Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Guatemala”

'''Guatemala''', tên chính thức '''Cộng hoà Guatemala''' ({{lang-es|República de Guatemala}}, [[Ký hiệu ngữ âm quốc tế|IPA]]: {{IPA|[re'puβlika ðe ɰwate'mala]}}, [[Tiếng Việt]]: ''Cộng hòa Goa-tê-ma-la''<ref>http://www.mofa.gov.vn/vi/cn_vakv/</ref>), là một quốc gia tại [[Trung Mỹ]], ở phần phía nam [[Bắc Mỹ]], giáp biên giới với [[México|Mexico]] ở phía tây bắc, [[Thái Bình Dương]] ở phía tây nam, [[Belize]] và [[Biển Caribe]] ở phía đông bắc, và [[Honduras]] cùng [[El Salvador]] ở phía đông nam.

Từ [[thế kỷ thứ 3 TCN]] tới [[thế kỷ thứ 12]] [[công Nguyên|sau Công Nguyên]], các vùng đất thấp khu vực [[el Petén|Petén]] và [[Izabal]] là nơi sinh sống của nhiều bộ lạc thổ dân thuộc bộ tộc [[người Maya|Maya]]. Trong khi đó bộ tộc [[Quiché|K'iche]] ngụ canh ở vùng cao nguyên miền trung Guatemala.

Khi được tin người [[Tây Ban Nha]] đã chinh phục được đế quốc [[Aztec]] ở Mexico thì bộ tộc K'iche ở Guatemala gửi sứ thần ra bắc bái yết [[Hernán Cortés]] và xin [[triều cống]], nhận làm thuộc quốc. Bấy giờ là năm 1521. Hai năm sau Cortés phái [[Pedro de Alvarado]] vào Guatemala giám sát tình hình, dẫn theo 173 kỵ binh, 300 lính Tây Ban Nha cùng 200 quân Mexico thuộc bộ tộc Tlaxcala. Người K'iche thấy Tây Ban Nha động binh bèn chống cự lại nhưng thua to ở trận Quetzaltenango. Kinh thành Utatlán của K'iche bị đốt rụi. Chính quyền Tây Ban Nha từ đó trực tiếp cai trị xứ Guatemala, lấy Iximché làm thủ phủ. Năm 1527 vì tình hình bất an Alvarado bỏ Iximché, dời đô về [[Santiago de los CaballerosAntigua (Guatemala)|Santiago de los Caballeros]] để dễ cố thủ hơn. Dù vậy các bộ tộc miền núi như nhóm Achi' vẫn không quy phục nên vùng [[Alta Verapaz]] vẫn độc lập nhưng ngược lại nhờ hoạt động truyền giáo của [[Giáo hội Công giáo Rôma|Giáo hội Công giáo La Mã]], ảnh hưởng của Tây Ban Nha dần dần lan rộng. Đến năm 1540 thì dân miền núi cũng công nhận chính quyền thuộc địa. Một số nhà truyền giáo, nổi tiếng nhất là tu sĩ [[Bartolomé de las Casas]], đã bảo vệ người bản xứ khi quân đội Tây Ban Nha đàn áp thổ dân. Tuy nhiên Giáo hội thì thi hành chính sách hủy diệt các thư tịch cổ, và hầu như tất cả các sách vở Maya trước thế kỷ 16 đã mất tích. Một số ít còn sót lại gồm có: ''[[Popol Vuh]]'', ''Anales de los Kakchiqueles'', và ''Chilam Balam''. Những văn bản này may mắn là được các nhà truyền giáo Tây Ban Nha sau khi phát hiện đã cất giữ nên còn đến nay.

Khi tình hình quân sự đã ổn định hơn thì triều đình Tây Ban Nha cho chỉnh đốn lại việc cai trị, thành lập đơn vị Trấn Guatemala (''Capitanía General de Goathemala'' hay còn gọi là ''Audiencia de Guatemala'') trông coi một dải đất rộng lớn từ phía nam [[Tân Tây Ban Nha]] (Nueva España, tức [[México]]) đến tận [[Panama]]. Đơn vị Guatemala này bao gồm cả [[Chiapas]] (nay thuộc México), [[El Salvador]], [[Honduras]], [[Nicaragua]], và [[Costa Rica]]. Thủ phủ Santiago de los Caballeros không lâu biến thành đô thị lớn thứ ba ở châu Mỹ La Tinh, chỉ sau [[Thành phố México]] và [[Lima]]. Vùng đất này không giàu khoáng sản (vàng và bạc) như México và [[Peru|Perú]] nhưng cung cấp một số nông và lâm sản giá trị như [[mía]], [[cocoa]], [[Thuốc nhuộm màu chàm|phẩm chàm]] (añil), phẩm đỏ [[rệp son]] cùng các loại gỗ quý dùng trong việc xây cất và trang trí các công trình bên mẫu quốc.

Các tỉnh của Guatemala tạo thành [[Cộng hòa Liên bang Trung Mỹ|Liên hiệp các Tỉnh Trung Mỹ]], cũng được gọi là Liên bang Trung Mỹ (Federacion de Estados Centroamericanos). Thành phố thủ đô vẫn là [[Thành phố Guatemala]], ngày nay đây vẫn là thành phố đông đúc nhất Trung Mỹ.

Tháng 10 năm 1944, nhà độc tài [[Jorge Ubico]] bị cuộc cách mạng do sinh viên lãnh đạo lật đổ. Sự kiện này dẫn tới cuộc bầu cử đưa [[Juan Jose Arevalo|Jose Arévalo]], tổng thống bầu cử dân chủ đầu tiên của Guatemala cầm quyền đủ nhiệm kỳ, lên nắm quyền. Các chính sách "Xã hội Thiên chúa giáo" của ông, có cảm hứng từ chính sách [[Chính sách kinh tế mới (Hoa Kỳ)|New Deal]] của Hoa Kỳ, bị các chủ đất và tầng lớp giàu có chỉ trích là mang hơi hướng cộng sản.

Giai đoạn này cũng là thời điểm khởi đầu cuộc [[Chiến tranh Lạnh|Chiến tranh lạnh]] giữa [[Hoa Kỳ]] và [[Liên Xô|Liên xô]] ghi dấu ấn trong lịch sử Guatemala. Năm [[1954]], người kế nhiệm sau cuộc bầu cử tự do của Arévalo là [[Jacobo Arbenz Guzmán|Jacobo Arbenz]] bị một nhóm người Guatemala được [[Cơ quan Tình báo Trung ương (Hoa Kỳ)|Cục tình báo trung ương Mỹ]] (CIA) hậu thuẫn lật đổ, sau khi chính phủ sung công những vùng đất bỏ hoang thuộc sở hữu của [[Liên minh Công ty Hoa quả]], một công ty buôn chuối có trụ sở tại Mỹ. Mật hiệu của CIA cho vụ đảo chính này là [[Chiến dịch PBSUCCESS]], lần thành công thứ hai trong việc lật đổ một chính phủ nước ngoài của CIA. Thời gian cầm quyền quân sự sau đó, bắt đầu bằng nhà độc tài [[Carlos Castillo Armas]], dẫn tới hơn 30 nội chiến, từ [[1960]], gây ra cái chết của ước tính 200.000 thường dân Guatemala. Vì chính quyền quân sự sử dụng các biện pháp tra tấn, bắt cóc, chiến tranh "[[tiêu thổ]]" không hạn chế và các biện pháp tàn bạo khác, đất nước đã trở thành một xã hội [[cùng khổ]].

<!--Someone with historical knowledge of these events please tie this datum into the thread of the article: i.e., the war was 36 years long (see below), so who was fighting against the government pre-1982? What was the goal of URNG, and what actions did it take that contributed to the war that is being described above and below? -->Năm 1982, bốn nhóm [[Chủ nghĩa Marx|Mác xít]] thành lập tổ chức du kích [[Tổ chức Cách mạng Thống nhất Quốc gia Guatemala]] (URNG).

Cuộc chiến tranh đẫm máu dài 36 năm chấm dứt năm [[1996]] với một thỏa thuận hòa bình giữa phe du lích và chính phủ của Tổng thống [[Álvaro Arzú]], với sự hỗ trợ của [[Liên Hiệp Quốc|Liên hiệp quốc]]. Hai bên đều có những sự nhượng bộ lớn. Các trung tâm đô thị thuộc quyền kiểm soát của quân đội trong khi URNG tiếp tục có sự hiện diện mạnh mẽ ở vùng nông thôn. Theo [[Ủy ban Lòng tin]] do Liên hiệp quốc đỡ đầu, các lực lượng chính phủ và bán quân sự là thủ phạm gây ra hơn 90% các vụ vi phạm nhân quyền trong chiến tranh. Trong mười năm đầu tiên, số nạn nhân của những vụ khủng bố được chính phủ hậu thuẫn chủ yếu là sinh viên, công nhân, nhà chuyên nghiệp, và các nhân vật đối lập thuộc mọi khuynh hướng chính trị, nhưng ở những năm sau này, số nạn nhân lên tới hàng nghìn người chủ yếu là nông dân Maya và những người dân thường. Hơn 450 làng Maya đã bị phá hủy và hơn 1 triệu người trở thành người tị nạn. Đây được coi là một trong những vụ [[thanh lọc sắc tộc]] tồi tệ nhất tại Mỹ La tinh thời hiện đại. Ở một số vùng, như [[Baja Verapaz]], Ủy ban Lòng tin cho rằng chính phủ Guatemala đã thực hiện một chính sách [[diệt chủng]] có chủ định chống lại một số nhóm sắc tộc.

Chính trị Guatemala dựa trên hình thức [[cộng hòa|cộng hoà]] [[dân chủ đại nghị|đại diện dân chủ]] [[hệ thống tổng thống chế|tổng thống]], theo đó [[Tổng thống Guatemala]] vừa là [[nguyên thủ quốc gia]] vừa là [[lãnh đạo chính phủ]], và một hệ thống đa đảng phái. [[Quyền hành pháp]] thuộc chính phủ. [[Quyền lập pháp]] do cả [[chính phủ]] và [[Đại hội Cộng hoà Guatemala|Đại hội Cộng hoà]] đảm nhiệm. [[Tư pháp]] độc lập với hành pháp và lập pháp. Quốc hội Guatemala gồm 80 thành viên, được bầu theo phổ thông đầu phiếu, nhiệm kì 4 năm.

Lĩnh vực nông nghiệp chiếm một phần tư [[Tổng sản phẩm nội địa|Tổng sản phẩm quốc nội]] (GDP), hai phần ba xuất khẩu và một nửa lực lượng lao động.

Theo [[World Fact Book]] của CIA, người [[Mestizo]], hay như được gọi là [[người Ladino|Ladino]] tại Trung Mỹ, (lai [[Người bản xứ Châu Mỹ|người da đỏ Châu Mỹ]]-Tây Ban Nha, hay người thuần chủng da đỏ Châu Mỹ nhưng nói tiếng Tây Ban Nha) và những người có tổ tiên Âu (chủ yếu là [[người Tây Ban Nha]], nhưng gồm cả [[người Đức]], [[người Anh]], [[người Ý|người Italia]], và [[người vùng Scandinavia]]) chiếm 60% dân số trong khi người da đỏ Châu Mỹ chiếm xấp xỉ 40% ([[Quiché|K'iche]] 9.1%, [[Cakchiquel|Kaqchikel]] 8.4%, [[Mam]] 7.9%, [[Q'eqchi]] 6.3%, các nhóm khác Maya 8.6%, bản xứ không phải Maya 0.2%, khác 0.1%). Các nhóm dân tộc khác gồm [[Garifuna]] là hậu duệ của các nô lệ Châu Phi sống chủ yếu tại Livingston và [[Puerto Barrios]], và những tộc người da đen và [[mulatto]]s khác chiếm 1-2% dân số; người Ả rập gốc [[Liban]] và [[Syria]], và người Châu Á, chủ yếu là hậu duệ [[Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa|người Hán]], chiếm khoảng 2% dân số. Cũng có một cộng đồng [[Triều Tiên]] tại Guatemala City và tại [[Mixco]] gần đó, hiện khoảng 50.000 người nhưng con số đang tiếp tục tăng lên.

Dù đa số dân cư Guatemala sống ở các vùng thôn quê, quá trình [[đô thị hóa|đô thị hoá]] đang tăng tốc. [[Guatemala City]] (gần 3 dân) đang mở rộng với tốc độ nhanh, và [[Quetzaltenango]], thành phố lớn thứ hai (xấp xỉ 300 ngàn dân), cũng đang mở rộng. Di cư từ nông thôn ra thành thị được thúc đẩy bởi sự sao lãng của chính phủ với vùng nông thôn, cộng thêm giá cả hàng nông sản thấp, các điều kiện lao động nặng nhọc, sự tập trung đất trồng trọt vào tay một số gia đình giàu có, và nhận thức (thường là sai lệch) về đồng lương cao sẽ có được trong các thành phố. Nói chung các nông dân nghèo thường tới những khu vực ngoại ô thành phố, sống một cuộc sống bấp bênh trên các sườn núi.

Tôn giáo chủ yếu là [[Giáo hội Công giáo Rôma|Cơ đốc giáo La Mã]]. Đạo [[Tin Lành]] và các tôn giáo [[văn minh Maya|Maya]] được khoảng 33% và 1% tín ngưỡng. Thường những lễ nghi truyền thống Maya được kết hợp vào trong các nghi lễ và tín ngưỡng Thiên chúa giáo, một quá trình được gọi là [[thuyết hổ lốn]].

Năm 1900, dân số Guatemala là 885.000 [http://www.library.uu.nl/wesp/populstat/Americas/guatemac.htm]. Trong thế kỷ hai mươi dân số nước này đã tăng thêm mười bốn lần, tốc độ tăng trưởng cao nhất Tây Bán Cầu. Quá trình di cư ngày càng mạnh của người dân Guatemala sang [[Hoa Kỳ]] khiến số lượng các cộng đồng người Guatemala tại [[California]], [[Florida]], [[Illinois]], [[Thành phố New York|New York]],[[Texas]] và nhiều nơi khác không ngừng phát triển từ thập niên 1970.

Thời thuộc địa, [[Giáo hội Công giáo Rôma|Cơ đốc giáo La Mã]] là tôn giáo duy nhất, và hiện đây vẫn là đức tin vượt trội với khoảng hai phần ba dân chúng là giáo dân. Tuy nhiên, các giáo phái [[Tin Lành|Tin lành]] cũng đã có sự tăng trưởng đáng kể trong những thập kỷ gần đây, đặc biệt dưới thời cầm quyền của nhà độc tại đồng thời là mục sư Phúc Âm, Tướng [[Efraín Ríos Montt]]. Khoảng một phần ba người Guatemala theo [[Sách Phúc Âm|Phúc Âm]] và [[Tôn giáo tin vào phép lạ]].