate=ngày 3 tháng 1 năm 2010 |tiêu đề=Iran @ 2000 and Beyond lecture series, opening address, W. Herbert Hunt, ngày 18 tháng 5 năm 2000 |nhà xuất bản=Wayback.archive.org |ngày truy cập=ngày 21 tháng 6 năm 2013}}</ref> IranQuốc gia này có trữ lượng lớn về [[Nhiên liệu hóa thạch|nhiên liệu hoá thạch]], là nướcnhà cung cấp [[Khí thiên nhiên|khí đốt]] lớn nhấtđồng vàthời có trữ lượng [[dầu mỏ]] được chứng minh lớn thứ tư4 thế giới<ref name="Reuters.com_November_29_2015c">{{Chú thích web |url=https://www.reuters.com/article/2013/06/12/bp-reserves-idUSL5N0EO1I720130612 |tiêu đề=UPDATE 3-BP cuts global gas reserves estimate, mostly for Russia |newspaper=Reuters.com |ngày=2013 |ngày truy cập= ngày 29 tháng 11 năm 2015}}</ref><ref name="CIA">{{Chú thích web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |tiêu đề=Iran |author=CIA World Factbook |ngày truy cập=ngày 7 tháng 8 năm 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |archivedate= ngày 3 tháng 2 năm 2012 |df= }}</ref>, do đóvậy, Iran có ảnh hưởng đáng kể đến an ninh [[năng lượng]] quốc tế và [[kinh tế thế giới]]. Iran cósở hữu nhiều [[Di sản thế giới|di sản văn hoá]] phong phú, sở hữuvới [[Danh sách di sản thế giới tại Iran|22 di sản thế giới]] được UNESCO công nhận tính đến năm 2017, đứng thứ ba3 tại [[châu Á]].<ref>{{Chú thích web |tiêu đề=World Heritage List |url= http://whc.unesco.org/en/list/ |nhà xuất bản=[[UNESCO]]}}</ref> Iran là một quốc gia đa văn hoá, có nhiều nhóm dân tộc và ngôn ngữ, trong đó các nhóm lớn nhất là [[người Ba Tư]] (61%), [[người Azerbaijan|người Azeri]] (16%), [[người Kurd]] (10%) và người Lur (6%).<ref name="CIA"/>

[[Tập tin:Mehmoonifinal2.jpg|nhỏ|phải|200px|Một bức [[Nghệ thuật tiểu họa Ba Tư|tiểu họa Ba Tư]] miêu tả một bữa tiệc cuối thời [[Nhà Zand|Zand]] hoặc [[Nhà Qajar|Qajar]] với những người phụ nữ chơi nhạc cụ. Người vẽ tranh là một học sinh của [[Kamal-ol-molk]] tên là Ibrahim Jabbar-beik.|liên_kết=Special:FilePath/Mehmoonifinal2.jpg]]