Liêu Thái Tổ
Liêu Thái Tổ (giản thể: 辽太祖; phồn thể: 遼太祖; bính âm: Liáo Tàizŭ) (872-926), tên là Gia Luật A Bảo Cơ (Yelü Abaoji, 耶律阿保機), phiên âm tiếng Mongol: Ambagyan, Hán danh là Gia Luật Ức (耶律亿), nhũ danh Xuyết Lý Chích (啜里只), là vị hoàng đế đầu tiên của Khiết Đan, trong lịch sử Trung Quốc.
| Liêu Thái Tổ 遼太祖 | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hoàng đế Trung Hoa | |||||||||||||||||
| Hoàng đế Khiết Đan | |||||||||||||||||
| Trị vì | 17 tháng 3 năm 916 – 6 tháng 9 năm 926 (10 năm, 173 ngày)  | ||||||||||||||||
| Tiền nhiệm | Sáng lập triều đại | ||||||||||||||||
| Kế nhiệm | Liêu Thái Tông | ||||||||||||||||
| Thủ lĩnh Khiết Đan | |||||||||||||||||
| Tại vị | 27 tháng 2 năm 907 – 17 tháng 3 năm 916 (9 năm, 19 ngày) | ||||||||||||||||
| Thông tin chung | |||||||||||||||||
| Sinh | 872 | ||||||||||||||||
| Mất | 6 tháng 12, 926 (53–54 tuổi) Trung Quốc | ||||||||||||||||
| An táng | Tổ lăng | ||||||||||||||||
| Thê thiếp | Thuật Luật Bình | ||||||||||||||||
| Hậu duệ |
| ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Triều đại | Nhà Liêu | ||||||||||||||||
| Thân phụ | Gia Luật Tát Lạt Đích | ||||||||||||||||
| Thân mẫu | Tiêu Nham Chỉ Cân | ||||||||||||||||
Tiểu sửSửa đổi
Gia Luật A Bảo Cơ sinh năm 872 ở khu vực nay là Nội Mông trong một gia tộc nhiều đời là tù trưởng và thủ lĩnh quân sự (di lý cận) của bộ tộc Điệt Lạt của Khiết Đan. A Bảo Cơ là con trai trưởng của Gia Luật Tát Lạt Đích, mẹ là Tiêu Nham Chỉ Cân. Năm 901, A Bảo Cơ được lập làm thủ lĩnh quân sự (di lý cận kiêm nhiệm ư việt), không lâu sau đó trở thành tù trưởng. Ông dùng vũ lực chinh phục các địa khu Khiết Đan phụ cận, các khu của người Hán và các sắc dân khác.
Tướng nhà Đường ở Doanh Châu là Lưu Nhân Cung đã rất am hiểu về các hoạt động quân sự của người Khiết Đan. Lưu Nhân Cung thường phái quân Đường đi cướp bóc các vùng đất của Khiết Đan, cũng như đốt đồng cỏ để khiến ngựa Khiết Đan không có thức ăn. Vào mùa đông năm 903, khi Gia Luật A Bảo Cơ phái nữ tế Thuật Luật A Bát (述律阿缽) đi đánh Sơn Hải quan của nhà Đường (đời vua Đường Chiêu Tông), con của Lưu Nhân Cung là Lưu Thủ Quang đã dùng mưu kế bắt được các chỉ huy quân Khiết Đan, đòi tiền chuộc.[1]
Ngày 27 tháng 2 năm 907, A Bảo Cơ được tôn làm thủ lĩnh của liên minh bộ lạc, nhiệm kỳ 9 năm. Ông trọng dụng người Hán và sau đó đã cải sang chế độ thế tập, tức cha truyền con nối.
Năm 915, Gia Luật A Bảo Cơ xuất binh chinh phạt Thất Vi thắng lợi về nước, song lại bị ép giao lại tước vị thủ lĩnh liên minh Khiết Đan. A Bảo Cơ sau đó nổi dậy giết chết các địch thủ chính trị, thống nhất các bộ lạc Khiết Đan khác nhau. Ngày 17 tháng 3 năm 916, Gia Luật A Bảo Cơ đăng cơ xưng hoàng đế, lập quốc hiệu là Khiết Đan, kiến lập Đại Khiết Đan Quốc (ngày 24 tháng 2 năm 947, Liêu Thái Tông đã cải quốc hiệu thành Đại Liêu.[2], lập niên hiệu là Thần Sách. Ông cũng tự mình tạo ra văn tự Khiết Đan.
Gia Luật A Bảo Cơ sau khi kiến quốc vẫn tiếp tục tấn công các dân tộc hay chính quyền xung quanh, Thất Vi và Khố Mạc Hề (Kumo Xi) lần lượt bị tiêu diệt.
Nước Tấn sớm gặp phải thách thức từ Khiết Đan ở phía bắc, Hoàng đế Gia Luật A Bảo Cơ của Khiết Đan tiến hành một cuộc tiến công lớn vào Lô Long trong năm 917, bao vây U châu. Mặc dù Tấn vương Lý Tồn Úc của nước Tấn cùng các bộ tướng (Lý Tự Nguyên, Lý Tồn Thẩm, Diêm Bảo (閻寶)) sau đó đẩy lui được người Khiết Đan, song người Khiết Đan sau đó định kỳ xâm nhập Lô Long.[3]
Năm 918 Hoàng đế Gia Luật A Bảo Cơ của Đại Khiết Đan quốc đánh chiếm Liêu Đông từ nước Tấn của Tấn vương Lý Tồn Úc, bao bọc toàn bộ biên giới phía đông và phía bắc của vương quốc Bột Hải (đời vua Đại Nhân Soạn).
Năm 924 vua Đại Nhân Soạn xuất quân Bột Hải đánh đuổi quân Khiết Đan của Gia Luật A Bảo Cơ ra khỏi Liêu Đông, tái chiếm lại Liêu Đông, đưa biên giới vương quốc Bột Hải giáp với nhà Hậu Đường (đời vua Hậu Đường Trang Tông).
Núi Trường Bạch (Baekdu, Bạch Đầu trong tiếng Triều Tiên) trong lãnh thổ vương quốc Bột Hải đã phun trào núi lửa một cách khủng khiếp vào thế kỷ thứ X (có khả năng là đầu năm 925), ngọn núi khi đó nằm ở trung tâm của vương quốc Bột Hải. Núi Trường Bạch hiện vẫn còn một trong các hõm chảo núi lửa lớn nhất thế giới là Thiên Trì. Tro tàn của vụ phun trào này có thể tìm thấy trên một khu vực rộng lớn, thậm chí là trong lớp trầm tích tại miền bắc Nhật Bản. Vụ nổ đã tạo ra một số lượng rất lớn tro núi lửa, gây thiệt hại nông nghiệp và tính ổn định của xã hội Bột Hải.
Cuối năm 925 Gia Luật A Bảo Cơ xuất quân tấn công vương quốc Bột Hải (đời vua Đại Nhân Soạn. Năm thành trì quan trọng nhất của vương quốc Bột Hải đã bị thất thủ chỉ trong vòng 10 ngày. Đầu năm 926, kinh đô Thượng Kinh của Bột Hải thất thủ trước người Khiết Đan. Vương quốc Bột Hải bị diệt vong sau 228 năm tồn tại với 15 đời vua.
Ngày 6 tháng 9 năm 926, ông mất ở thành Phù Dư, thọ 55 tuổi.
Gia đìnhSửa đổi
Phụ mẫuSửa đổi
- Phụ: Liêu Đức Tổ Gia Luật Tát Lạt (耶律撒剌)
- Mẫu: Tuyên Giản Hoàng hậu Tiêu Nham Chỉ Cân (萧岩只斤)
Huynh đệSửa đổi
- Gia Luật Lạt Cát (耶律剌葛), tự Suất Lại (率懒)
- Gia Luật Điệt Lạt (耶律迭剌), tự Vân Độc Côn (云独昆)
- Gia Luật Dần Để Thạch (耶律寅底石), tự A Tân (阿辛)
- Gia Luật An Đoan (耶律安端), tự Ôi Ẩn, Đông Đan Quốc vương (东丹国王)
- Gia Luật Tô (耶律苏), tự Độc Côn (独昆), Nam phủ Tể tướng
Hậu phiSửa đổi
- Thuần Khâm Hoàng hậu Thuật Luật Bình (述律平) (Thuật Luật Nguyệt Lý Đóa, Tiêu thị)
- Cung nhân Tiêu thị (宫人萧氏)
ConSửa đổi
- Con trai:
- Gia Luật Bội (耶律倍), mẫu Thuật Luật Bình.
- Gia Luật Đức Quang (耶律德光), mẫu Thuật Luật Bình.
- Gia Luật Lý Hồ (耶律李胡), mẫu Thuật Luật Bình.
- Gia Luật Nha Lý Quả (耶律牙里果), mẫu Tiêu thị.
- Con gái:
- Gia Luật Chất Cổ (耶律质古), mẫu Thuật Luật Bình.