Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Hindu Kush”

Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
n r2.7.2+) (Bot: Thêm mk:Хиндукуш
TuHan-Bot (thảo luận | đóng góp)
n chú thích, replaced: {{cite web → {{chú thích web
Dòng 25:
== Đặc trưng ==
[[Tập tin:Hindu Kush satellite image.jpg|nhỏ|trái|250px|Hindu Kush chiếm phần dưới mé trái của phần trung tâm trong hình ảnh chụp từ vệ tinh này.]]
Các ngọn núi trong sơn hệ Hindu Kush giảm dần độ cao khi kéo về hướng tây. Ở đoạn giữa, gần [[Kabul]], các núi này cao tới 4.500 - 6.000 m; nhưng ở phía tây chúng chỉ cao tới 3.500 - 4.000 m. Cao độ trung bình của sơn hệ Hindu Kush là khoảng 4.500 m. Sơn hệ Hindu Kush kéo dài khoảng 966  km còn bề rộng trung bình theo hướng bắc nam là khoảng 240  km. Chỉ khoảng 600  km của sơn hệ Hindu Kush được gọi là dãy núi Hindu Kush. Phần còn lại của sơn hệ này chứa nhiều dãy núi nhỏ, bao gồm [[Koh-e Baba]], [[dãy núi Salang|Salang]], [[Koh-e Paghman]], [[Spin Ghar]] (còn gọi là Đông Safid Koh), [[dãy núi Suleiman]], [[Siah Koh]], [[Koh-e Khwaja Mohammad]] và [[Selseleh-e Band-e Turkestan]]. Các dãy núi nhỏ như Tây Safid Koh, Malmand, Chalap Dalan, Siah Band và Doshakh được các học giả phương Tây nói tới như là [[Paropamisadae]] (Paropamisus), mặc dù tên gọi này đã dần dần không còn được sử dụng nữa trong vài thập niên gần đây.
 
Các con [[sông]] chảy ra từ sơn hệ này bao gồm [[sông Helmand]], [[sông Hari, Afghanistan|sông Hari]] và [[sông Kabul]], lưu vực cho [[lòng chảo Sistan]].
 
Một loạt các đèo cao ("''kotal''") cắt ngang qua dãy núi, tạo thành một mạng lưới quan trọng chiến lược cho sự quá cảnh của những đoàn lữ hành. Các đèo quan trọng nhất có [[Kotal-e Salang]] (3.878 m); nó nối [[Kabul]] và các điểm ở miền nam với miền bắc Afghanistan. Sự hoàn thành một đoạn đường hầm trong đèo này năm 1964 đã giảm thời gian qua lại giữa Kabul và phía bắc. Sự qua lại trước đây về phía bắc thông qua đèo [[Kotal-e Shibar]] (3.260 m) mất khoảng 72 giờ (3 ngày). [[Đường hầm Salang]] cao và rộng 7  m (23  ft) tại cao độ 3.363  m (11.033  ft) và mạng lưới rộng các đường hầm ngắn trên các con đường lại gần nó đã được [[Liên Xô]] cung cấp tài chính và hỗ trợ kỹ thuật. Đường hầm này dài 2,6  km (1,62 dặm Anh) xuyên qua phần trung tâm của dãy núi Hindu Kush. Thời gian qua lại từ phía bắc xuống phía nam Afganistan đã giảm xuống chỉ còn 10 giờ, tiết kiệm khoảng 300  km quãng đường cần đi.
 
Trước khi [[đường Salang]] được xây dựng, các đèo nổi tiếng nhất trong nhận thức lịch sử phương Tây về Afghanistan là các đèo dẫn tới tiểu lục địa Ấn Độ. Chúng bao gồm [[đèo Khyber]] (1.070 m/3.510  ft) nối với [[Pakistan]] và đèo [[Kotal-e Lataband]] (2.499 m/8.199  ft) ở phía đông Kabul, đã bị bỏ hoang kể từ năm 1960 do việc xây dựng con đường trong phạm vi hẻm núi thuộc dạng hùng vĩ và ngoạn mục nhất trên [[sông Kabul]] là [[Tang-e Gharu]]. Việc xây dựng cơ sở hạ tầng này đã giảm thời gian đi lại giữa Kabul và vùng biên giới [[Pakistan]] từ 2 ngày xuống vài giờ.
 
Các con đường đi qua các đèo Salang và Tang-e Gharu đóng vai trò chiến lược quan trọng trong [[Chiến tranh tại Afghanistan (2001–nay)|sự xâm lược của Hoa Kỳ tại Afghanistan]] và được các lực lượng cơ giới quân sự hạng nặng sử dụng với cường độ cao. Hậu quả là chúng đã ở trong tình trạng rất tồi tệ. Nhiều cầu bị đánh bom đã được sửa chữa, nhưng hàng loạt các công trình xây dựng lớn khác vẫn ở tình trạng đổ nát. Các cuộc đóng cửa có tính chu kỳ do các xung đột quân sự trong khu vực đã ảnh hưởng nghiêm trọng tới kinh tế và sự phát triển chung của nhiều khu vực cận kề mà đối với chúng thì đây là lộ trình chính trong giao thông, thương mại, cung cấp viện trợ khẩn cấp và hỗ trợ tái thiết.
 
Còn một loạt các đèo quan trọng khác tại [[Afghanistan]]. Đèo [[Wakhjir]] (4.923 m/16.152  ft) nối [[hành lang Wakhan]] tới [[Tân Cương]], [[Trung Quốc]] và với [[Địa khu Bắc Bộ (Pakistan)|Địa khu Bắc Bộ]] của [[Pakistan]]. Các đèo nối Afghanistan với [[Chitral]], [[Pakistan]], như [[Baroghil]] (3.798 m/12.460  ft) và [[Kachin]] (5.639 m/18.501  ft), cũng nối với Wakhan. Các đèo quan trọng khác xa hơn về phía tây có đèo [[Shotorgardan]] (3.720 m/12.205  ft) nối các tỉnh [[Logar]] và [[Paktiya]]; đèo [[Bazarak]] (2.713 m/8.901  ft) dẫn tới [[Mazari Sharif]]; [[đèo Khawak]] (4.370 m/14.337  ft) trong [[thung lũng Panjsher]] và đèo [[Anjuman]] (3.858 m/12.657  ft) tại đầu thung lũng Panjsher là lối vào phía bắc. Các đèo [[Hajigak]] (2.713 m/8.901  ft) và [[Unai]] (3.350 m/10.991  ft) dẫn tới miền đông [[Hazarajat]] và [[thung lũng Bamyan]]. Các đèo của Paropamisus ở phía tây là tương đối thấp, trung bình cao khoảng 600 m; đáng chú ý nhất trong số này có đèo [[Sabzak]] nằm giữa các tỉnh [[Herat]] và [[Badghis]], nối liền các phần phía tây và tây bắc của Afghanistan.
 
Các khu vực miền núi này chủ yếu là cằn cỗi, hay chỉ thưa thớt các loại cây gỗ và cây bụi cằn cỗi. Các mỏ khai thác [[đá xanh da trời]] (lapis lazuli) nằm trong thung lũng Kowkcheh, trong khi các mỏ khai thác [[ngọc lục bảo|đá lục bảo]] cấp bậc ngọc nằm ở phía bắc Kabul trong thung lũng sông Panjsher và một số chi lưu của nó. Loại 'ngọc balas đỏ' nổi tiếng (khoáng vật [[spinen]]) được khai thác cho tới tận thế kỷ 19 trong thung lũng Ab-e Panj hay thượng nguồn sông [[Amu Darya]], được coi là nơi gặp nhau của hai dãy Hindu Kush và Pamir. Các mỏ này hiện nay đã cạn kiệt.
Dòng 46:
== Hiện diện quân sự ==
 
Sau sự hiện diện quân sự lịch sử kể từ thời [[Alexandros Đại đế]] thì [[Chiến tranh Lạnh]] gần đây đã tạo ra sự hiện diện của quân đội [[Liên Xô]] và các chiến binh [[mujahideen]] và sau đó là lực lượng quân sự [[Taliban]]. Hiện tại là sự hiện diện của các lực lượng [[Al Qaeda]] và [[Hoa Kỳ]]<ref>[http://www.alpinist.com/doc/ALP18/short-march-hindu-kush-ed-darack A Short March to the Hindu Kush], Alpinist 18.</ref><ref>{{citechú thích web |url=http://www.livius.org/aj-al/alexander/alexander_t16.html |title=Alexander in the Hindu Kush |publisher=Livius. Các bài về Lịch sử cổ đại |accessdate=12-9-2007}}</ref>
 
== Các bộ lạc tiền Hồi giáo tại Hindu Kush ==
Dòng 77:
=== Từ nguyên học dân gian ===
Nguồn gốc của thuật ngữ "Hindu Kush" là điều gây tranh cãi. Người ta cũng đã đưa ra các khả năng thay thế khác về nguồn gốc của nó, mặc dù chúng thông thường chỉ được coi là [[từ nguyên học dân gian]]:
* "kẻ giết người Hindu".
* sự sửa đổi sai lạc của "Caucasus Indicus", một tên gọi mà dãy núi Hindu Kush đã từng được biết đến tại thế giới phương Tây cổ đại sau sự xâm lăng của [[Alexandros Đại đế]] trong thế kỷ 4 TCN vào nơi đây. Sự cai trị của người Hy Lạp trong khu vực Hindu Kush kéo dài trên 3 thế kỷ và tiếp theo là sự cai trị của một triều đại đã biết tương đối đáng kể là [[vương triều Quý Sương]] (Kushan). Trong thời kỳ đầu của mình, vương triều này đã có kinh đô đặt gần [[Kabul]] ngày nay. Muộn hơn, khi khu vực Hindu Kush trở thành một phần của [[nhà Sassanid|đế quốc Sassanid]], nó thuộc quyền quản lý của một [[xatrap]], gọi là Kushan-shah (người cai trị Kushan).
* dẫn chiếu tới dãy núi "giết người" lớn cuối cùng cần phải đi qua khi di chuyển giữa [[sơn nguyên Iran]] và [[tiểu lục địa Ấn Độ]], được đặt tên theo khoản thuế thu đối với những ai vượt qua nó.