Vương tế
Vương tế, Vương phu hoặc Hoàng quân là những cách dịch nôm na trong ngôn ngữ Việt Nam dành cho tước danh tiếng Anh được gọi là Prince Consort (tiếng Đức: Prinzgemahl; tiếng Ý: Principe consorte), một khái niệm danh phận hoặc tước hiệu xuất hiện ở Châu Âu dùng cho danh phận chồng của một Nữ vương (Queen Regnant) hoặc Nữ hoàng (Empress Regnant).
Tước hiệu này bắt đầu xuất hiện trong nền quân chủ nước Anh. Về bản chất, "Prince Consort" là một tước hiệu, không phải là một danh phận mặc định, do vậy trừ khi được chính thức công bố sắc phong, thì một người chồng của Nữ quân chủ cũng không có quyền tùy tiện sử dụng tước hiệu này. Một tước hiệu tương đương với "Prince Consort" là King Consort (có thể được dịch là Vương quân hay Phối vương), dù tước hiệu này phạm vào sự nhạy cảm và cực kỳ ít khi sử dụng.
Khái quátSửa đổi
Đồng quân vươngSửa đổi
Ban đầu, vì chế độ "Jure uxoris" mà rất nhiều chồng của nữ vương cũng trở thành quốc vương và có quyền trở thành "Đồng quân vương" (tiếng Anh là Co-ruler hay Co-monarch). Có từ tiếng Latinh, "Jure uxoris" có nghĩa là "Quyền của chồng thừa hưởng từ người vợ", khi người thừa kế là nữ thừa hưởng đất đai cùng tước vị do cha mẹ để lại, thì người chồng cũng có thể sở hữu với tư cách là chủ nhân như vợ, và có thể được phong tước vị tương ứng ngang với người vợ. Sau khi người vợ này qua đời, hậu duệ mang theo họ của người chồng sẽ thừa kế vĩnh viễn tài sản và tước vị mà gia tộc người vợ truyền lại. Đây cũng là một trong các lý do lớn mà vì sao rất nhiều quốc gia Châu Âu đều không muốn thừa nhận nữ giới kế vị, và nếu có kế vị, thì cũng sẽ hạn chế quyền hạn của người chồng. Cho dù là vậy, những hậu duệ của nữ giới - vẫn được theo họ chồng - theo quy luật vẫn bảo tồn quyền kế vị của mình về sau.
Lấy ví dụ kinh điển cho trường hợp này thì có Ferrando II của Aragón, khi ông vừa là quốc vương của Aragon nhưng cũng là quốc vương tại Castilla do vợ ông, Nữ vương Isabel I, là nữ chúa của Castilla. Trường hợp này xảy ra tiếp với con rể ông, Philipp I của Castilla, một người nhà Habsburg, người sau đó được Hội đồng Castilla công bố là "Vua của Castilla" vì người vợ là Juana được kế vị ngôi Vua tại Castilla, cũng từ đây ngai vàng Aragon và Castilla hợp nhất dưới tên Tây Ban Nha và do nhà Habsburg kế thừa.
Ngoài ra còn có Hoàng đế Sigismund của Thánh chế La Mã, có được ngai vàng quốc vương Hungary vì luật "Jure uxoris" sau khi ông kết hôn với Maria, Nữ vương Hungary. Hoàng đế Sigismund chỉ có một cô con gái, Elizabeth xứ Luxembourg, và khi Elizabeth kết hôn với Albrecht II của Đức thì cũng khiến Albert trở thành quốc vương đồng trị vì của Hungary sau khi Sigismund qua đời. Felipe II của Tây Ban Nha, chồng của Nữ vương Mary I nhà Tudor cùng Willem xứ Oranje, chồng của Mary II nhà Stuart bởi vì đạo luật "Jure uxoris" mà đều đã trở thành quốc vương của nước Anh trong một thời gian. Ngoài ra, các vị quý tộc là Conrad xứ Montferrat, Henry II, Bá tước xứ Champagne cùng Aimery xứ Cyprus đều lần lượt trở thành quốc vương của Vương quốc Jerusalem vì đã cưới Isabella I của Jerusalem, nữ thừa kế duy nhất nhà Anjou. Con gái bà, Maria xứ Montferrat, đã cưới John xứ Brienne, điều này khiến John cũng trở thành quốc vương Jerusalem và đồng trị vì cùng vợ mình, sau cái chết của Maria thì John tiếp tục làm đồng trị vì với cô con gái, Isabella II của Jerusalem. Sau đó, Isabella II lại cưới Friedrich II của Thánh chế La Mã, khiến Friedrich cũng thành quốc vương tiếp theo và kết thúc vai trò quốc vương của John.
Hôn phối của Nữ chúaSửa đổi
Vì tránh đạo luật "Jure uxoris", có rất nhiều biện pháp được các triều đại đưa ra nhằm hạn chế việc này, như khi Infanta María Teresa của Tây Ban Nha, Vương hậu Pháp được cưới cho Louis XIV của Pháp, bà bị cha là Felipe IV của Tây Ban Nha ép phải từ bỏ quyền thừa kế của mình đối với ngai vàng Tây Ban Nha. Đây là bởi vì khác với Pháp áp dụng Đạo luật Salic nên nữ giới không có quyền kế vị, các vị vua chúa ở thể chế Tây Ban Nha vẫn giữ quyền kế vị cho nữ giới, nên để tránh việc ngai vàng Tây Ban Nha rơi vào tay kẻ thù Pháp thì Quốc vương Philip IV phải tước đi quyền kế vị của con gái. Nữ vương Mary của Scotland kết hôn cùng Quốc vương François II của Pháp, và thỏa thuận của họ là sau khi Mary qua đời mà không có người thừa kế thì ngai vàng Scotland sẽ được quy về quyền sở hữu của vương triều Pháp.
Tại nước Anh, Philip của Tây Ban Nha cùng William xứ Orange đều là "Quốc vương" theo sự lên ngôi của người vợ và điều này đe dọa đến tài sản quốc gia của toàn bộ Anh sẽ rơi vào tay ngoại quốc. Hội đồng Anh không muốn gia tộc bên ngoài nước Anh can thiệp chỉ vì luật lệ "Jure uxoris", do đó làm thỏa thuận quy định rằng Philip bị bỏ đi vị hiệu "Quốc vương nước Anh" sau khi Mary qua đời. Còn trường hợp William, tuy ông vẫn được giữ vị hiệu quốc vương kể cả khi vợ ông qua đời, nhưng hậu duệ của ông đều bị xếp sau em gái và là người kế thừa hợp pháp của vợ mình, Anne của Liên hiệp Anh[chú thích 1]. Kể từ sau William III, chồng của Nữ vương Anne là Vương tử George của Đan Mạch cùng chồng của Victoria của Anh là Albert, Vương tế Anh đều không có vị hiệu quốc vương của Anh, mà cao lắm là "The Prince Consort", một vị hiệu mà Maria II của Bồ Đào Nha tạo ra cho chồng bà: Auguste, Công tước xứ Leuchtenberg khi họ kết hôn năm 1834[1][2][3]. Tuy nhiên, danh vị "Prince Consort" về sau hay được biết đến qua việc Victoria phong cho Albert vào năm 1857, và từ đó danh hiệu này được dịch thành "Vương phu" hoặc "Vương tế" trong các báo đài Việt Nam. Sau trường hợp của Albert, nhiều người chồng của các nữ vương cũng được gọi theo danh vị ấy như một danh phận mặc định, dù trên thực tế thì đây là một tước hiệu và phải được tiến hành gia phong bài bản như ông Albert khi trước. Chồng của Elizabeth II là Philip, Vương tế Anh, tuy rằng được báo đài Việt Nam gọi là "Hoàng tế", "Hoàng phu" cùng "Vương tế" tương tự ông Albert, nhưng vị hiệu của Philip chỉ là được thêm tôn xưng "Prince" như một Vương tử Anh cùng tước hiệu Công tước xứ Edinburgh (Duke of Edinburgh), ý nghĩa khác xa "The Prince Consort" của Albert khi trước. Chồng của Margrethe II của Đan Mạch là Henrik de Laborde de Monpezat từng nhận vị hiệu "The Prince Consort" vào năm 2005, nhưng kể từ 2016 thì chỉ được gọi đơn giản là "Prince Henrik of Denmark" (tức "Prince Henrik của Đan Mạch")[4][5].
Trong khi ấy, các nữ hoàng là trường hợp hiếm có hơn so với nữ vương, do các nền quân chủ lớn mạnh được gọi là đế chế rất ít khi chấp nhận phụ nữ nắm quyền, như Thánh chế La Mã. Tại Đế quốc Nga, tuy có nhiều nữ hoàng nhất trong các đế chế phương Tây, song một nửa số nữ hoàng Nga là hoàng hậu của những hoàng đế và lên ngôi do binh biến, điển hình có Catherine I và Catherine II. Còn hai vị hoàng nữ từng trở thành nữ hoàng Nga, là Yelizaveta của Nga cùng Anna của Nga, thì một người là hôn nhân không đăng đối, nên chồng của Elizaveta là Alexei Razumovsky không có tước hiệu chính thức nào. Còn chồng của Anna là Frederick William, Công tước xứ Courland lại mất trước khi Anna lên ngôi. Vì vậy, "Phối ngẫu của một Nữ hoàng phương Tây" chưa bao giờ thực sự có định hình, và càng không có khái niệm tước hiệu chính thức.
Phối vươngSửa đổi
Danh vị "King Consort", nôm na là "Vương quân" hoặc "Phối vương"[chú thích 2], được hình thành với quan niệm "Người chồng của Queen thì phải là King", do trong tiếng Anh thì "Queen" ám chỉ cả Nữ vương lẫn Vương hậu.
Khi đạo luật "Jure uxoris" còn mạnh, chồng của một Nữ vương (Queen) dĩ nhiên trở thành Quốc vương (King) và trở thành người đồng trị vì cùng vợ mình. Điều này ảnh hưởng lớn đến tình trạng chính trị "Hai Vua đồng trị vì", do đó có các biện pháp hạ xuống vai trò của người chồng một nữ quân vương, ngoại trừ "The Prince Consort" do Victoria của Anh tạo ra, thì trong lịch sử từng xuất hiện biện pháp "The King Consort" - tức Phối ngẫu Quốc vương của Nữ vương. Tùy vào thỏa thuận hôn nhân hoặc luật lệ của Nghị viện quốc gia tương ứng, mà quyền lợi của Phối vương có thể ngang với vợ mình với tư cách Đồng quân vương, nhưng đôi khi cũng lại chỉ như một "Prince Consort" mà thôi.
Trong lịch sử Châu Âu, có những người nổi tiếng từng được đề cập làm "King Consort", rồi sau đó tùy lý do mà bị phản đối hoặc được chấp thuận, bao gồm:
- François II của Pháp - chồng của Mary, Nữ vương của người Scots. Do kết hôn với một Nữ vương, Francis do đó trở thành "King Consort" của Scotland.
- Henry Stuart, Lãnh chúa Darnley - chồng sau của Nữ vương Mary. Ý tưởng này bị phản đối bởi Nghị viện Scotland, và dù Mary từng đề cập qua, Darnley không bao giờ chính thức xác nhận vì nhiều lý do chính trị về quyền lợi.
- Albert, Vương tế Anh - chồng của Victoria của Anh. Đề nghị bị phản đối bởi Nghị viện Anh do lý do chính trị và thân phận người Đức của Albert. Sau cùng, Victoria phải sử dụng danh xưng The Prince Consort để khẳng định địa vị cho chồng mình.
- Peter III của Bồ Đào Nha - chồng của Maria I của Bồ Đào Nha, vì truyền thống "Jure uxoris" mà trở thành Đồng quân vương với vợ mình.
- Fernando II của Bồ Đào Nha - chồng của Maria II của Bồ Đào Nha, vì truyền thống "Jure uxoris" mà trở thành Đồng quân vương với vợ mình. Sau khi Maria qua đời, Fernando bị mất tư cách trị vì nhưng vẫn tạm giữ quyền lực khi làm nhiếp chính cho con trai, Pedro V của Bồ Đào Nha.
- Francis, Công tước xứ Cádiz - chồng của Isabel II của Tây Ban Nha. Không được hưởng quyền lợi "Jure uxoris", Francis chỉ là một Phối ngẫu Quốc vương mà không có quyền được liệt vào Đồng quân vương.
Xem thêmSửa đổi
Chú thíchSửa đổi
- ^ Quyền kế vị của Anne dựa trên việc vợ chồng William và Mary không có con. Sau khi Mary qua đời, bất kì hậu duệ nào của William với người vợ kế cũng đều bị xếp sau Anne. Đạo luật Dàn xếp năm 1701 công bố, nếu William và Anne qua đời mà không có con hợp pháp, thì ngai vị chuyển qua cho Sophie của Pfalz.
- ^ Từ "Phối" trong phối ngẫu, ý chỉ vợ hoặc chồng (nói chung) của quân chủ, tiếng Anh là "Consort". Wikipedia tiếng Trung có giải pháp cho từ "King Consort" này là "Phối Quốc vương" (配國王), nên có thể rút thành Phối vương.
Tham khảoSửa đổi
- ^ “No. 22015”. The London Gazette: 2195. ngày 26 tháng 6 năm 1857.
- ^ de Sousa 2000, tr. 145-146.
- ^ Weintraub 1997, tr. 88.
- ^ “Dronningen i sin nytårstale: Prins Henrik går på pension”. Politiken.dk (bằng tiếng Đan Mạch). Truy cập ngày 29 tháng 1 năm 2017.
- ^ “Denmark's Prince Henrik renounces title as Prince Consort”. Xinhuanet, China-Europe. ngày 15 tháng 4 năm 2016. Truy cập ngày 6 tháng 9 năm 2017.
- Nguồn tham khảo
- de Sousa, Manuel (2000). Reis e Rainhas de Portugal. Mem-Martins: SporPress - Sociedade Editorial e Distribuidora, Lda. ISBN 972-97256-9-1.
- Maland, David (1991). Europe in the Seventeenth Century . London, UK: Macmillan. ISBN 978-0333335741.
- Verzijl, J. H. W. “International Law in Historical Perspective”. Nova et Vetera Iuris Gentium. III.
- Maland, David (1991). Europe in the Seventeenth Century . London, UK: Macmillan. ISBN 978-0333335741.
- Weintraub, Stanley (1997). Albert: Uncrowned King. London: John Murray. ISBN 978-0-7195-5756-9.