Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Điệu thức”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Bổ sung chút thông tin và nguồn trích dẫn |
→Tổng quan: Bổ sung chút thông tin và nguồn trích dẫn |
||
Dòng 59:
} }
</score>|width=300|caption=Các điệu thức hiện đại ở nốt đô, thang âm nguyên}}
Trong [[âm nhạc học]], các '''điệu thức''' là một loại thang âm nhạc, ở đó vẫn sử dụng các nốt nhạc có cao độ khác nhau, khoảng cách (cung) giữa chúng không thay đổi, mà chỉ thay đổi nốt chủ của thang âm. Ở thuật ngữ âm nhạc phương Tây, khái niệm này là '''mode''' bắt nguồn từ [[tiếng Latinh]] là ''modus''.<ref name=":0">{{Chú thích web|url=https://www.britannica.com/art/mode-music|tựa đề=Mode music|họ=Mieczyslaw Kolinski}}</ref><ref name="Powers-2001-Introduction">{{harvp|Powers|2001|loc=Introduction}}</ref> Đến thế kỷ 18, đã phát hiện thuật ngữ "mode" (điệu thức) cũng tồn tại và được áp dụng trong các nền văn hóa âm nhạc ngoài châu Âu, nhưng không có sự tương thích hoàn toàn.<ref>{{harvp|Powers|2001|loc=§V,1}}</ref><ref>{{harvp|Dahlhaus|1968|pp=174 et passim}}</ref><ref>{{harvp|Meier|1974}}</ref><ref>{{harvp|Meier|1992}}</ref>
Phần sau đây chỉ giới thiệu thuật ngữ "mode" theo âm nhạc châu Âu và đã được dịch chính thức là '''điệu thức''', dùng phổ biến trong giảng dạy về âm nhạc ở Việt Nam.<ref>"Từ điển Pháp-Việt" (Chủ biên: [[Lê Khả Kế]]) - [[Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam|Ủy ban khoa học xã hội Việt Nam]], 1998.</ref><ref>{{Chú thích web|url=http://www.spnttw.edu.vn/articledetail.aspx?articleid=1121&sitepageid=656|tựa đề=Thang âm điệu thức dân gian trong tác phẩm khí nhạc mới Việt Nam thế kỷ XX|tác giả=Trịnh Hoài Thu}}</ref><ref>{{Chú thích web|url=https://learningmusic.ableton.com/vi/advanced-topics/modes.html|tựa đề=Các mode}}</ref>
Dòng 65:
=== Khái niệm ===
Về khái niệm này, nhà [[âm nhạc học]] người Mỹ là [[:en:Harold_Powers|Harold S. Powers]] đề xuất rằng: đây là một thuật ngữ chung giới hạn cho các loại giai điệu dựa trên quãng tám Hy Lạp cổ đại được gọi là tonos (τόνος) hoặc harmoniac (ἁρμονία), với "hầu hết khu vực giữa nằm trong miền của điệu thức".<ref name="Powers-2001-§I,3">{{harvp|Powers|2001|loc=§I,3}}</ref><ref>{{harvp|Wellesz|1954|pp=41 ff.}}</ref>
Còn theo nhà âm nhạc học người [[Ba Lan]] là [[:de:Mieczyslaw_Kolinski|Mieczyslaw Kolinski]], thì điệu thức là bất kỳ những cách sắp xếp nào các nốt của thang âm theo các quãng mà chúng tạo thành, từ đó tạo nên một khung lý thuyết cho giai điệu. Nói cách khác - theo ông - điệu thức là "từ vựng" (vốn từ) của một giai điệu; nó chỉ định những nốt nào có thể được sử dụng và chỉ ra những nốt nào có tầm quan trọng đặc biệt. Trong số này, có hai nốt chính: nốt cuối cùng kết thúc giai điệu và nốt chủ là trung tâm.<ref name=":0" />
=== Ví dụ ===
Cùng một thang âm gồm 7 nốt nhạc gồm "'''''C (đồ) - D (rê) - E (mi) - F (fa) - G (son) - A (la) - B (si)'''''",
* Ví dụ 1: Khi lấy C (nốt đô) là nốt chủ, khởi đầu chuỗi thang âm, thì ở chuỗi này, khoảng cách giữa nốt thứ 3 và 4 (E-F) là 1/2 cung, giữa 7 và 8 (B-C) là 1/2 cung, còn lại đều là 1 cung. Do đó giai điệu theo
* Ví dụ 2: Nhưng nếu thay đổi nốt chủ là A (la), sẽ có chuỗi xếp từ thấp lên cao dần gồm A (la) - B (si) - C (đô) - D (rê) - E (mi) - F (fa) - G (son) - A (lá). Chuỗi này vẫn thuộc [[thang âm nguyên]], khoảng cách giữa E-F và giữa B-C vẫn là 1/2 cung, còn lại đều là 1 cung, nhưng lại tạo ra giai điệu khác và thuộc giọng la thứ ([[La thứ|A minor]]). Còn "vốn từ" của giai điệu theo điệu thức này là "A, B, C, D, E, F và G", với nốt kết thúc thường là A, hay có thể là D hay E, còn chủ âm là A.
Sự thay đổi này giống như phép [[hoán vị]] trong toán học. Vì vậy, trên lí thuyết có thể có vô số kiểu điệu thức do hoán vị, chưa kể những điệu thức dân tộc tùy theo từng vùng lãnh thổ hoặc các Quốc gia trên Thế giới.
=== Mở rộng ===
Trong nghiên cứu âm nhạc hiện nay, các điệu thức không chỉ do hoán vị như trên, mà còn có thể xuất hiện khi thay đổi cung bậc giữa các nốt trong thang âm. Do đó, nếu giai điệu có cùng một nốt chủ, vẫn thuộc [[thang âm nguyên]], nhưng khoảng cách cung trong chuỗi thay đổi, sẽ tạo ra nhiều điệu thức khác nhau. Chẳng hạn ở ảnh minh hoạ đầu trang, cùng là '''giọng đô''' (C), nhưng có thể thuộc các điệu thức khác nhau: C-dorian, C-phrygian, C-lydian, C-mixolydian, C-aeolian và C-locrian.▼
* Giả sử trong cùng một thang âm gồm 7 nốt, mà ta lấy nốt chủ là A (la), nhưng lại phải đảm bảo khoảng cách giữa nốt thứ 3 và 4 (C-D) là 1/2 cung, giữa 7 và 8 (G-A) là 1/2 cung, còn lại đều là 1 cung, thì ta có "từ vựng" phải là chuỗi "A, B, C♯, D, E, F♯ và G♯". Trường hợp này, ta có giọng [[la trưởng]] hay A major, khoảng cách giữa các nốt trong chuỗi giống hệt như đô trưởng, nhưng có nốt kết thúc thường là A, hay có thể là C♯ hay E, còn chủ âm là A. Ở đây, giai điệu [[la trưởng]] là khác với giai điệu [[đô trưởng]], nhưng chuỗi nốt trong thang âm có khoảng cách hệt như nhau, nên các giai điệu la trưởng và đô trưởng trong các ví dụ trên đều là cùng chung một '''''điệu thức trưởng''''' (''major mode''),<ref>{{Chú thích web|url=https://www.hearandplay.com/main/major-and-minor-modes|tựa đề=The Difference Between Major and Minor Modes}}</ref> ở Việt Nam thường gọi chung là "giọng" trưởng hay "gam" trưởng.
▲* Trong nghiên cứu âm nhạc hiện nay, các điệu thức không chỉ do hoán vị như trên, mà còn có thể xuất hiện khi thay đổi cung bậc giữa các nốt trong thang âm. Do đó, nếu giai điệu có cùng một nốt chủ, vẫn thuộc [[thang âm nguyên]], nhưng khoảng cách cung trong chuỗi thay đổi, sẽ tạo ra nhiều điệu thức khác nhau. Chẳng hạn ở ảnh minh hoạ đầu trang, cùng là '''giọng đô''' (C), nhưng có thể thuộc các điệu thức khác nhau: C-dorian, C-phrygian, C-lydian, C-mixolydian, C-aeolian và C-locrian.
== Xem đủ hơn ==
Định nghĩa và các điệu thức chính ([[tiếng Anh]]) ở https://www.britannica.com/art/mode-music/Plainchant
== Nguồn trích dẫn ==
| |||