Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Khalip”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
n Bot: Thêm hi:ख़लीफ़ा |
n clean up, replaced: {{reflist}} → {{Tham khảo}} |
||
Dòng 20:
* Baig, Bay, Beigh, Beg, Bek, Bey (thủ lĩnh, lãnh chúa theo tiếng Thổ Nhĩ Kỳ, một chi của Hồi tộc)
* Khedive (chúa, theo tiếng Ba Tư và tiếng Thổ Nhĩ Kỳ)
* Sharif (nhà quý tộc, theo tiếng Ả Rập) <ref>
* Wali (tổng đốc, theo tiếng Ả Rập - nhưng các tổng đốc này cai trị “tỉnh” (Wilayah) của họ như là giang sơn riêng)
Dòng 28:
== Các tên gọi khác ==
'''Khalip''' cũng thường được gọi là:
* ''[[Ameer-ul-Momineen|Amīr al-Mu'minīn]]'' (أمير المؤمنين) «Thủ lĩnh của các tín đồ»,
* ''[[Imam]] al-[[Ummah]]'' « Người dẫn đầu cộng đồng », hoặc
* ''[[Imam]] al-Mu'minīn'' (إمام المؤمنين) « Người dẫn dắt các tín đồ ».
Dòng 36:
== Những triều đại khalip ==
=== Những vị khalip chính thống (632 - 661) ===
Bốn vị khalip đầu tiên được coi là « chính thống » vì được đa số chi phái công nhận. Danh từ « chính thống » dịch từ chữ 'orthodox' thường dùng trong tiếng Anh hoặc Pháp. Trong tiếng Ả Rập họ được gọi là « Rashidun »<ref>
* [[Abu Bakar]], cũng viết là Abu Bakr (632 - 634). Dưới thời của ông, phần lớn bán đảo Ả Rập nổi dậy tấn công [[thủ đô]] Medina, gọi là cuộc « chiến tranh Ridda ». Các thế lực này bị đánh bại, nhưng chiến tranh lan sang [[Đế quốc Ba Tư|Ba Tư]] và Đông La Mã ([[Byzantine]]).
* [[Omar bin Khattab]], cũng viết là Umar ibn al-Khattab (634 - 644). Ông quy định tổ chức các giáo hạt và khiến ghi chép thêm giáo luật Sharia. Thời này, quốc gia Hồi giáo thắng Ba Tư và Đông La Mã, chiếm được các vùng lãnh thổ tương đương với Iraq, Iran, Syria, Jordan, Palestine, Ai Cập, Libya ngày nay.
* [[Othman bin Affan]], cũng viết là Uthman ibn Affan (644 - 656). Khalip Othman tổ chức công cuộc kết tập kinh Koran. Thời ông, quốc gia Hồi giáo sáp nhập toàn bộ đế quốc Ba Tư, mở rộng đến Uzbekistan, Kazakhstan, Turkmenistan ngày nay.
* [[Ali bin Abu Talib]], cũng viết là Ali ibn Abi Talib (656 - 661).
Các vị khalip này đều đóng đô ở [[Medina]], trên lãnh thổ nguyên thủy của người Ả Rập, ngoại trừ vị khalip cuối là Ali dời đô đi Kufa (nay ở Iraq).
Dòng 51:
Hệ phái Shia, của những người tuyệt đối trung thành với khalip Ali, tuy sống dưới sự cai trị của nhà Omeyyad, nhưng không coi nhà này là chính thống. Hệ phái Sunni, tuy rất quý mến khalip Ali, nhưng vẫn tạm công nhận nhà Omeyyad. Do sự công nhận của hệ phái Sunni, với khoảng 90% tín đồ, nhà Omeyyad được coi là có độ chính thống cao, và được xếp nối tiếp theo bốn vị khalip kể trên.
*[[Mu'Awiya I]] (661-680), vị khalip thứ nhất của nhà Omeyyad, đã bỏ tuyển cử và chọn con trai là [[Yazid I]] làm người thừa kế.
* [[Abd al-Malik ibn Marwan]] (685 - 705), vị khalip thứ năm của nhà Omeyyad, đã cho dịch sang tiếng Ả Rập nhiều tác phẩm giá trị, lập một hệ thống tiền tệ mới, chiến tranh với Đông La Mã, và cho xây thánh đường '[[Masjid Qubbat As-Sakhrah]]' ở [[Jerusalem]].
* [[Omar bin Abd al-Aziz]] (717 - 720), cũng gọi là Umar II, là một vị khalip rất ngoan đạo, và được một số người của hệ phái Sunni coi là vị khalip chính thống thứ năm.
Dòng 67:
Thiếu người tài năng lãnh đạo, nhà Abbas suy dần. Các quan tổng đốc tỉnh dần dần trở thành các triều đại cha truyền con nối, và thôn tính lẫn nhau. Ở một cấp bậc thấp hơn, các 'êmia' cũng ngày càng tự lập. Vào đầu thập niên 940, loạn lớn, nhà Abbas tưởng đã mất ngôi, nhưng có ba anh em [[nhà Buya]] đứng ra dẹp loạn và vãn hồi an ninh. Nhà Buya được phong chức « Đại Êmia » và từ đó nắm thực quyền trong triều. Nhà Abbas bị nhà Buya thao túng như tình cảnh [[vua Lê]] [[chúa Trịnh]] ở Việt Nam.
Khoảng năm 1055, một thủ lĩnh người Thổ Nhĩ Kỳ là [[Toghrul Bey]] <ref>Cũng viết là Tugril Bek, T.ughrul Beg, và nhiều chữ đồng âm tương tự.</ref> chinh phục được nhiều nước ở Trung Á, Afghanistan, Pakistan và Iran. Nhà Abbas đón ông vào Bagdad, diệt nhà Buya, và phong ông chức 'Sultan'. Từ đó chức 'sultan' giữ vai trò trên phò khalip, dưới thống lĩnh chư hầu. Tại Bagdad, các 'sultan' cũng kế tục các 'đại êmia' trong thói quen áp chế khalip.
Từ năm 1096, những lớp [[Thập Tự Quân]] từ Âu Châu sang chiếm nhiều vùng đất ở Syria, Thổ Nhĩ Kỳ, Lebanon và Palestine, và từ đó mở những cuộc tấn công vào Iraq và Ai Cập. Đến thập niên 1170, [[Saladin]] thống nhất được Ai Cập, Palestine và Nam Syria và quy tụ được các chư hầu chống với Thập Tự Quân. Ông được khalip nhà Abbas phong chức 'sultan'. Đến thập niên 1190, vua xứ [[Delhi]] miền bắc Ấn Độ cũng lấy chức 'sultan'.
Dòng 94:
* [[Abdülmecid II]] là vị khalip cuối cùng của Vương triều Ottoman, được coi là vị khalip thứ 101 kể từ khalip Abu Bakar. Vào ngày [[23 tháng 8]] năm 1944, ông qua đời tại tư gia ở Boulevard Suchet, Paris XVIe, [[Pháp]] (hai ngày trước khi quân [[Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai|Đồng Minh]] kéo tới [[Giải phóng Paris|khôi phục Paris]] trong tay quân [[Đức Quốc Xã]]). Ông được an táng tại Medina, Ả Rập Saudi.
Từ 1924 đến nay, một số đoàn thể và cá nhân tín hữu Hồi giáo vẫn kêu gọi sự tái lập chức vị khalip.
== Các triều đại khalip chỉ được thiểu số công nhận ==
Dòng 102:
Năm 909, thủ lĩnh [[Said ibn Husayn]] nổi lên ở Bắc Phi, xưng là khalip và là hậu duệ của nhà tiên tri [[Muhammad]] của đạo Hồi qua người con gái út tên là [[Fatima]]. Triều đại của ông lập ra do đó mang tên là [[nhà Fatima]]. Vài mươi năm sau, lãnh thổ nhà Fatima bao gồm Maroc, Algeria, Tunisia, Libya, Ai Cập, Palestine, Syria và miền tây của bán đảo Ả Rập, trong đó có hai thánh địa chính của Hồi giáo là Mecca và Medina. Sau đó, nhà Abbas chiếm lại được các đất ở châu Á, nhưng nhà Fatima vẫn giữ được Ai Cập và Bắc Phi.
Nhà Fatima ít được công nhận vì họ chống với nhà Abbas, một triều đại đã lập lên từ hơn một thế kỷ trước và đã được lòng dân. Lý do quan trọng khác là họ thuộc phái Ismail, một chi nhánh ít tín đồ trong hệ phái Shia, mà hệ Shia cũng chỉ chiếm khoảng 8
Nhà Fatima đã ra lệnh xây thành phố [[Cairo]] và đã có nhiều đóng góp cho nền văn minh thế giới.
Dòng 119:
Rất nhiều cá nhân đã tự xưng là khalip, nhưng việc tự xưng này không được công nhận hoặc biết đến ngoài vùng kiểm soát của họ. Phần lớn họ là những thủ lĩnh của những cuộc nổi dậy, và đã chết khi cuộc nổi dậy của họ bị dập tắt. Những người nổi tiếng nhất là:
* [[Abdallah ibn al-Zubayr]], người đã nổi dậy chống khalip Yazid I của nhà Omeyyad năm 680. Lúc mạnh nhất ông đã hùng cứ vùng [[Hijaz]] ở miền tây bán đảo Ả Rập, nam Ả Rập, nam Iraq, nam Syria và một phần của Ai Cập. Ông cầm cự đến năm 692, đời khalip Abd al-Malik ibn Marwan. Một số học giả coi ông là một vị khalip chính thống, vì mẹ ông là con gái của khalip Abu Bakar (632 - 634) trong khi nhà Omeyyad đã chống lại khalip Ali (656 - 661) và khalip [[Yazid I]] đã làm nhiều việc trái lòng dân.
* [[Hussein bin Ali, Sharif thành Mecca]], đã xưng khalip tại Medina hai ngày sau khi chức khalip bị Thổ Nhĩ Kỳ tuyên bố bãi bỏ (5 tháng 3 năm 1924). Ông bị quân Ả Rập Saudi đánh bại và đuổi khỏi bán đảo Ả Rập, nhưng vua Saudi không xưng khalip.
Dòng 137:
== Tham khảo ==
{{
* Crone, Patricia, and Martin Hinds. ''God's Caliph: Religious Authority in the First Centuries of Islam''. Cambridge: Cambridge University Press, 1986. ISBN 0521321859.
* Donner, Fred. ''The Early Islamic Conquests''. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1981. ISBN 0691053278.
* Mantran, Robert. "Les grandes dates de l'Islam" (sous la direction de Robert Mantran), Editions Larousse, Paris 1990. ISBN 2037400063.
== Liên kết ngoài ==
* [http://www.worldstatesmen.org/Religious_Organizations.html#Caliphate Worldstatesmen.org]
* [http://www.hizb.org.uk Hizb-ut-tahrir UK website]
* [http://www.khilafah.com Khilafah.com official website]
| |||