Wikipedia

Zhuz

Zhuz (tiếng Kazakh: жүз, ٴجۇز,) cũng dịch là " Hãn quốc " hay " trăm ") là một cách phân chia vùng miền nằm trong khuôn khổ liên minh Cuman-Kipchak theo các bộ tộc chính trong từng vùng cụ thể. Khu vực này bao gồm nhiều phần thuộc lãnh thổ Kazakhstan ngày nay. Sự phân chia các zhuz là điển hình cho sự phân chia không gian sinh sống và ảnh hưởng của các tộc người Kazakh.

  • Các zhuz Thượng (tiếng Kazakh: Ұлы жүз, chuyển tự Uly júz, ۇلى ٴجۇز) hoặc zhuz Uly bao gồm các vùng lãnh thổ phía nam và đông nam Kazakhstan, tây bắc Trung Quốc (Tân Cương) và một phần của Uzbekistan.
  • Các zhuz Trung (tiếng Kazakh: Орта жүз, chuyển tự Orta júz, ورتا ٴجۇز) hoặc zhuz Orta bao gồm sáu bộ tộc, bao gồm khu vực miền trung và miền đông Kazakhstan
  • Các zhuz Hạ (tiếng Kazakh: Кіші жүз, chuyển tự Kishi júz, كىشى ٴجۇز)) hoặc zhuz Kishi bao gồm ba bộ tộc, bao gồm phía tây Kazakhstan và tây nước Nga (Orenburg Oblast).
Bản đồ các khu vực sinh sống và bị chiếm đóng bởi ba thành phần người Kazakh vào đầu thế kỷ 20; màu đỏ tượng trưng cho zhuz Uly, màu cam tượng trưng cho zhuz trung tâm và màu xanh lá cây tượng trưng cho zhuz Kishi.

Lịch sử sửa

Các ghi chép sớm nhất về các zhuz của người Kazakh đã xuất hiện từ thế kỷ 17. Nhà đông phương học người Nga Velyaminov-Zernov (1919) tin rằng sự phân chia này nảy sinh do sự chiếm cứ của các bộ tộc vào các thành phố quan trọng gồm Tashkent, Yasi và Sayram vào năm 1598.[1]

Một số nhà nghiên cứu lập luận rằng zhuz có ý nghĩa tương đương với bộ lạc hoặc liên minh quân sự giữa những bộ tộc du mục thảo nguyên xuất hiện vào khoảng giữa thế kỷ 16 sau khi hãn quốc Kazakh tan rã. Yuri Zuev lập luận rằng, sự phân chia lãnh thổ căn cứ theo ba khu vực sinh thái hoặc địa hình khác nhau, zhuz Thượng tại vùng thảo nguyên phía nam và đông nam được tách ra khỏi hai khu vực khác bởi hồ Balkhash.

Theo một số nhà nghiên cứu, người Kazakh đã bị tách ra trong cuộc nội chiến đầu tiên vào thời đại hãn quốc Kazakh. Các bộ tộc công nhận Buidash Khan làm thủ lĩnh đã thành lập zhuz Thượng. Các bộ tộc công nhận Togim Khan thành lập zhuz Trung. Các bộ tộc công nhận Akhmed Khan thiết lập zhuz Hạ.

Theo truyền thuyết của người Kazakhstan[cần dẫn nguồn], ba zhuz là sự kế thừa lãnh thổ của ba người con trai của người cha đẻ đã sáng lập chủ quyền và cương vực của người Kazakh. Trong tiếng Kazakhstan, júz có nghĩa là "liên minh" hoặc "một trăm".[cần dẫn nguồn]

Zhuz Thượng sửa

 
Bản đồ nghiên cứu dân tộc học về zhuz Thượng (hoặc zhuz Uly) ở Kazakhstan vào đầu thế kỷ 20, theo MS Mukanov (1991).[2]

Trong lịch sử, zhuz Thượng (tiếng Kazakh: Ұлы жүз, chuyển tự Uly júz, ۇلى ٴجۇز; tiếng Nga: Старший жуз, chuyển tự Staršij žuz) gồm các bộ tộc sinh sống ở khu vực phía bắc của hãn quốc Sát Hợp Đài cũ của đế quốc Mông Cổ, tại lưu vực các sông Ili và sông Chu, ở Đông Nam Kazakhstan ngày nay và Quận tự trị Ili Kazakhstan của Trung Quốc (phía bắc Tân Cương) còn có tên gọi khác là jüz Üysin.

Ghi chép đầu tiên về zhuz Thượng xuất hiện năm 1748, do một sứ giả người Tatar của Tsaritsa đã được gửi đến để đàm phán về việc thần phục của Abul Khair Khan vào năm 1732. Theo Nikolai Aristov[cần dẫn nguồn], dân số ước tính của zhuz Thượng là khoảng 550.000 người trong nửa sau của thế kỷ 19. Vùng lãnh thổ này đã bị chinh phục bởi hãn quốc Kokand vào những năm 1820 và bởi Đế quốc Nga trong những năm 1850 đến 1860.

Giới cầm quyền của Kazakhstan, bao gồm cựu tổng thống Nurseult Nazarbayev, cựu Bí thư thứ nhất của Đảng Cộng sản Kazakhstan Dinmukhamed Konayev, cũng như nhà thơ Jambyl Jabayev là đại diện của những người xuất thân từ khu vực zhuz Thượng.

Đã có một số nỗ lực để xác định tên chính xác và bản chất của các bộ tộc cấp cao nhất trong suốt thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Tuy nhiên, các nghiên cứu khác nhau đã chỉ ra rất nhiều tên và số lượng dân cư khác nhau cho các bộ tộc thảo nguyên. Tên gọi của các bộ tộc sinh sống ở khu vực zhuz Thượng bao gồm:[cần dẫn nguồn]

  • Dulat (tiếng Kazakh: Дулат, chuyển tự Dýlat, دۋلات)
    • Janys (tiếng Kazakh: Жаныс,, chuyển tự Janys, جانىس)
    • Siyqym (tiếng Kazakh: Сиқым, chuyển tự Sıqym, سىيقىم tiếng Kazakh: Сиқым, chuyển tự Sıqym, سىيقىم)
    • Botbay (tiếng Kazakh: Ботбай, chuyển tự Botbaı, بوتباي)
    • Shymyr (tiếng Kazakh: Шымыр, chuyển tự Shymyr, شىمىر)
  • Jalayir (tiếng Kazakh: Жалайыр, chuyển tự Jalaıyr, جالايىر)
  • Qangly (tiếng Kazakh: Қаңлы, chuyển tự Qańly, قاڭلى)
  • Alban (tiếng Kazakh: Албан, chuyển tự Alban, البان tiếng Kazakh: Албан, chuyển tự Alban, البان)
  • Suwan (tiếng Kazakh: Суан, chuyển tự Sýan, سۋان tiếng Kazakh: Суан, chuyển tự Sýan, سۋان)
  • Sary-Uysin (Kazakh
  • Shaccorashty (tiếng Kazakh: Шапырашты, chuyển tự Shapyrashty, شاپىراشتى)
  • Sirgeli (tiếng Kazakh: Сіргелі, chuyển tự Sirgeli, سىرگەلى tiếng Kazakh: Сіргелі, chuyển tự Sirgeli, سىرگەلى)
  • Oshaqty (tiếng Kazakh: Ошақты, chuyển tự Oshaqty, وشاقتى)
  • Ysty (tiếng Kazakh: Ысты, chuyển tự Ysty, ىستى)
  • Shanyshqyly (tiếng Kazakh: Шанышқылы, chuyển tự Shanyshqyly, شانىشقىلى)

Zhuz Trung sửa

 
Bản đồ nghiên cứu dân tộc học về zhuz trung tâm (hay zhuz Orta) ở Kazakhstan vào đầu thế kỷ 20, theo MS Mukanov (1991).[2]

Zhuz Trung (tiếng Kazakh: Орта жүз, chuyển tự Orta júz, ورتا ٴجۇز; tiếng Nga: Средний жуз, chuyển tự Srednij žuz), còn được gọi là Arǵyn júz, bao gồm các vùng đất phía đông của Kim Trướng Hãn quốc trước đây ở miền trung, miền bắc và miền đông Kazakhstan.

Một số nhà thơ và trí thức nổi tiếng của Kazakhstan được sinh ra ở vùng zhuz Trung, bao gồm Abay Qunanbayuli, Akhmet Baytursinuli, Shokan Walikhanuli và Alikhan Bokeikhanov.

Khu vực zhuz Trung bao gồm các bộ tộc:

  • Argyn (tiếng Kazakh: Арғын, chuyển tự Arǵyn, ارعىن tiếng Kazakh: Арғын, chuyển tự Arǵyn, ارعىن)
  • Kerei (Kazakh Kazakh
  • Naiman (tiếng Kazakh: Найман, chuyển tự Naıman, نايمان tiếng Kazakh: Найман, chuyển tự Naıman, نايمان)
  • Khongirad (tiếng Kazakh: Қоңырат, chuyển tự Qońyrat, قوڭىرات)
  • Qypchak (tiếng Kazakh: Қыпшақ, chuyển tự Qypshaq, قىپشاق)
  • Taraqty tiếng Kazakh: Тарақты, chuyển tự Taraqty, تاراقتى tiếng Kazakh: Тарақты, chuyển tự Taraqty, تاراقتى)
  • Uwaq | Waq (tiếng Kazakh: Уақ, chuyển tự Úaq, ۋاق)

Zhuz Hạ sửa

Zhuz Hạ (tiếng Kazakh: Кіші жүз, chuyển tự Kishi júz, كىشى ٴجۇز; tiếng Nga: Младший жуз, chuyển tự Mladšij žuz tiếng Nga: Младший жуз, chuyển tự Mladšij žuz), còn được gọi là júz Alshyn, chiếm lĩnh các vùng đất của hãn quốc Nogai cũ ở Tây Kazakhstan.

Các bộ tộc bản địa ở zhuz này có nguồn gốc từ người Nogai thuộc hãn quốc Nogai, Tây Kazakhstan, nhưng vào thế kỷ 16, họ đã bị người Kazakh đánh bại, người Nga và Nogai đã rút lui về phía Tây của hãn quốc, đến thảo nguyên sông Kuban. Vào thế kỷ 18, các bộ tộc đã gây nguy hiểm cho các thành phố bên trong lòng đế quốc Nga, vì vậy người Nga đã liên minh với người Mông Cổ Kalmyks để thay thế và hỗ trợ người Alshyn trở lại khu vực Urals. Ở đó, họ đã thành lập các zhuz Thượng. Trong các cuộc bành trướng của người Kazakh-Kalymk, hãn quốc Khiva đã sáp nhập bán đảo Mangyshlak và chiếm lĩnh khu vực này trong hai thế kỷ trước khi bị người Nga xâm chiếm. Vào đầu thế kỷ 19, một bộ phận người Kazakh đã di chuyển sang phía tây, đến khu vực tỉnh Astrakhan ngày nay, thành lập nên Hãn quốc Bukey. Khi nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Kazakhstan được thành lập, Bukey là khu vực nằm ở điểm gần cực Tây của đất nước, vị trí này thuộc phạm vi châu Âu.

Các vị lãnh đạo trong lịch sử của cuộc kháng chiến của người Kazakh chống lại Đế quốc Nga gắn liền với khu vực zhuz Hạ bao gồm Isatay Taymanuly (tiếng Kazakh: Isataı Taımanuly, 1791-1838) và Makhambet Otemisuly (tiếng Kazakh: Mahambet Ótemisuly, 1803/4-1846).

Zhuz Hạ bao gồm ba nhóm bộ tộc lớn:

  • Baiuly (tiếng Kazakh: Байұлы, chuyển tự Baıuly, بايۇلى)
    • Adai (tiếng Kazakh: Адай, chuyển tự Adaı, اداي tiếng Kazakh: Адай, chuyển tự Adaı, اداي)
    • Alasha (tiếng Kazakh: Алаша, chuyển tự Alasha, الاشا tiếng Kazakh: Алаша, chuyển tự Alasha, الاشا)
    • Baibaqty (tiếng Kazakh: Байбақты, chuyển tự Baıbaqty, بايباقتى)
    • Berish (tiếng Kazakh: Беріш, chuyển tự Berish, ء بەرىش)
    • Zhappas (tiếng Kazakh: Жаппас, chuyển tự Jappas, جاپپاس)
    • Masqar (tiếng Kazakh: Масқар, chuyển tự Masqar, ماسقار)
    • Taz (tiếng Kazakh: Таз, chuyển tự Taz, تاز tiếng Kazakh: Таз, chuyển tự Taz, تاز)
    • Tana (tiếng Kazakh: Тана, chuyển tự Tana, تانا tiếng Kazakh: Тана, chuyển tự Tana, تانا)
    • Esentemir (tiếng Kazakh: Есентемір, chuyển tự Esentemir, ء ەسەنتەمىر)
    • Ysyq (tiếng Kazakh: Ысық, chuyển tự Ysyq, ىسىق)
    • Qyzylqurt (tiếng Kazakh: Қызылқұрт, chuyển tự Qyzylqurt, قىزىلقۇرت)
    • Sherkesh (tiếng Kazakh: Шеркеш, chuyển tự Sherkesh, شەركەش)
  • Alimuly (tiếng Kazakh: Әлімұлы, chuyển tự Álimuly, ء الىمۇلى)
    • Qarakesek (tiếng Kazakh: Қаракесек, chuyển tự Qarakesek, قاراكەسەك)
    • Qarasaqal (tiếng Kazakh: Қарасақал, chuyển tự Qarasaqal, قاراساقال)
    • Tortqara (tiếng Kazakh: Төртқара, chuyển tự Tórtqara, ء تورتقارا)
    • Kete (tiếng Kazakh: Кете, chuyển tự Kete, كەتە tiếng Kazakh: Кете, chuyển tự Kete, كەتە)
    • Shomekei (tiếng Kazakh: Шөмекей, chuyển tự Shómekeı, ء شومەكەي)
    • Shekti (tiếng Kazakh: Шекті, chuyển tự Shekti, ء شەكتى tiếng Kazakh: Шекті, chuyển tự Shekti, ء شەكتى)
  • Jetyru (tiếng Kazakh: Жетіру, chuyển tự Jetirý, ء جەتىرۋ)
    • Tabyn (tiếng Kazakh: Табын, chuyển tự Tabyn, تابىن tiếng Kazakh: Табын, chuyển tự Tabyn, تابىن)
    • Tama (tiếng Kazakh: Тама, chuyển tự Tama, تاما tiếng Kazakh: Тама, chuyển tự Tama, تاما)
    • Kerderi (tiếng Kazakh: Кердері, chuyển tự Kerderi, ء كەردەرى)
    • Kereit (tiếng Kazakh: Керейт, chuyển tự Kereıt, كەرەيت tiếng Kazakh: Керейт, chuyển tự Kereıt, كەرەيت)
    • Zhagalbaily (tiếng Kazakh: Жағалбайлы, chuyển tự Jaǵalbaıly, جاعالبايلى)
    • Telew (tiếng Kazakh: Телеу, chuyển tự Teleý, تەلەۋ tiếng Kazakh: Телеу, chuyển tự Teleý, تەلەۋ)
    • Ramadan (tiếng Kazakh: Рамадан, chuyển tự Ramadan, رامادان)

Xem thêm sửa

  • Các bộ tộc Kazakhstan
  • Khan Khan
  • Zhetysu
  • Nhân khẩu học dân tộc Kazakhstan
  • Danh sách các bộ lạc và gia tộc Mông Cổ thời trung cổ
  • Orda (cấu trúc)

Nguồn trích dẫn sửa

  1. ^ Velyaminov-Zernov, "Russia, Mongolia, China in the 16th, 17th, and early 18th centuries". Vol II. Baddeley (1919, MacMillan, London). Reprint – Burt Franklin, New York. 1963 p. 59.
  2. ^ a b Муканов М. С., Этническая территория казахов в 18 – нач. 20 вв ("Ethnic territory of Kazakhs from the 18th to the beginning of the 20th century"), Almaty, 1991.

Tham khảo sửa

  • Svat Soucek, "Lịch sử khu vực nội địa châu Á". Nhà xuất bản Đại học Cambridge (2000). ISBN 0-521-65704-0.
  • WW Bartold, Bốn nghiên cứu về lịch sử Trung Á, Leiden: EJ Brill, 1962.
  • Ilkhamov Alisher và cộng sự, "Bản đồ dân tộc của Uzbekistan", Uzbekistan, "Quỹ xã hội mở", 2002, tr.   176, ISBN 978-5-86280-010-4 (tiếng Nga)
  • Isin A., "Kazakhstan khanate và Nogai Horde trong nửa sau của thế kỷ 15 - 16", Semipalatinsk, Tengri, 2002, tr.   22, ISBN 978-9965-492-29-7 (tiếng Nga)
  • S. Qudayberdiuli. "Cây gia đình của người Thổ, Kirgizes, người Kazakh và các vương triều của họ", Alma-Ata, Dastan, 1990 (tiếng Nga)
  • S. Kudayberdy-Uly, Cây gia đình của Türks, Tiếng Slovak, Tiếng Kazakh và các vương triều của họ, Alma-Ata, Dastan, 1990 (tiếng Nga)
  • M. Tynyshbaev, 'The Uysyn', trong Tài liệu về lịch sử của người Kazakh, Tashkent 1925 (tiếng Nga)
  • Yu.A. Zuev, "Lịch sử dân tộc của người Usun", Công trình của Viện hàn lâm khoa học SSR của Kazakhstan, Viện Lịch sử, Khảo cổ học và Dân tộc học, Alma-Ata, Vol. 8, 1960. (tiếng Nga)

Liên kết ngoài sửa

Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zhuz&oldid=70871372”