|
===Phò tá hoàng tôn===
Quân đội của Hải Đô xâm phạm Kim Sơn, có chiếu sai Thổ Thổ Cáp và đại tướng [[Đóa Nhi Đóa Hoài]] cùng kháng địch. Năm thứ 24 (1287), tông vương [[Nãi Nhan]] phản, ngầm sai sứ liên kết với Dã Bất Cán, Thắng Lạt Cáp, Thổ Thổ Cáp bắt được sứ giả, nắm rõ tình hình, tâu lên, xin gọi bọn Thắng Lạt Cáp vào triều. Thắng Lạt Cáp bày tiệc mời 2 tướng, Đóa Nhi Đóa Hoài muốn đi, Thổ Thổ Cáp cho rằng việc này khó lường, bèn đình chỉ, nên kế của Thắng Lạt Cáp không thi hành được. Chưa được lâu, có chỉ lệnh Thắng Lạt Cáp vào triều, hắn ta sắp từ Đông Đạo lên đường, Thổ Thổ Cáp nói với Bắc An vương Na Mộc Hãn rằng: “Đất"Đất đai của hắn ở mặt đông, sang đấy thì không sợ gì nữa; ấy là thả cọp về với núi rừng đấy!”" Na Mộc Hãn bèn mệnh cho Thắng Lạt Cáp theo Tây Đạo mà đi. Có tin đồn Dã Bất Cán phản, mọi người muốn báo lên triều đình, rồi mới phát binh. Thổ Thổ Cáp không đồng ý, gấp gáp tiến quân, đi suốt 7 ngày đêm, vượt Thốc Ngột Lạt hà, giao chiến ở Bột Khiếp lĩnh, đánh cho phản quân đại bại, Dã Bất Cán một mình chạy thoát. {{ref|5}} Khi ấy Thế Tổ thân chinh Nãi Nhan, nghe tin, sai sứ mệnh cho Thổ Thổ Cáp quét sạch tàn dư phản quân, men sông tiến xuống. Gặp vạn kỵ binh của phản vương Dã Thiết Ca, Thổ Thổ Cáp đánh đuổi ông ta, giành được rất nhiều ngựa, còn bắt bọn phản vương Cáp Nhi Lỗ, dâng tù binh ở hành tại, đế giết đi. Người Khâm Sát, [[Người Kankalis|Khang Lý]] bỏ phản quân về hàng, lập tức giao cho Thổ Thổ Cáp, đặt ra Cáp Lạt Lỗ vạn hộ phủ; người Khâm Sát tản mát các nơi, làm bộ hạ của chư vương An Tây, đều lệnh cho ông thống lãnh. Khi ấy hoàng tôn Thiết Mục Nhĩ (sau này là Nguyên Thành Tông) làm phủ quân ở phương bắc, có chiếu lấy Thổ Thổ Cáp tòng chinh. Quân Nguyên đuổi theo tàn dư của Nãi Nhan ở Cáp Lạp Ôn <ref>'''Nguyên sử, tlđd''' chép là Cáp Lạt, có lẽ là Cáp Lạt hà, nay là [https://en.wikipedia.org/wiki/Khalkhyn_Gol Cáp Lạp Cáp hà]; '''Tân Nguyên sử, tlđd''' chép là Cáp Lạt Ôn, có lẽ là Cáp Lạt Ôn sơn, nay là [[Đại Hưng An Lĩnh|Đại Hưng An lĩnh]]. Cáp Lạt hà phát tích từ Đại Hưng An lĩnh</ref>, giết phản vương Ngột Tháp Hải, thu hàng tất cả bộ hạ của ông ta. Năm thứ 25 (1288), chư vương Dã Chích Lý bị phản vương Hỏa Lỗ Hỏa Tôn <ref>'''Nguyên sử, tlđd''' chép là Hỏa Lỗ Cáp Tôn; '''Tô Thiên Tước, tlđd''' và '''Tân Nguyên sử, tlđd''' chép là Hỏa Lỗ Hỏa Tôn</ref> tấn công, sai sứ cáo cấp. Thổ Thổ Cáp lại theo hoàng tôn dời quân cứu viện, đánh bại kẻ địch ở Ngột Lỗ Hôi. Quân Nguyên về đến Cáp Lạt Ôn sơn, trong đêm vượt Quý Liệt hà <ref>Nay là Quy Lưu hà</ref>, đánh bại phản vương Cáp Đan, thu hàng tất cả các bộ ở Liêu Tả, đặt Đông Lộ vạn hộ phủ. Thế Tổ khen ngợi công lao của Thổ Thổ Cáp, gả em gái của Dã Chích Lý là Tháp Luân làm vợ ông.<ref name="T1">Nguyên sử, tlđd</ref><ref name="T2">Tân Nguyên sử, tlđd</ref>
Năm thứ 26 (1289), Thổ Thổ Cáp theo hoàng tôn Tấn vương [[Cam Ma Lạt]] đánh Hải Đô. Đến Hàng Hải lĩnh <ref>Nay là [[Dãy núi Khangai|Hàng Ái sơn]]</ref>, địch đến trước, chiếm cứ nơi hiểm yếu, các cánh quân Nguyên thất bại, chỉ có Thổ Thổ Cáp đem quân bản bộ đi đầu, chiến đấu kịch liệt, cứu Tấn vương ra ngoài. Kỵ binh của địch đuổi theo, Thổ Thổ Cáp bèn tuyển quân tinh nhuệ đặt mai phục để đợi, phản quân không dám đến gần. Mùa thu, tháng 7 ÂL, Thế Tổ đi tuần biên giới phía bắc, triệu kiến úy lạo Thổ Thổ Cáp. Sau khi về kinh sư, Thế Tổ lại khen ngợi Thổ Thổ Cáp trong bữa tiệc lớn; luận công chư tướng, ban thưởng cho người Khâm Sát trước hết. {{ref|6}} <ref name="T1">Nguyên sử, tlđd</ref><ref name="T2">Tân Nguyên sử, tlđd</ref>
===Săn bắn bắc biên===
Ban đầu, nhà Nguyên diệt Tống, Thế Tổ mệnh cho 1000 tô hộ (hộ làm ruộng thuê) ở Kiến Khang, Lư, Nhiêu sung làm hộ Cáp Lạt Xích, thêm 1700 hộ đã bắt được ban cho Thổ Thổ Cáp, còn cho 1 con trai làm quan, để đốc trách việc thu thuế.<ref name="T1">Nguyên sử, tlđd</ref> Năm thứ 28 (1291), Thổ Thổ Cáp tâu: “Quân"Quân Cáp Lạt Xích có hơn vạn, đủ để sử dụng.”" Có chiếu ban châu mạo (mũ đính ngọc trai), châu y (áo đính ngọc trai), kim đái (đai vàng), ngọc đái (đai ngọc), chim cắt Hải Đông Thanh mỗi món được một; còn ban cho bộ khúc của Thổ Thổ Cáp thuế y (áo lông mềm), vạn xúc kiêm tố (lụa nhũn). Thổ Thổ Cáp soái vạn người Cáp Lạt Xích lên phía bắc săn bắn ở Hán Tháp Hải, kẻ địch ở vùng biên nghe tin đều bỏ đi. Mùa thu năm thứ 29 (1292), lược đất Kim Sơn, bắt hơn 3000 hộ của Hải Đô, trở về [[Cáp Lạp Hòa Lâm|Hòa Lâm]]. Có chiếu sai Thổ Thổ Cáp tiến đánh thị tộc Khất Lý Cát Tư ([[Người Kyrgyz|Qirqisud]]). Mùa xuân năm thứ 30 (1293), quân Nguyên đến Khiêm hà <ref>'''Tô Thiên Tước, tlđd''' và '''Nguyên sử, tlđd''' đều chép là Khiếm hà; '''Tân Nguyên sử, tlđd''' chép là Khiêm hà. Nay là thượng du [[Sông Enisei|Diệp Ni Tái hà]]</ref>, đi trên băng mấy ngày, đến được lãnh thổ của họ, bắt hết 5 bộ của thị tộc này, đóng đồn để giữ. Tâu lên công trạng, được gia Long Hổ vệ thượng tướng quân, còn cấp cho Hành xu mật viện ấn. Hải Đô nghe tin quân Nguyên chiếm Khất Lý Cát Tư, bèn đưa quân đến Khiêm hà, Thổ Thổ Cáp đánh bại ông ta, bắt tướng địch là Bột La Sát.<ref name="T1">Nguyên sử, tlđd</ref><ref name="T2">Tân Nguyên sử, tlđd</ref>
==Phụng sự [[Nguyên Thành Tông]]==
* [[Lưu Nghênh Thắng]] – '''Nguyên sử''' (tân biên) – NXB Trung Hoa Thư Cục, 12/2006, ISBN 9622319351
* [[Ngu Tập]] (đời Nguyên) – '''Đạo viên học cổ lục, quyển 23, Cú Dung quận vương thế tích bi''' – Tập đoàn xuất bản Cát Lâm, 05/2005, ISBN 9787807201878
* Bài viết [[Tu Hiểu Ba]] – '''“Nguyên"Nguyên sử”sử" Thổ Thổ Cáp, Bất Hốt Mộc truyện đính ngộ''' kỳ 4, tạp chí Văn Hiến, 1997, Bắc Kinh
==Khảo chứng==
# {{note|1}} Tô Thiên Tước, tlđd: ''Tổ tiên của ngài là người bộ tộc Án Đáp Hãn Sơn ở Chiết Liên xuyên <ref>Nay là khu vực đồng bằng địa cấp thị [[Thông Liêu]], [[Nội Mông Cổ]]</ref>, phía bắc Vũ Bình lộ <ref>Nay là khu vực từ Nguyên Bảo sơn cho đến bắc bộ [[Ninh Thành, Xích Phong|Ninh Thành]] thuộc địa cấp thị [[Xích Phong]], Nội Mông Cổ</ref>, về sau dời sang tận cùng tây bắc, đến khu vực có núi Ngọc Lý Ba Lý, được bao bọc bởi 2 con sông: trái là Áp Xích <ref>'''Lưu Nghênh Thắng, tlđd''' cho rằng '''Áp Xích''' là lầm, phải là '''Áp Diệc''' mới đúng; nay là [[Sông Ural|sông Ô Lạp Nhĩ]]</ref>, phải là Dã Đích Lý <ref>Nay là [[Sông Volga|sông Phục Nhĩ Gia]]</ref><ref>'''Tu Hiểu Ba, tlđd''' qua khảo sát cho biết núi Ngọc Lý Ba Lý nằm ở hạ du của 2 con sông này</ref>, bèn định cư ở đó, đặt (quốc) hiệu là Khâm Sát. Đất ấy cách Trung Quốc hơn 3 vạn dặm, đêm mùa hạ cực ngắn, mặt trời mọc một lúc rồi lặn mất. Đất đai màu mỡ, cỏ cây tươi tốt, thổ sản hợp với ngựa. Người giàu có sở hữu cả vạn con. Có tục giữ đồ binh ở cạnh chỗ ngồi, tính dũng mãnh cương liệt, nhờ phong thổ mà được vậy.''
# {{note|2}} Tô Thiên Tước, tlđd: ''Thủy tổ của ngài là Khúc Niên, cao tổ là Toa Mạt Nạp, tằng tổ là Diệc Nột Tư <ref>'''Nguyên sử, tlđd''' chép là Diệc Nạp Tư. '''Nột/Nạp''' đều có bính âm là nà</ref>, đời đời làm Khâm Sát quốc vương. Thái Tổ chinh nước Miệt Khất <ref>'''Nguyên sử, tlđd''' chép là '''Miệt Lý Khất'''; các tài liệu hiện này đều phổ biến là '''Miệt Nhi Khất'''</ref>, chúa của họ là Hỏa Đô chạy đến Khâm Sát, sai sứ dụ Diệc Nột Tư rằng: “Mày"Mày sao dám giấu con nai đã trúng tên của ta? Đừng làm vậy, vạ sắp đến với mày đấy!”" Diệc Nột Tư nói với sứ giả rằng: “Chim"Chim sẻ trốn chim chiên, nhờ nơi rừng rậm mà được sống; ta còn không bằng cây cỏ ru?”"''
# {{note|3}} Tô Thiên Tước, tlđd: ''Năm đinh dậu, Hiến Tông ở tiềm để <ref>Tiềm để là nơi ở của Hoàng đế khi chưa lên ngôi</ref>, phụng mệnh đánh dẹp, binh đã đến cõi, cha của ngài là Ban Đô Sát đưa cả tộc nghênh hàng,...'' Nguyên sử, tlđd: ''Thành Cát Tư hãn mệnh cho tướng đi dẹp. Diệc Nạp Tư đã già, trong nước đại loạn, con của Diệc Nạp Tư là Hốt Lỗ Tốc Man sai sứ nhận tội với Thái Tông. Mà Hiến Tông thụ mệnh cầm quân, con Hốt Lỗ Tốc Man là Ban Đô Sát đưa cả tộc nghênh hàng.'' Tân Nguyên sử, tlđd: ''Thái Tổ mệnh cho Triết Biệt, Tốc Bất Đài đánh Khâm Sát, ông nội của Thổ Thổ Cáp là Hốt Đô Tốc Man đưa con trai là Ban Đô Sát nghênh hàng.''
# {{note|4}} Tô Thiên Tước, tlđd: ''Về triều, đế triệu đến trước giường úy lạo ông, ban cho tửu khí cùng kim tệ, quan phục Chích tôn để dự tiệc, một con chim cắt Hải Đông Bạch, còn ban cho đại trướng, dụ ông rằng: “Vũ"Vũ trướng của tổ tông, không phải là nơi mà bề tôi có thể dùng, bởi khanh có thể giành lại, nên ban cho khanh.”" Hạ chiếu: “Người"Người Khâm Sát là dân thuộc về chư vương, đều làm riêng hộ tịch cho họ, thuộc về Thổ Thổ Cáp; mỗi hộ được nhận 2000 xâu tiền, hằng năm ban cho thóc lụa, tuyển kẻ tài dũng, dùng làm túc vệ.”"''
# {{note|5}} Tô Thiên Tước, tlđd: ''Mùa xuân năm thứ 24, Đông Phiên chư vương Nãi Nhan bạn, ngầm liên kết với đồng bọn Dã Bất Cán, Thắng Lạt Cáp ở bắc biên, gián điệp của 2 người vào trong quân, bị ngài bắt được, biết hết nội tình của họ, sai sứ báo về, còn nói: “Nên"Nên triệu bọn Thắng Lạt Cáp đến khuyết.”" Một ngày Thắng Lạt Cáp đặt tiệc, triệu ngài cùng Đóa Nhi Đóa Hoài, Đóa Nhi Đóa Hoài sắp đi, ngài ngăn ông ta rằng: “Hắn"Hắn giấu diếm họa tâm, chúng ta đến, ắt bị bắt, đại quân còn ai thống lãnh?”" bèn không đi. Sau đó có chỉ lệnh Thắng Lạt Cáp vào triều, sắp theo Đông Đạo mà đi. Ngài nói với Bắc An vương rằng: “Bọn"Bọn chúng được chia đất ở mặt đông, ra đấy thì không lo gì nữa, ấy là thả cọp vào núi rằng vậy!”" Bèn mệnh (ông ta) theo tây đạo mà đi. Có người nói Dã Bất Cán bạn, mọi người muốn trước hết báo về triều, rồi mới phát binh. Ngài nói: “Binh"Binh quý thần tốc, tôi tận trung với nước, đang lúc gặp việc cần phải quyền nghi. Nếu hắn quả thực đã bạn, binh chí có thể lập tức bắt ngay, không nên bó buộc mà phải nhanh lên.”" Mọi người lấy làm phải. Hôm ấy khởi hành, ngài làm tiền phong, rong ruổi 7 ngày đêm, vượt Thốc Ngột Lạt hà, cùng Dã Bất Cán giao chiến ở Bột Khiếp lĩnh. Hắn đại bại, bị bắt vô kể, Dã Bất Cán một mình chạy thoát.''
# {{note|6}} Tô Thiên Tước, tlđd: ''Tháng 7 mùa thu, Thế Tổ tuần hạnh bắc biên, khen ngợi ngài rằng: “Nhớ"Nhớ khi xưa Thái Tổ khởi nghiệp, thua trận về tay Vương Hãn, cùng một, hai bề tôi hiền uống nước Ban Thuật hà <ref>'''Nguyên sử, tlđd''' chép là '''Ban Thuật hà'''; '''Tân Nguyên sử, tlđd''' chép là '''Ban Châu Nhĩ hà'''</ref>, đến nay còn truyền tụng. Khanh có lòng son bảo vệ xã tắc, nức tiếng Sóc Nam <ref>Quận Sóc Phương được đặt vào [[Tây Hán|đời Tây Hán]], phế vào đời Đông Hán; quận trị nay là kỳ [[Hàng Cẩm]], địa cấp thị [[Ngạc Nhĩ Đa Tư]], Nội Mông Cổ. Sóc Phương nằm ở cực bắc của nhà Hán, nên Sóc Phương hay Sóc là phiếm từ chỉ phương bắc</ref>, dẫu mất mà như vẫn còn <ref>Nguyên văn: ''tuy tử chi nhật, do sanh chi niên''</ref>, khanh hãy gắng lên.”" Về đến kinh sư, cùng quần thần ăn tiệc, lại dụ ngài rằng: “Người"Người sóc phương đến, (kể rằng) Hải Đô có nói: ‘Chiến dịch Hàng Hải, giả sử biên tướng của họ người nào cũng thiện chiến như Thổ Thổ Cáp, tôi há được yên lành như thế này.’ Tất cả tướng sĩ có công, hãy lệnh cho họ vào triều kiến, trẫm muốn gặp mặt để khen thưởng.”" Ngài nói: “Theo"Theo điển lệ phong thưởng, tướng sĩ Mông Cổ nên ở trước bọn họ.”" Thế Tổ nói: “Khanh"Khanh không cần nhường nhịn, nếu bọn chúng muốn được ở trên bọn ngươi, sao không ra sức chiến đấu như bọn ngươi!?”" Hôm sau, triệu các tướng sĩ, ban thưởng có phân biệt.''
==Chú thích==
|
