Thời gian biểu các thuyết vũ trụ học

Thời gian biểu các thuyết vũ trụ học và các khám phá là một biên niên sử về sự phát triển hiểu biết của nhân loại về vũ trụ trong hơn hai thiên niên kỷ cuối cùng. Ý tưởng vũ trụ học hiện đại tiếp nối sự phát triển của các ngành khoa học về vũ trụ học vật lý.

Thời gian biểu sửa

Thời kỳ	Nội dung
Trước 1900 sửa
Cỡ Tk.16 TCN	Vũ trụ học Lưỡng Hà cho rằng Trái Đất là phẳng và tròn bao quanh bởi một đại dương vũ trụ ^[1].
Cỡ Tk.12 TCN	Rigveda có một số bài thánh ca vũ trụ, đặc biệt là vào cuối cuốn sách 10, đáng chú ý là Nasadiya Sukta trong đó mô tả nguồn gốc của vũ trụ, có nguồn gốc từ thuyết nhất nguyên Hiranyagarbha hay "trứng vàng".
Tk.6 TCN	Bản đồ thế giới Babylon cho thấy Trái Đất được bao quanh bởi đại dương vũ trụ, với bảy hòn đảo được sắp xếp xung quanh nó để tạo thành một ngôi sao bảy cánh. "Vũ trụ học Kinh Thánh" đương đại phản ánh quan điểm tương tự về Trái Đất phẳng, tròn nổi trên mặt nước và che bởi vòm vững chắc của bầu trời được gắn chặt các ngôi sao.
Tk.4 TCN	Aristotle đề xuất một vũ trụ có Trái Đất làm trung tâm trong đó Trái Đất là cố định và vũ trụ (cosmos or universe) là hữu hạn trong phạm vi nhưng vô hạn trong thời gian. De Mundo (On the Universe) - Năm yếu tố, nằm ở phạm vi trong năm khu vực, ít là trong mỗi trường hợp được bao quanh bởi hơn - cụ thể là, Trái Đất được bao quanh bởi nước, nước trong không khí, không khí của lửa, và lửa bằng ether - tạo nên toàn bộ vũ trụ. (xem Ngũ hành)^[2]
Tk.3 TCN	Aristarchus xứ Samos đề xuất một vũ trụ có Mặt trời làm trung tâm Archimedes trong bài luận của mình "Người đếm cát" (The Sand Reckoner), ước tính đường kính của vũ trụ là tương đương trong sân vận động của những gì chúng ta gọi là hai năm ánh sáng
Tk.2 TCN	Seleukos xứ Seleucia làm rõ về vũ trụ nhật tâm của Aristarchus', sử dụng hiện tượng thủy triều để giải thích hệ nhật tâm Ptolemy đề xuất một vũ trụ Trái Đất làm trung tâm, với mặt trời, mặt trăng và các hành tinh nhìn thấy là xoay quanh Trái Đất
Tk.5 - Tk.11	Một số nhà thiên văn học đề xuất một vũ trụ nhật tâm, bao gồm Aryabhata, Albumasar ^[3], và Al-Sijzi
Tk.6	John Philoponus đề xuất một vũ trụ là hữu hạn trong thời gian và lập luận chống lại quan niệm của Hy Lạp cổ đại về vũ trụ vô hạn
Tk.8	Vũ trụ học Hindu Puranic, trong đó vũ trụ đi qua các chu kỳ lặp đi lặp lại của sáng tạo, hủy diệt và tái sinh, với mỗi chu kỳ kéo dài 4,32 tỷ năm.
Tk.9 - Tk.12	Al-Kindi (Alkindus), Saadia Gaon (Saadia ben Joseph) và Al-Ghazali (Algazel) hỗ trợ một vũ trụ có một quá khứ hữu hạn và phát triển hai lập luận logic chống lại quan niệm về một quá khứ vô hạn, một trong số đó sau đó được Immanuel Kant chấp nhận
964	Abd al-Rahman al-Sufi (Azophi), nhà thiên văn học Ba Tư, làm các quan sát ghi nhận đầu tiên về thiên hà Andromeda và Đám Mây Magellan Lớn (Large Magellanic Cloud), là các thiên hà đầu tiên khác với Ngân hà (Milky Way) quan sát được từ Trái Đất, nêu trong "Sách về các Sao cố định" (Book of Fixed Stars) của ông
Tk.12	Fakhr al-Din al-Razi thảo luận về vũ trụ học Hồi giáo, bác bỏ ý tưởng về một vũ trụ Trái Đất là trung tâm của Aristotle, và, trong bối cảnh của bài bình luận của mình về câu kinh Qur'an, "Tất cả lời khen ngợi thuộc về Chúa Trời, vị Chúa của mọi thế giới," đề xuất rằng vũ trụ có nhiều hơn "một ngàn ngàn thế giới vượt quá thế giới này như vậy mà mỗi một trong những thế giới được lớn hơn và lớn hơn trên thế giới này cũng như có giống như những gì thế giới này đã." ^[4] Ông lập luận rằng có tồn tại một không gian bên ngoài vô hạn vượt ra ngoài thế giới biết đến ^[5], và rằng có thể có một số lượng vô hạn các vũ trụ ^[6].
Tk.13	Nasīr al-Dīn al-Tūsī cung cấp các bằng chứng thực nghiệm đầu tiên về chuyển động quay của Trái Đất trên trục của nó Nahmanides cho rằng vũ trụ đang mở rộng và rằng nó có mười chiều (dimensions).
Tk.15	Ali Qushji cung cấp bằng chứng thực nghiệm về chuyển động quay của Trái Đất trên trục của nó và bác bỏ các lý thuyết Trái Đất tĩnh của Aristotle và Ptolemy
Tk.15 - Tk.16	Nilakantha Somayaji và Tycho Brahe đề xuất một vũ trụ, trong đó các hành tinh quay quanh Mặt trời và Mặt trời quay quanh Trái Đất, được gọi là hệ Tychonic
1543	Nicolaus Copernicus xuất bản vũ trụ nhật tâm của ông trong "De revolutionibus orbium coelestium"
1576	Thomas Digges đổi hệ thống Copernicus bằng cách loại bỏ rìa ngoài của nó và thay thế rìa với một không gian vô biên đầy sao
1584	Giordano Bruno đề xuất một vũ trụ không phân cấp, trong đó hệ nhật tâm Copernicus không phải là trung tâm của vũ trụ, mà đúng hơn, một hệ thống sao tương đối không đáng kể, trong một đám đông vô hạn những sao khác
1610	Johannes Kepler sử dụng bầu trời đêm tối để tranh luận cho một vũ trụ hữu hạn
1687	Định luật của Sir Isaac Newton mô tả chuyển động quy mô lớn trên khắp vũ trụ
1720	Edmund Halley phát triển một hình thức đầu tiên của nghịch lý Olbers
1729	James Bradley phát hiện ra quang sai do chuyển động của Trái Đất quanh Mặt trời
1744	Jean-Philippe de Cheseaux phát triển một hình thức đầu của nghịch lý Olbers
1755	Immanuel Kant khẳng định rằng tinh vân là thực sự thiên hà riêng biệt, độc lập, và bên ngoài dải Ngân hà. Ông gọi đó là vũ trụ đảo (island universes)
1785	William Herschel đề xuất giả thuyết cho rằng Mặt trời của chúng ta là tại hoặc gần trung tâm của Ngân hà.
1791	Erasmus Darwin phác họa mô tả đầu tiên về vũ trụ đang mở rộng và thu hẹp có tính chu kỳ, trong bài thơ của ông "Nền kinh tế thực vật" (The Economy of Vegetation)
1826	Heinrich Wilhelm Olbers phát triển tiếp nghịch lý Olbers
1837	Sau hơn 100 năm nỗ lực không thành công, Friedrich Bessel, Thomas Henderson và Otto Struve đo thị sai của một vài ngôi sao gần đó. Đây là phép đo đầu tiên cho khoảng cách bất kỳ bên ngoài hệ Mặt trời.
1848	Edgar Allan Poe cung cấp nghiệm số chính xác đầu tiên cho nghịch lý Olbers trong "Eureka: Một bài thơ văn xuôi" (Eureka: A Prose Poem), một bài luận trong đó cũng cho thấy việc mở rộng và sự sụp đổ của vũ trụ
Thập kỷ 1860	William Huggins phát triển quang phổ thiên văn. Ông cho thấy rằng tinh vân Orion có thành phần chủ yếu là khí, trong khi các tinh vân Andromeda (sau này gọi là thiên hà Andromeda) có lẽ chủ yếu là các ngôi sao.
1900–1949 sửa
1905	Albert Einstein công bố thuyết Tương đối đặc biệt (Special Theory of Relativity), xác định không gian và thời gian là liên tục không tách rời
1912	Henrietta Leavitt phát hiện ra quy luật sáng chu kỳ cho các ngôi sao biến đổi Cepheid, mà điều đó trở thành một bước quan trọng trong việc đo khoảng cách tới các thiên hà khác.
1915	Albert Einstein công bố Thuyết tương đối tổng quát (General Theory of Relativity), cho thấy rằng mật độ năng lượng làm cong không-thời gian
1917	Willem de Sitter đề xuất một vũ trụ tĩnh đẳng hướng với một hằng số vũ trụ, cũng như một vũ trụ học mở rộng trống rỗng với một hằng số vũ trụ, được gọi là một "vũ trụ de Sitter"
1920	Tranh luận Shapley-Curtis về quãng đường xoắn ốc tinh vân, diễn ra tại Viện Smithsonian
1921	Hội đồng Nghiên cứu Quốc gia Mỹ NRC (National Research Council) đã công bố bảng điểm chính thức của các cuộc tranh luận Shapley-Curtis
1922	Vesto Slipher tóm tắt những phát hiện của mình về dịch chuyển đỏ hệ thống của tinh vân xoắn ốc (spiral nebulae's systematic redshift) Alexander Friedmann tìm ra một nghiệm số cho các phương trình trường Einstein trong đó cho thấy một sự mở rộng chung của không gian
1923	Edwin Hubble đo khoảng cách đến một số tinh vân xoắn ốc gần đó, thiên hà Andromeda M31, thiên hà Triangulum M33, và NGC 6822. Những khoảng cách này xác định chúng ở xa bên ngoài Ngân hà của chúng ta, và ngụ ý rằng các thiên hà mờ nhạt hơn thì ở rất xa, và vũ trụ được tạo thành từ nhiều ngàn thiên hà.
1927	Georges Lemaître thảo luận về sự kiện phát tạo ra một vũ trụ mở rộng, biểu diễn bởi các phương trình trường Einstein. Từ các nghiệm số của các phương trình Einstein, ông dự đoán mối quan hệ dịch chuyển đỏ với khoảng cách (distance-redshift relation).
1928	Howard P. Robertson tóm tắt các nhận xét đề cập đến việc đo dịch chuyển đỏ Vesto Slipher kết hợp với đo độ sáng của các thiên hà tương tự chỉ ra một mối quan hệ dịch chuyển đỏ với khoảng cách.
1929	Edwin Hubble chứng minh mối quan hệ dịch chuyển đỏ-khoảng cách là tuyến tính, và do đó cho thấy sự mở rộng của vũ trụ
1933	Edward Milne đặt tên và chính thức hóa các nguyên lý vũ trụ học Fritz Zwicky cho thấy các cụm Coma của các thiên hà có chứa một lượng lớn các vật chất tối. Kết quả này phù hợp với các phép đo hiện đại, nhưng nói chung đã bị bỏ qua cho đến những năm 1970.
1934	Georges Lemaître diễn giải hằng số vũ trụ là do năng lượng chân không với một phương trình trạng thái chất lỏng hoàn hảo khác thường (unusual perfect fluid equation of state)
1938	Paul Dirac đề xuất giả thuyết số lượng lớn, rằng các hằng số hấp dẫn có thể là nhỏ vì nó đang giảm chậm theo thời gian
1948	Ralph Alpher, Hans Bethe ("in absentia"), và George Gamow kiểm tra tổng hợp phần tử trong một vũ trụ mở rộng và lạnh đi nhanh chóng, và cho rằng các nguyên tố được hình thành bằng cách bắt giữ các neutron nhanh Hermann Bondi, Thomas Gold, và Fred Hoyle đề xuất vũ trụ luận trạng thái ổn định dựa trên nguyên lý vũ trụ học hoàn hảo (perfect cosmological principle) George Gamow tiên đoán sự tồn tại của bức xạ nền vi sóng vũ trụ khi xem xét các dáng điệu của các bức xạ nguyên thủy trong một vũ trụ mở rộng
1950–1999 sửa
1950	Fred Hoyle đưa ra từ "Big Bang", nói rằng đó không phải là nhạo báng; nó chỉ là một hình ảnh nổi bật có nghĩa là để làm nổi bật sự khác biệt giữa nó và các mô hình trạng thái ổn định.
1961	Robert Dicke xác lập rằng sự sống dựa trên carbon chỉ có thể phát sinh khi lực hấp dẫn là nhỏ, bởi vì đây là khi các ngôi sao cháy tồn tại; sử dụng đầu tiên của nguyên lý vị nhân yếu (weak anthropic principle)
1963	Maarten Schmidt phát hiện ra quasar (chuẩn tinh) đầu tiên. Điều này sớm cung cấp một hình mẫu (probe) của vũ trụ với dịch chuyển đỏ đáng kể.
1965	Hannes Alfvén đề xuất khái niệm mà hiện nay gọi là ambiplasma, để giải thích bất đối xứng baryon và hỗ trợ các ý tưởng về một vũ trụ vô hạn. Martin Rees và Dennis Sciama phân tích dữ liệu đếm số nguồn quasar, và phát hiện ra rằng mật độ quasar tăng theo dịch chuyển đỏ. Arno Penzias và Robert Wilson, nhà thiên văn học tại Bell Labs phát hiện ra bức xạ nền vi sóng vũ trụ 2,7°K, mà họ được trao giải Nobel Vật lý 1978. Robert Dicke, James Peebles, Peter Roll và David Todd Wilkinson giải thích nó như là một di tích từ vụ nổ lớn.
1966	Stephen Hawking và George Ellis đề xuất rằng bất kỳ vũ trụ học tương đối tổng quát hợp lý là kỳ dị (singular) James Peebles chỉ ra rằng Big Bang nóng dự báo sự dư thừa heli
1967	Andrei Sakharov trình bày các yêu cầu về baryogenesis, một bất đối xứng baryon-antibaryon trong vũ trụ John Bahcall, Wal Sargent và Maarten Schmidt đo sự phân tách cấu trúc tinh tế (fine-structure) của vạch phổ tại 3C191 và qua đó cho thấy hằng số cấu trúc tinh tế không thay đổi đáng kể theo thời gian Robert Wagoner, William Fowler, và Fred Hoyle cho thấy Big Bang nóng dự báo sự dư thừa deuteri và lithi
1968	Brandon Carter suy đoán rằng các hằng số cơ bản của tự nhiên phải nằm trong một phạm vi hạn chế để cho phép sự xuất hiện của sự sống; sử dụng đầu tiên của nguyên lý vị nhân mạnh (strong anthropic principle).
1969	Charles Misner chính thức trình bày các vấn đề chân trời Big Bang Robert Dicke chính thức trình bày các vấn đề độ phẳng Big Bang
1970	Vera Rubin và Kent Ford đo độ cong vòng quay thiên hà xoắn ốc ở bán kính lớn, cho thấy bằng chứng về một số lượng lớn của vật chất tối.
1973	Edward Tryon đề xuất rằng vũ trụ có thể là một thăng giáng chân không cơ học lượng tử quy mô lớn, nơi khối-năng lượng dương được cân bằng với năng lượng thế hấp dẫn âm (negative gravitational potential energy) Alex Shlyakhter sử dụng tỷ lệ samari từ lò phản ứng phân hạch hạt nhân tự nhiên tiền sử Oklo ở Gabon, để cho thấy rằng một số định luật vật lý vẫn không thay đổi trong hơn hai tỷ năm
1977	Gary Steigman, David Schramm, và James Gunn xét mối liên quan giữa sự dư thừa heli nguyên thủy và số lượng neutrino, và cho rằng nhiều nhất năm họ lepton có thể tồn tại.
1980	Alan Guth và Alexei Starobinsky độc lập đề xuất vũ trụ Big Bang lạm phát, là một nghiệm số có thể cho các bài toán về chân trời và độ phẳng.
1981	Viacheslav Mukhanov và G. Chibisov đề xuất rằng thăng giáng lượng tử có thể dẫn đến cấu trúc quy mô lớn trong một vũ trụ lạm phát.
1982	Hoàn thành khảo sát dịch chuyển đỏ thiên hà CfA đầu tiên. Nhiều nhóm bao gồm James Peebles, J. Richard Bond và George Blumenthal đề xuất rằng vũ trụ bị chi phối bởi vật chất tối lạnh.
1983 - 1987	Davis, Efstathiou, Frenk và White thực hiện các mô phỏng máy tính lớn đầu tiên về sự hình thành cấu trúc vũ trụ. Kết quả cho thấy vật chất tối lạnh cho ra phù hợp với các quan sát, còn vật chất tối nóng thì không.
1988	Bức tường lớn CfA2 (CfA2 Great Wall) được phát hiện trong cuộc nghiên cứu dịch chuyển đỏ CfA2. Đo dòng chảy quy mô lớn thiên hà cung cấp bằng chứng cho Great Attractor.
1990	Kết quả sơ bộ từ sứ mệnh thăm dò COBE (Cosmic Background Explorer) của NASA xác nhận bức xạ nền vi sóng vũ trụ có một quang phổ vật đen với độ chính xác đáng ngạc nhiên là 1 phần của 10⁵, do đó loại trừ khả năng về một mô hình ánh sáng sao tích hợp được những người đam mê (mô hình) trạng thái ổn định đã đề xuất cho nền vũ trụ.
1992	Thăm dò COBE tiếp tục khám phá các bất đẳng hướng rất nhỏ của nền vi sóng vũ trụ, cung cấp một "hình ảnh em bé" (baby picture) của những hạt giống của cấu trúc quy mô lớn khi vũ trụ còn ở khoảng 1/1100 của kích thước hiện tại, lúc nó ở 380.000 năm tuổi.
1996	Vùng Sâu Hubble (Hubble Deep Field) được đưa ra, cung cấp một cái nhìn rõ ràng về các thiên hà ở rất xa khi vũ trụ còn ở khoảng một phần ba số tuổi hiện tại của nó.
1998	Bằng chứng gây tranh cãi về hằng số cấu trúc tinh tế khác nhau qua các đời của vũ trụ đầu tiên được công bố. Dự án Vũ trụ học Supernova và Nhóm Tìm kiếm High Z-Supernova phát hiện ra khả năng tăng tốc của vũ trụ dựa trên khoảng cách đến siêu tân tinh loại Ia, cung cấp những bằng chứng trực tiếp đầu tiên cho một hằng số vũ trụ khác không.
1999	Các phép đo bức xạ nền vi sóng vũ trụ với độ phân giải tốt hơn so với COBE, (đáng chú ý nhất là thí nghiệm BOOMERanG, xem Mauskopf et al., 1999, Melchiorri et al., 1999, de Bernardis et al. 2000) cung cấp bằng chứng về các dao động (những đỉnh xung âm thanh đầu tiên) trong phổ góc bất đẳng hướng, như chờ đợi trong mô hình chuẩn của sự hình thành cấu trúc vũ trụ. Các vị trí góc của đỉnh này chỉ ra rằng hình học của vũ trụ là gần phẳng.
Từ 2000 sửa
2001	Nghiên cứu Dịch chuyển đỏ Thiên hà 2dF (Two-degree-Field Galaxy Redshift Survey) của một nhóm nghiên cứu của Anh và Úc đã đưa bằng chứng mạnh mẽ rằng mật độ vật chất là ở gần 25% mật độ tới hạn. Cùng với kết quả CMB về một vũ trụ phẳng, điều này cung cấp bằng chứng độc lập cho một hằng số vũ trụ hay năng lượng tối tương tự.
2002	Máy Chụp hình nền Vũ trụ CBI (Cosmic Background Imager) tại Chile thu được hình ảnh của bức xạ nền vi sóng vũ trụ với độ phân giải góc cao nhất là 4" cung. Nó cũng thu được quang phổ dị hướng ở độ phân giải cao không che phủ trước khi lên đến l ~ 3000. Nó tìm thấy một lượng thừa nhỏ trong công suất ở độ phân giải cao (l> 2500), điều vẫn chưa hoàn toàn được giải thích, về cái gọi là "CBI-dư thừa".
2003	Tàu thăm dò Bất đẳng hướng Vi sóng Wilkinson WMAP (Wilkinson Microwave Anisotropy Probe) của NASA thu được bức ảnh chi tiết bức xạ nền vi sóng vũ trụ của toàn bộ bầu trời. Hình ảnh này có thể được giải thích để chỉ ra rằng vũ trụ có 13,7 tỷ năm tuổi với sai số 1%, và rất phù hợp với mô hình Lambda-CDM, cũng như những biến động mật độ dự đoán của lạm phát. Phát hiện Bức tường Vĩ đại Sloan (Sloan Great Wall)
2004	Giao thoa kế DASI (Degree Angular Scale Interferometer) đầu tiên thu được quang phổ phân cực chế độ E của bức xạ nền vi sóng vũ trụ.
2005	Các nghiên cứu Bầu trời Số hóa Sloan SDSS (Sloan Digital Sky Survey) và dịch chuyển đỏ 2dF được thực hiện. Cả hai đã phát hiện tính năng dao động âm thanh baryon trong sự phân bố thiên hà, một dự đoán quan trọng của các mô hình vật chất tối lạnh.
2006	Kết quả của ba năm chờ đợi từ tàu WMAP được công bố, xác nhận các phân tích trước đây, điều chỉnh một số điểm, và bao gồm cả dữ liệu phân cực.
2006-2011	Dữ liệu cải thiện từ tàu WMAP, các khảo sát mới về siêu tân tinh ESSENCE và SNLS, và các dao động âm thanh baryon từ SDSS và WiggleZ, tiếp tục cho thấy sự phù hợp với mô hình Lambda-CDM chuẩn.
2014	Ngày 17/03/2014, các nhà vật lý thiên văn trong chương trình hợp tác BICEP2 công bố phát hiện của sóng hấp dẫn lạm phát trong phổ công suất mode B. Nếu được xác nhận, đây sẽ cung cấp bằng chứng thực nghiệm rõ ràng cho lý thuyết về lạm phát vũ trụ ^[7]^[8]^[9]^[10]^[11]^[12]. Tuy nhiên, ngày 19/06/2014, đã có ghi nhận rằng giảm sự tự tin trong việc khẳng định những phát hiện lạm phát vũ trụ ^[11]^[13]^[14].
2016	Ngày 11/02/2016 Nhóm Hợp tác Khoa học LIGO và Virgo công bố đã phát hiện trực tiếp sóng hấp dẫn nhờ hai máy dò LIGO.^[15] Dạng sóng đo được phù hợp với dự đoán của thuyết tương đối rộng cho sóng hấp dẫn phát ra từ một cặp hố đen có khối lượng khoảng 36 và 29 khối lượng Mặt Trời chuyển động xoắn ốc vào nhau và hợp thành hố đen duy nhất rồi trở về trạng thái ổn định ("ringdown").^[16]^[17]^[18]. Phát hiện thứ hai, tín hiệu sóng hấp dẫn GW151226 được đài quan trắc LIGO phát hiện ngày 26/12/2015 (xem: GW151226), xác nhận rằng tín hiệu GW150914 không phải là một sự may mắn, và như vậy mở ra nhánh hoàn toàn mới trong vật lý thiên văn, là thiên văn học sóng hấp dẫn.^[19]^[20]

Tham khảo sửa

^ Horowitz (1998), p.xii
^ Aristotle; Forster, E. S. (Edward Seymour), 1879-1950; Dobson, J. F. (John Frederic), 1875-1947 (1914). De Mundo. tr. 2.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)
^ “Introduction to Astronomy, Containing the Eight Divided Books of Abu Ma'shar Abalachus”. World Digital Library. 1506. Truy cập ngày 16 tháng 7 năm 2013.
^ Adi Setia (2004), “Fakhr Al-Din Al-Razi on Physics and the Nature of the Physical World: A Preliminary Survey”, Islam & Science, 2, truy cập ngày 2 tháng 3 năm 2010
^ Muammer İskenderoğlu (2002), Fakhr al-Dīn al-Rāzī and Thomas Aquinas on the question of the eternity of the world, Brill Publishers, tr. 79, ISBN 90-04-12480-2
^ John Cooper (1998), “al-Razi, Fakhr al-Din (1149-1209)”, Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, truy cập ngày 7 tháng 3 năm 2010
^ Staff (ngày 17 tháng 3 năm 2014). “BICEP2 2014 Results Release”. National Science Foundation. Truy cập ngày 18 tháng 3 năm 2014.
^ Clavin, Whitney (ngày 17 tháng 3 năm 2014). “NASA Technology Views Birth of the Universe”. NASA. Truy cập ngày 17 tháng 3 năm 2014.
^ Overbye, Dennis (ngày 17 tháng 3 năm 2014). “Space Ripples Reveal Big Bang's Smoking Gun”. The New York Times. Truy cập ngày 17 tháng 3 năm 2014.
^ Overbye, Dennis (ngày 24 tháng 3 năm 2014). “Ripples From the Big Bang”. New York Times. Truy cập ngày 24 tháng 3 năm 2014.
^ ^a ^b Ade, P.A.R.; BICEP2 Collaboration (ngày 19 tháng 6 năm 2014). “Detection of B-Mode Polarization at Degree Angular Scales by BICEP2” (PDF). Physical Review Letters. 112: 241101. arXiv:1403.3985. Bibcode:2014PhRvL.112x1101A. doi:10.1103/PhysRevLett.112.241101. PMID 24996078. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2014.
^ http://www.math.columbia.edu/~woit/wordpress/?p=6865
^ Overbye, Dennis (ngày 19 tháng 6 năm 2014). “Astronomers Hedge on Big Bang Detection Claim”. New York Times. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2014.
^ Amos, Jonathan (ngày 19 tháng 6 năm 2014). “Cosmic inflation: Confidence lowered for Big Bang signal”. BBC News. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2014.
^ LIGO Scientific Collaboration; Virgo Collaboration (2012). “Search for Gravitational Waves from Low Mass Compact Binary Coalescence in LIGO's Sixth Science Run and Virgo's Science Runs 2 and 3”. Physical Review D. 85: 082002. arXiv:1111.7314. Bibcode:2012PhRvD..85h2002A. doi:10.1103/PhysRevD.85.082002.
^ Abbott, B. P.; Abbott, R.; Abbott, T. D.; Abernathy, M. R.; Acernese, F.; Ackley, K.; Adams, C.; Adams, T.; Addesso, P. (ngày 11 tháng 2 năm 2016). “Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger”. Physical Review Letters (bằng tiếng Anh). 116 (6). arXiv:1602.03837. Bibcode:2016PhRvL.116f1102A. doi:10.1103/PhysRevLett.116.061102. ISSN 0031-9007.
^ Castelvecchi, Davide; Witze, Alexandra (ngày 11 tháng 2 năm 2016). “Einstein's gravitational waves found at last”. Nature News. doi:10.1038/nature.2016.19361. Truy cập ngày 11 tháng 2 năm 2016.
^ Blum, Alexander; Lalli, Roberto; Renn, Jürgen (ngày 12 tháng 2 năm 2016). “The long road towards evidence”. Hiệp hội Max Planck. Truy cập ngày 15 tháng 2 năm 2016.
^ Abbott, B. P. (ngày 15 tháng 6 năm 2016). “GW151226: Observation of Gravitational Waves from a 22-Solar-Mass Binary Black Hole Coalescence”. Physical Review Letters. LIGO Scientific Collaboration and Virgo Collaboration. 116 (24): 241103. doi:10.1103/PhysRevLett.116.241103.
^ Commissariat, Tushna (ngày 15 tháng 6 năm 2016). “LIGO detects second black-hole merger”. Physics World. Institute of Physics. Truy cập ngày 15 tháng 6 năm 2016.

Nguồn trích dẫn

Horowitz, Wayne (1998). Mesopotamian cosmic geography. Eisenbrauns.
Bunch, Bryan, and Alexander Hellemans, "The History of Science and Technology: A Browser's Guide to the Great Discoveries, Inventions, and the People Who Made Them from the Dawn of Time to Today". ISBN 0-618-22123-9
P. Mauskopf et al., astro-ph/9911444, Astrophys. J. 536 (2000) L59-L62.
A. Melchiorri et al., astro-ph/9911445, Astrophys. J. 536 (2000) L63-L66.
P. de Bernardis et al., astro-ph/0004404, Nature 404 (2000) 955-959.
A. Readhead et al., Polarization observations with the Cosmic Background Imager, Science 306 (2004), 836-844.

Xem thêm sửa

Vũ trụ học vật lý sửa

Hệ thống đức tin sửa

Khác sửa

Cosmology@Home

Liên kết ngoài sửa

[1] Horowitz (1998), p.xii

[1908DeMundo-2] Aristotle; Forster, E. S. (Edward Seymour), 1879-1950; Dobson, J. F. (John Frederic), 1875-1947 (1914). De Mundo. tr. 2.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)

[WDL-3] “Introduction to Astronomy, Containing the Eight Divided Books of Abu Ma'shar Abalachus”. World Digital Library. 1506. Truy cập ngày 16 tháng 7 năm 2013.

[4] Adi Setia (2004), “Fakhr Al-Din Al-Razi on Physics and the Nature of the Physical World: A Preliminary Survey”, Islam & Science, 2, truy cập ngày 2 tháng 3 năm 2010

[Iskenderoglu-5] Muammer İskenderoğlu (2002), Fakhr al-Dīn al-Rāzī and Thomas Aquinas on the question of the eternity of the world, Brill Publishers, tr. 79, ISBN 90-04-12480-2

[6] John Cooper (1998), “al-Razi, Fakhr al-Din (1149-1209)”, Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, truy cập ngày 7 tháng 3 năm 2010

[BICEP2-2014-7] Staff (ngày 17 tháng 3 năm 2014). “BICEP2 2014 Results Release”. National Science Foundation. Truy cập ngày 18 tháng 3 năm 2014.

[NASA-20140317-8] Clavin, Whitney (ngày 17 tháng 3 năm 2014). “NASA Technology Views Birth of the Universe”. NASA. Truy cập ngày 17 tháng 3 năm 2014.

[NYT-20140317-9] Overbye, Dennis (ngày 17 tháng 3 năm 2014). “Space Ripples Reveal Big Bang's Smoking Gun”. The New York Times. Truy cập ngày 17 tháng 3 năm 2014.

[NYT-20140324-10] Overbye, Dennis (ngày 24 tháng 3 năm 2014). “Ripples From the Big Bang”. New York Times. Truy cập ngày 24 tháng 3 năm 2014.

[PRL-20140619-11] Ade, P.A.R.; BICEP2 Collaboration (ngày 19 tháng 6 năm 2014). “Detection of B-Mode Polarization at Degree Angular Scales by BICEP2” (PDF). Physical Review Letters. 112: 241101. arXiv:1403.3985. Bibcode:2014PhRvL.112x1101A. doi:10.1103/PhysRevLett.112.241101. PMID 24996078. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2014.

[12] ttp://www.math.columbia.edu/~woit/wordpress/?p=6865

[NYT-20140619-13] Overbye, Dennis (ngày 19 tháng 6 năm 2014). “Astronomers Hedge on Big Bang Detection Claim”. New York Times. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2014.

[BBC-20140619-14] Amos, Jonathan (ngày 19 tháng 6 năm 2014). “Cosmic inflation: Confidence lowered for Big Bang signal”. BBC News. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2014.

[LIGO-VIRGO-15] LIGO Scientific Collaboration; Virgo Collaboration (2012). “Search for Gravitational Waves from Low Mass Compact Binary Coalescence in LIGO's Sixth Science Run and Virgo's Science Runs 2 and 3”. Physical Review D. 85: 082002. arXiv:1111.7314. Bibcode:2012PhRvD..85h2002A. doi:10.1103/PhysRevD.85.082002.

[16] Abbott, B. P.; Abbott, R.; Abbott, T. D.; Abernathy, M. R.; Acernese, F.; Ackley, K.; Adams, C.; Adams, T.; Addesso, P. (ngày 11 tháng 2 năm 2016). “Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger”. Physical Review Letters (bằng tiếng Anh). 116 (6). arXiv:1602.03837. Bibcode:2016PhRvL.116f1102A. doi:10.1103/PhysRevLett.116.061102. ISSN 0031-9007.

[Nature_11Feb16-17] Castelvecchi, Davide; Witze, Alexandra (ngày 11 tháng 2 năm 2016). “Einstein's gravitational waves found at last”. Nature News. doi:10.1038/nature.2016.19361. Truy cập ngày 11 tháng 2 năm 2016.

[renn-18] Blum, Alexander; Lalli, Roberto; Renn, Jürgen (ngày 12 tháng 2 năm 2016). “The long road towards evidence”. Hiệp hội Max Planck. Truy cập ngày 15 tháng 2 năm 2016.

[PRL-20160615-19] Abbott, B. P. (ngày 15 tháng 6 năm 2016). “GW151226: Observation of Gravitational Waves from a 22-Solar-Mass Binary Black Hole Coalescence”. Physical Review Letters. LIGO Scientific Collaboration and Virgo Collaboration. 116 (24): 241103. doi:10.1103/PhysRevLett.116.241103.

[20] Commissariat, Tushna (ngày 15 tháng 6 năm 2016). “LIGO detects second black-hole merger”. Physics World. Institute of Physics. Truy cập ngày 15 tháng 6 năm 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

Thời gian biểu các thuyết vũ trụ học

Thời gian biểu sửa

Trước 1900 sửa

1900–1949 sửa

1950–1999 sửa

Từ 2000 sửa