Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Ngữ hệ Ấn-Âu”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Không có tóm lược sửa đổi |
|||
Dòng 65:
[[File:IndoEuropeanTree.svg|thumb|upright=1.8|Sơ đồ cây phát sinh của ngữ hệ Ấn Âu]][[File:IndoEuropeanLanguageFamilyRelationsChart.jpg|thumb|upright=1.8|Cây phát sinh của ngữ hệ Ân Âu trích từ "Ancestry-constrained phylogenetic analysis of Indo-European languages" bởi Chang và cộng sự <ref name=chang/>]]
Các phân nhóm khác nhau của ngữ hệ Ấn-Âu bao gồm mười nhánh chính, được liệt kê dưới đây theo thứ tự bảng chữ cái:
* [[Tiếng Albania]], được chứng thực từ thế kỷ XIII;<ref name="dictalit">{{cite encyclopedia | last=Elsie | first=Robert | author-link=Robert Elsie | title=Theodor of Shkodra (1210) and Other Early Texts| encyclopedia=Albanian Literature: A Short History | pages=5 | publisher=[[I.B.Tauris.]] | location=New York/Westport/London | year=2005}}</ref> tiếng proto-Albania phát triển từ một [[ngôn ngữ Balkan cổ]], thường được cho là [[tiếng Illyria]];<ref>Trong cuốn sách mới nhất của mình, [[Eric Hamp]] ủng hộ giả thuyết tiếng Illyria thuộc về nhóm Tây bắc, cho rằng tiếng Albania là hậu duệ của tiếng Illyria và tiếng Albania có quan hệ với tiếng Messapia, một phương ngữ Illyria (''Comparative Studies on Albanian'', 2007).</ref> tuy nhiên, bằng chứng cho giả thuyết này không đủ để đi đến kết luận.<ref>{{cite book|last1= Curtis|first1= Matthew Cowan|title= Slavic–Albanian Language Contact, Convergence, and Coexistence|url= https://eric.ed.gov/?id=ED546136|publisher= ProQuest LLC|access-date= 31 March 2017|page= 18|language= en|quote= So while linguists may debate about the ties between Albanian and older languages of the Balkans, and while most Albanians may take the genealogical connection to Illyrian as incontrovertible, the fact remains that there is simply insufficient evidence to connect Illyrian, Thracian, or Dacian with any language, including Albanian (''Cho nên các nhà ngôn ngữ có thể tiếp tục tranh luận về mối liên hệ giữa tiếng Albania và các ngôn ngữ cổ hơn vùng Balka, và người dân Albania có thể cứ tiếp tục cho rằng quan hệ họ hàng của chúng là không thể chỗi cái, sự thật vẫn là ta không có đủ bằng chứng để kết nối tiếng Illyria, Thrace, hoặc Dacia với bất kì ngôn ngữ nào, kể cả tiếng Albania'')|isbn= 978-1-267-58033-7|date= 2011-11-30}}</ref>
* [[Tiếng Anatolia]], tuyệt chủng vào [[hậu kỳ cổ điển]], được nói ở vùng [[Anatolia]], được chứng thực bằng những thuật ngữ riêng biệt trong tiếng Luwian/Hittite được đề cập trong các văn bản viết bằng [[tiếng Assyria cổ]] của thế kỷ XX và XIX TCN, các văn bản Hittite từ khoảng 1650 TCN.<ref>{{cite
* [[Tiếng Armenia]], được chứng thực đầu thế kỷ thứ 5.
* [[Nhóm ngôn ngữ Balt-Slav]], được hầu hết các học giả nghiên cứu Ấn-Âu
** [[Ngữ tộc Slav]] (từ tiếng Proto-Slav), được chứng thực từ thế kỷ thứ IX (có thể sớm hơn), các văn bản sớm nhất bằng [[tiếng Slav Giáo hội cổ]]. Các ngôn ngữ Slav bao gồm: [[tiếng Bungary]], [[tiếng Nga]], [[tiếng Ba Lan]], [[tiếng Séc]], [[tiếng Slovak]], [[tiếng Silesia]], [[tiếng Kashubia]], [[tiếng Macedonia]], [[tiếng Serbo-Croatia]] (Bosnia, Croatia, Montenegrin, Serbia), [[tiếng Sorbia]], [[tiếng Slovenia]], [[tiếng Ukraina]], [[tiếng Belarus]] và [[tiếng Rusyn]].
** Nhánh Balt, được chứng thực từ thế kỷ XIV; so với các ngôn ngữ được chứng thực gần đây, chúng vẫn giữ nhiều đặc điểm rất cổ xưa của proto Ấn-Âu (PIE). Ví dụ còn tồn tại là [[tiếng Lithuania]] và [[tiếng Latvia]].
* [[Ngữ tộc Celt]] (từ [[tiếng Proto-Celt]]), được chứng thực từ thế kỷ thứ VI TCN; Các bản khắc bằng [[tiếng Lepontic]] có niên đại sớm nhất là vào thế kỷ thứ VI TCN; tiếng Celtiberi từ thế kỷ thứ II TCN; Các [[bản khắc Ogham]] của người Ireland nguyên thủy từ thế kỷ IV hoặc V, các bản khắc sớm nhất trong tiếng Welsh Cổ từ thế kỷ VII. Các ngôn ngữ Celt hiện đại bao gồm [[tiếng Wales]], [[tiếng Cornwall]], [[tiếng Breton]], [[tiếng Gaelic Scotland]], [[tiếng Ireland]] và [[tiếng Manx]].
* [[Các ngôn ngữ German]] (từ [[tiếng Proto-German]]), được chứng thực sớm nhất trong các bản khắc [[chữ runic]] từ khoảng thế kỷ thứ II, các văn bản mạch lạc sớm nhất của [[tiếng Goth]], thế kỷ IV. Các thủ bản cũ của Anh từ khoảng thế kỷ thứ VIII. Bao gồm [[tiếng Anh]], [[tiếng Frisia]], [[tiếng Đức]], [[tiếng Hà Lan]], [[tiếng Scotland]], [[tiếng Đan Mạch]], [[tiếng Thụy Điển]], [[tiếng Na Uy]], [[tiếng Afrikaans]], [[tiếng Yiddish]], [[tiếng Hạ Đức]], [[tiếng Iceland]] và [[tiếng Faroe]].
* [[Nhóm ngôn ngữ Hy Lạp]] và [[tiếng Hy Lạp]] (từ tiếng [[Proto-Hy Lạp]]); các ghi chép rời rạc trong [[tiếng Hy Lạp Mycenaea]] từ giữa năm 1450 đến 1350 TCN đã được tìm thấy.
* Các ngôn ngữ Ấn-Iran, được chứng thực vào khoảng những năm 1400 TCN, là hậu duệ của tiếng Proto-Ấn-Iran (có niên đại vào cuối thiên niên kỷ thứ 3 TCN).
** [[Ngữ chi Ấn-Arya]] (bao gồm cả [[tiếng Dardic]]), được chứng thực từ khoảng những năm 1400 TCN trong các văn bản Hittite từ Anatolia, có dấu vết của từ vựng Ấn-Arya.
** Nhánh Iran, được chứng thực từ khoảng năm 1000 TCN dưới dạng [[tiếng Avesta]]. Các bản khắc kim thạch từ năm 520 TCN dưới dạng chữ Ba Tư Cổ ([[chữ khắc Behistun]]). Bao gồm [[tiếng Ba Tư]], [[tiếng Ossetia]], [[tiếng Pashto]] và [[tiếng Kurd]].
** [[Ngữ chi Nuristan]] (bao gồm Kamkata-vari, Vasi-vari, Askunu, Waigali, Tregami và Zemiaki).
* [[Nhóm ngôn ngữ gốc Ý]] (từ tiếng Proto-Ý), được chứng thực từ thế kỷ thứ VII TCN. Bao gồm các ngôn ngữ Osco-Umbria cổ, [[tiếng Falisci]], cũng như [[tiếng Latinh]] và hậu duệ của nó, [[các ngôn ngữ Rôman]], chẳng hạn như [[tiếng Ý]], [[tiếng Venice]], [[tiếng Galicia]], [[tiếng Sardinia]], [[tiếng Neapolitan]], [[tiếng Sicily]], [[tiếng Tây Ban Nha]], [[tiếng Pháp]], [[tiếng Romansh]], [[tiếng Occitan]], [[tiếng Bồ Đào Nha]], [[tiếng Rumani]] và [[tiếng Catalan]]/Valencia.
* [[Các ngôn ngữ Tochari]], có thể có mối quan hệ với [[văn hóa Afanasevo]] ở Nam Siberi.
Ngoài mười nhánh cổ điển được liệt kê ở trên, một số ngôn ngữ và nhóm ngôn ngữ đã tuyệt chủng và ít được biết đến đã tồn tại hoặc được đề xuất là đã tồn tại.
Dòng 93:
Việc phân chia các ngôn ngữ Ấn-Âu thành các nhóm satem và centum được nhà ngôn ngữ học [[Peter von Bradke]] đưa ra vào năm 1890, mặc dù [[Karl Brugmann]] đã đề xuất một kiểu phân loại tương tự vào năm 1886. Ở các ngôn ngữ satem, bao gồm nhánh Balto-Slav và Ấn-Iran, cũng như (về hầu hết các khía cạnh) Albania và Armenia, các [[âm ngạc mềm bị ngạc cứng hóa]] của Proto-Ấn-Âu được phục dựng vẫn khác biệt và thường bị xát hóa, trong khi các âm ngạc mềm-môi hòa lẫn với 'các âm ngạc mềm thường'. Ở các ngôn ngữ centum, các âm ngạc mềm bị ngạc cứng hóa này hòa lẫn với các ngạc mềm thường, trong khi các âm ngạc mềm-môi vẫn khác biệt. Ví dụ như từ "một trăm" trong tiếng Avesta (''satem'') và tiếng Latinh (''centum'') — âm ngạc mềm bị ngạc cứng hóa ban đầu đã biến thành âm [s] xát ở Avesta, nhưng thành âm ngạc mềm [k] thường ở Latinh.
Đặc điểm này không phải là sự phân tách theo phả hệ, sự phân chia centum–satem thường được coi là kết quả của những thay đổi lan rộng trên các nhánh phương ngữ PIE trên một khu vực địa lý cụ thể; đường đồng ngữ centum–satem giao với một số đường đồng ngữ khác đánh dấu sự khác biệt giữa các đối tượng địa lý trong các nhánh IE sớm. Có thể là các nhánh centum trên thực tế phản ánh tình trạng ban đầu của tiếng PIE, và chỉ các nhánh satem chia sẻ một loạt các đổi mới, ảnh hưởng đến tất cả các khu vực ngoại vi của liên tục phương ngữ PIE.
==Tiến hóa==
| |||