Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Iran”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Không có tóm lược sửa đổi |
n Replace dead-url=yes to url-status=dead. |
||
Dòng 99:
| official_religion =
}}
'''Iran''' ({{lang-fa|ایران}} ''{{transl|fa|Irān}}'' {{IPA-fa|ʔiːˈɾɒːn||Fa-ir-Iran.ogg}}), gọi chính thức là '''Cộng hòa Hồi giáo Iran''' ({{lang-fa|جمهوری اسلامی ایران}} ''{{transl|fa|Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān}}'' {{pronunciation|Fa-ir-JEI_(1).ogg|listen|(|help=no}}),<ref>{{lang-fa|جمهوری اسلامی ایران}} ''{{transl|fa|Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān}}'' {{IPA-fa|d͡ʒomhuːˌɾije eslɒːˌmije ʔiːˈɾɒn|}}</ref> là một [[quốc gia có chủ quyền]] tại khu vực [[Tây Á]].<ref>{{Chú thích web|url=http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |tiêu đề="CESWW" – Definition of Central Eurasia |nhà xuất bản=Cesww.fas.harvard.edu |ngày truy cập=ngày 1 tháng 8 năm 2010 |
Iran là một trong các [[Văn minh|nền văn minh]] cổ nhất trên thế giới,<ref>{{chú thích sách |author=[[Christopher Whatley|Whatley, Christopher]] |date=2001 |title=Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 |publisher=Tuckwell Press}}</ref><ref>{{chú thích sách|author=Lowell Barrington|title=Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices|url=https://books.google.com/books?id=yLLuWYL8gTsC&pg=PA121|accessdate=ngày 21 tháng 6 năm 2013|date=January 2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-34193-0|page=121}}</ref> bắt đầu là các vương quốc [[Elam]] vào thiên niên kỷ 4 TCN. [[Người Media]] thống nhất Iran vào thế kỷ VII TCN,<ref name="Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran">{{Chú thích web|author=Encyclopædia Britannica|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media |tiêu đề=Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran |nhà xuất bản=Britannica.com |ngày truy cập=ngày 25 tháng 8 năm 2010}}</ref> lãnh thổ Iran được mở rộng cực độ dưới thời [[Cyrus Đại đế]] của [[Đế quốc Achaemenes]] vào thế kỷ VI TCN - là quốc gia rộng lớn nhất trên thế giới vào thời điểm đó.<ref name="book">{{chú thích sách| author = David Sacks| author2 = Oswyn Murray| author3 = Lisa R. Brody|author4=Oswyn Murray |author5=Lisa R. Brody | title = Encyclopedia of the ancient Greek world| url = https://books.google.com/?id=gsGmuQAACAAJ| year = 2005| publisher = Infobase Publishing| ISBN = 978-0-8160-5722-1| pages = 256 (at the right portion of the page)| accessdate = ngày 17 tháng 8 năm 2016 }}</ref> Tuy nhiên, quốc gia này thất thủ trước [[Alexandros Đại đế]] vào thế kỷ IV TCN, song [[Đế quốc Parthia]] nhanh chóng tái lập. Năm 224, Parthia bị thay thế bằng [[Đế quốc Sasan|Đế quốc Sasanid]], Sasanid trở thành một cường quốc hàng đầu thế giới trong bốn thế kỷ sau đó.<ref name="Norman A. Stillman p. 22">{{chú thích sách |author=Stillman, Norman A. |title=The Jews of Arab Lands |page=22 |publisher=Jewish Publication Society |date=1979 |ISBN=0827611552}}</ref><ref name="Byzantine Studies 2006, p. 29">{{chú thích sách |author=Jeffreys, Elizabeth; Haarer, Fiona K. |title=Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies: London, 21–26 August, 2006, Volume 1 |page=29 |publisher=Ashgate Publishing |date=ngày 30 tháng 9 năm 2006 |ISBN=075465740X}}</ref> [[Người Ả Rập]] theo [[Hồi giáo|đạo Hồi]] chinh phục Sasanid vào thế kỷ VII, kết quả là Hồi giáo thay thế các tín ngưỡng bản địa như [[Hỏa giáo|Hoả giáo]] và [[Mani giáo|Minh giáo]]. Iran có đóng góp lớn vào thời kỳ hoàng kim Hồi giáo (thế kỷ VIII-XIII), sản sinh nhiều nhân vật có ảnh hưởng về [[nghệ thuật]] và [[khoa học]].
Dòng 105:
Sau hai thế kỷ dưới quyền người Ả Rập là một giai đoạn các vương triều Hồi giáo bản địa, song tiếp đó Iran lại bị [[Nhà Seljuk|người Thổ]] và [[Hãn quốc Y Nhi|người Mông Cổ]] chinh phục. [[Nhà Safavid|Người Safavid]] nổi lên vào thế kỷ XV, rồi tái lập một nhà nước Iran thống nhất.<ref name="Sarkhosh1">{{Cite |author=Sarkhosh Curtis, Vesta; Stewart, Sarah |date=2005 |title=Birth of the Persian Empire: The Idea of Iran |url=https://books.google.com/books?id=a0IF9IdkdYEC |publisher=I.B. Tauris |location=Luân Đôn |page=108 |quote=Similarly the collapse of Sassanian Eranshahr in AD 650 did not end Iranians' national idea. The name "Iran" disappeared from official records of the Saffarids, Samanids, Buyids, Saljuqs and their successor. But one unofficially used the name Iran, Eranshahr, and similar national designations, particularly Mamalek-e Iran or "Iranian lands", which exactly translated the old Avestan term Ariyanam Daihunam. On the other hand, when the Safavids (not Reza Shah, as is popularly assumed) revived a national state officially known as Iran, bureaucratic usage in the Ottoman empire and even Iran itself could still refer to it by other descriptive and traditional appellations.}}</ref> Iran sau đó cải sang [[Hồi giáo Shia]], đánh dấu một bước ngoặt của quốc gia này cũng như lịch sử Hồi giáo.<ref name="Andrew J. Newman 2006">{{chú thích sách|author=Andrew J. Newman|title=Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire|url=https://books.google.com/books?id=afsYCq1XOewC|accessdate=ngày 21 tháng 6 năm 2013|date=ngày 21 tháng 4 năm 2006|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-86064-667-6}}</ref><ref name="savoryeiref">{{cite encyclopedia |author=Savory, R. M. |title=Safavids |encyclopedia=[[Encyclopaedia of Islam]] |edition=2nd}}</ref> Đến thế kỷ XVIII, dưới quyền [[Nader Shah]], Iran trong một thời gian ngắn từng được cho là đế quốc hùng mạnh nhất đương thời.<ref name="books.google.nl">{{chú thích sách|url=https://books.google.com/books?id=9o0AAwAAQBAJ&pg=PR15&lpg=PR15&dq=nader+shah+most+powerful+in+the+world&source=bl&ots=xUwP9BVabm&sig=D_IapjOD5xv2rmTfU-baigg-bWI&hl=nl&sa=X&ei=ewiFU-6kFcW2PbCkgOAJ&ved=0CFAQ6AEwBDgK#v=onepage&q=nader%20shah%20most%20powerful%20in%20the%20world&f=false|title=The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant|author=Axworthy, Door Michael|date=2006|accessdate=ngày 27 tháng 5 năm 2014}}</ref> [[Chiến tranh Nga-Ba Tư|Xung đột]] với [[Đế quốc Nga]] trong thế kỷ XIX khiến Iran mất đi nhiều lãnh thổ.{{sfn|Fisher|Avery|Hambly|Melville|1991|pp=329–330}}<ref name="Timothy C. Dowling pp. 728-730">{{chú thích sách |author=Dowling, Timothy C. |url=https://books.google.com/books?id=KTq2BQAAQBAJ&pg=PA728&dq=russo+persian+war+1804-1813&hl=nl&sa=X&ei=QnOXVJXpCcz7UPevhPAK&ved=0CCcQ6AEwAQ#v=onepage&q=russo%20persian%20war%201804-1813&f=false |title=Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond |pages=728–730 |publisher=ABC-CLIO |date=ngày 2 tháng 12 năm 2014 |ISBN=1598849484}}</ref> Cách mạng Hiến pháp năm 1906 lập ra một chế độ [[quân chủ lập hiến]]. Sau một cuộc [[đảo chính]] vào năm 1953, [[Nhà Pahlavi|Hoàng gia Iran]] dần liên kết mật thiết với [[Tây Âu|phương Tây]] và ngày càng chuyên quyền.<ref name="Anthony H. Cordesman p 22">{{chú thích sách |author=[[Anthony Cordesman|Cordesman, Anthony H.]] |url=https://books.google.com/books?id=3j6sZyByv8EC |title=Iran's Military Forces in Transition: Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction |page=22 |date=1999}}</ref> Bất mãn trước sự can thiệp của nước ngoài và sự đàn áp chính trị đã dẫn đến [[Cách mạng Hồi giáo|Cách mạng Hồi giáo năm 1979]], lập ra chế độ Cộng hoà Hồi giáo.<ref name="britannica1">{{Chú thích web|url=https://www.britannica.com/place/Iran|tiêu đề=Iran|year=2012|nhà xuất bản=Encyclopædia Britannica|work=Encyclopædia Britannica|ngày truy cập=ngày 8 tháng 8 năm 2012}}</ref> Trong thập niên 1980, Iran [[Chiến tranh Iran – Iraq|xảy ra chiến tranh với Iraq]], cuộc chiến gây thương vong cao và tổn thất [[tài chính]] lớn cho hai nước. Từ giữa cuối thập niên 2000, [[Chương trình hạt nhân của Iran|chương trình hạt nhân gây tranh cãi]] của Iran khiến cho [[Liên Hiệp Quốc|cộng đồng quốc tế]], đặc biệt là [[Hoa Kỳ]] lo ngại, dẫn đến hệ quả là [[Các lệnh trừng phạt của Hoa Kỳ đối với Iran|nhiều lệnh trừng phạt, cấm vận kinh tế được áp đặt lên nước này]], ảnh hưởng lớn tới nền kinh tế và đời sống của [[Nhân dân|người dân]].<ref>{{Chú thích web|url=https://vnexpress.net/nguoi-iran-vo-xuong-cot-duoi-ap-luc-trung-phat-cua-my-3943136.html|tựa đề=Người Iran 'vỡ xương cốt' dưới áp lực trừng phạt của Mỹ|tác giả=Hồng Hạnh|họ=|tên=|ngày=2019-6-25|website=vnexpress.net|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref>
Iran là một thành viên sáng lập của [[Liên Hiệp Quốc]], [[Phong trào không liên kết]], [[Tổ chức Hợp tác Hồi giáo]] và [[Tổ chức các nước xuất khẩu dầu lửa]]. Iran được công nhận là một [[Cường quốc vùng|cường quốc khu vực]] và một [[Trung cường quốc|cường quốc bậc trung]].<ref name="parliament">{{Chú thích web|author=The Committee Office, House of Commons |url=https://publications.parliament.uk/pa/cm200607/cmselect/cmfaff/363/36310.htm |tiêu đề=Select Committee on Foreign Affairs, Eighth Report, Iran |nhà xuất bản=Publications.parliament.uk |ngày truy cập=ngày 18 tháng 6 năm 2011}}</ref><ref name="petro-hunt">{{Chú thích web|url=http://www.petro-hunt.com/lectures/LectureOpen.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100103021931/http://www.petro-hunt.com/lectures/LectureOpen.htm|archivedate=ngày 3 tháng 1 năm 2010 |tiêu đề=Iran @ 2000 and Beyond lecture series, opening address, W. Herbert Hunt, ngày 18 tháng 5 năm 2000 |nhà xuất bản=Wayback.archive.org |ngày truy cập=ngày 21 tháng 6 năm 2013}}</ref> Quốc gia này có trữ lượng lớn về [[Nhiên liệu hóa thạch|nhiên liệu hoá thạch]], là nhà cung cấp [[Khí thiên nhiên|khí đốt]] lớn đồng thời có trữ lượng [[dầu mỏ]] được chứng minh lớn thứ 4 thế giới<ref name="Reuters.com_November_29_2015c">{{Chú thích web |url=https://www.reuters.com/article/2013/06/12/bp-reserves-idUSL5N0EO1I720130612 |tiêu đề=UPDATE 3-BP cuts global gas reserves estimate, mostly for Russia |newspaper=Reuters.com |ngày=2013 |ngày truy cập= ngày 29 tháng 11 năm 2015}}</ref><ref name="CIA">{{Chú thích web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |tiêu đề=Iran |author=CIA World Factbook |ngày truy cập=ngày 7 tháng 8 năm 2012 |
==Từ nguyên==
Dòng 111:
[[Tập tin:Mappa di Eratostene.jpg|thế=|trái|nhỏ|200x200px|Thời xưa, những cái tên Ariana và Persis đã được sử dụng để miêu tả vùng, như được thể hiện trong bản đồ thế giới này của [[Eratosthenes]] (khoảng năm 200 TCN)]]
Ở thời [[Nhà Achaemenes|Achaemenid]] [[người Ba Tư]] gọi đất nước của họ là ''Pārsa'', tên theo [[Ngôn ngữ Ba Tư cổ|tiếng Ba Tư cổ]] có nghĩa họ hàng của [[Cyrus Đại đế]]. Thời [[Nhà Sassanid|Sassanid]], họ gọi nó là ''Iran'', có nghĩa "Vùng đất của những người [[Aryan]]". Người Hy Lạp gọi nước này là ''Persis''; chuyển sang tiếng Latin thành ''[[Đế chế Persian|Persia]]'', cái tên được sử dụng rộng rãi ở Phương Tây.<ref name="bartleby">{{Chú thích web| url=http://www.bartleby.com/61/99/A0449900.html|tiêu đề="Aryan"| first=Bartleby.com|last=American Heritage Dictionary (Fourth Edition)|ngày truy cập=14 tháng 4 năm 2006}}</ref><ref name=nvtc>{{Chú thích web|url=http://www.nvtc.gov/lotw/months/february/indoIranianBranch.html|tiêu đề="The Indo-Iranian Branch of the Indo-European Language Family"|first=Government of the U.S.A.|last=National Virtual Translation Center|ngày truy cập=14 tháng 4 năm 2006|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20061001083223/http://www.bartleby.com/61/99/A0449900.html|ngày lưu trữ=2006-10-01|dead-url=no}}</ref><ref name=wisconsin>{{Chú thích web|url=http://imp.lss.wisc.edu/~aoliai/languagepage/iranianlanguages.htm|tiêu đề="Iranian Languages"|first=University of Wisconsin|last=Department of Languages and Cultures of Asia|ngày truy cập=14 tháng 4 năm 2006|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20060619072948/http://imp.lss.wisc.edu/~aoliai/languagepage/iranianlanguages.htm|ngày lưu trữ=2006-06-19|
Ở thời hiện đại, đã có [[tranh cãi về cách đặt tên Iran|sự tranh cãi về nguồn gốc các tên gọi]] của thực thể – ''Iran'' và ''Persia'' (Ba Tư). Ngày [[21 tháng 3]] năm [[1935]], [[Reza Shah|Reza Shah Pahlavi]] đưa ra một nghị định yêu cầu các phái đoàn nước ngoài phải sử dụng thuật ngữ ''Iran'' trong các văn bản ngoại giao. Sau khi các học giả lên tiếng phản đối, [[Mohammad Reza Pahlavi]] thông báo năm 1959 rằng cả hai cái tên Persia (Ba Tư) và Iran đều có giá trị và có thể sử dụng thay thế lẫn nhau. Cuộc [[Cách mạng Hồi giáo|Cách mạng năm 1979]] dẫn tới việc thành lập nhà nước [[thần quyền]] ''[[Cộng hòa Hồi giáo|Cộng hòa Hồi giáo Iran]]''. Tuy nhiên, [[danh từ]] Persia và [[tính từ]] Persian vẫn được sử dụng thường xuyên.
Dòng 121:
[[Tập tin:Achaemenid Empire cylindrical projection.jpg|trái|nhỏ|200x200px|Cương vực Đế quốc Achaemenes thời điểm cực thịnh, dưới triều [[Darius I]] và [[Xerxes I]]]]
Iran đã là nơi sinh sống của [[loài người|con người]] từ thời [[thời tiền sử|tiền sử]] và những khám phá gần đây bắt đầu cho thấy những dấu tích về các nền văn hóa thời kỳ sớm ở Iran, hàng thế kỷ trước khi những nền văn minh sớm nhất bắt đầu xuất hiện ở gần [[Lưỡng Hà]].<ref name="Iranian pottery in the Oriental Institute">{{Chú thích web|url=http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/VOL/NN_SUM94/NN_Sum94.html|tiêu đề="Iranian Pottery"|nơi xuất bản=University of Chicago Oriental Institute|ngày truy cập=ngày 29 tháng 4 năm 2006|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20060921062100/http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/VOL/NN_SUM94/NN_Sum94.html|ngày lưu trữ=2006-09-21|
Sau cuộc [[chinh phục Ba Tư của Hồi giáo]], nước này trở thành trung tâm [[Thời đại Hoàng kim Hồi giáo]], đặc biệt ở thế kỷ thứ IX và thế kỷ thứ XI. [[Thời kỳ Trung Đại]] là thời gian diễn ra nhiều sự kiện lớn trong vùng. Từ năm 1220, Ba Tư bị [[Đế quốc Mông Cổ]] dưới quyền [[Thành Cát Tư Hãn]], tiếp đó là [[Timur Lenk|Timur]] xâm chiếm. Quốc gia [[Hồi giáo Shi'a]] Ba Tư đầu tiên được thành lập năm 1501 dưới [[Nhà Safavid|Triều đại Safavid]]. Ba Tư dần trở thành nơi tranh giành của các cường quốc thuộc địa như [[Đế quốc Nga]] và [[Đế quốc Anh|Đế chế Anh]].
Dòng 145:
<ref>{{chú thích báo|url=https://www.reuters.com/article/us-iran-protests-usa/u-s-says-iran-may-have-killed-more-than-1000-in-recent-protests-idUSKBN1Y926W?feedType=RSS&feedName=worldNews|title=U.S. says Iran may have killed more than 1,000 in recent protests|date = ngày 5 tháng 12 năm 2019 |accessdate = ngày 5 tháng 12 năm 2019 |language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20191218153250/https://www.reuters.com/article/us-iran-protests-usa/u-s-says-iran-may-have-killed-more-than-1000-in-recent-protests-idUSKBN1Y926W?feedType=RSS&feedName=worldNews|archive-date=ngày 18 tháng 12 năm 2019|url hỏng=live}}</ref><ref>{{chú thích báo|url=https://en.radiofarda.com/a/eighteen-adolescents-confirmed-killed-in-iran-protests/30307992.html|title=The Killing Of Eighteen Adolescents In Iran Protests Confirmed|date = ngày 5 tháng 12 năm 2019 |accessdate = ngày 5 tháng 12 năm 2019 |language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20191205141325/https://en.radiofarda.com/a/eighteen-adolescents-confirmed-killed-in-iran-protests/30307992.html|archive-date=ngày 5 tháng 12 năm 2019|url hỏng=live}}</ref><ref name="do whatever">{{chú thích báo|url=https://www.reuters.com/article/us-iran-protests-specialreport/special-report-irans-leader-ordered-crackdown-on-unrest-do-whatever-it-takes-to-end-it-idUSKBN1YR0QR|title=Special Report: Iran's leader ordered crackdown on unrest - 'Do whatever it takes to end it'|date = ngày 23 tháng 12 năm 2019 |accessdate = ngày 23 tháng 12 năm 2019 |language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20191223095916/https://www.reuters.com/article/us-iran-protests-specialreport/special-report-irans-leader-ordered-crackdown-on-unrest-do-whatever-it-takes-to-end-it-idUSKBN1YR0QR|archive-date=ngày 23 tháng 12 năm 2019|url hỏng=live}}</ref>. Cuộc đàn áp của chính phủ đã gây ra phản ứng dữ dội từ những người biểu tình, họ đáp trả bằng việc phá hủy 731 ngân hàng chính phủ bao gồm ngân hàng trung ương Iran, các giáo đường Hồi giáo, xé các bảng quảng cáo chống Mỹ, và áp phích và tượng của Lãnh tụ tối cao Ali Khamenei. 50 căn cứ quân sự của chính phủ cũng bị người biểu tình tấn công.
Thành phố Piranshahr là nền văn minh lâu đời nhất của Iran với lịch sử 8000 năm.<ref>{{Chú thích web |url=https://persiadigest.com/Piranshahrs-8000-year-old-artifacts-unearthed |ngày truy cập=2019-10-16 |tựa đề=Bản sao đã lưu trữ |archive-date=2019-02-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190221224042/https://persiadigest.com/Piranshahrs-8000-year-old-artifacts-unearthed |
==Chính trị==
| |||