Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Thủy chiến Tonlé Sap”

| caption = Hình ảnh [[thủy quân]] [[Champa]] ở [[di tích]] [[Bayon]].

| casus = [[Panduranga]] quật khởi dưới ách đô hộ của [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]].

'''Thủy chiến Tonlé Sap'''<ref>[http://www.gettyimages.com/detail/photo/the-bayon-bas-relief-depicts-a-battle-on-high-res-stock-photography/148571467 The Bayon bas-relief depicts a battle on the Tonlé Sap lake, Angkor Thom]</ref> ([[Pháp văn]]: ''Bataille de Tonlé Sap'', [[Anh văn]]: ''Battle of Tonlé Sap'', [[Hán văn]]: 洞里薩湖之戰) là một biến cố ngắn diễn ra trong năm 1177, được [[ký ức]] hóa ở [[di tích]] [[Angkor Wat]] và nhiều [[văn bi]] [[Champa]]. Sự kiện này tuy chỉ gây tác động xấu nhất thời cho nền [[văn hóa]] [[Angkor]] nhưng khơi mào cho giai đoạn lụi tàn của nó.

Trong thời kỳ đỉnh thịnh suốt [[thế kỷ X]] đến [[thế kỷ XII|XII]], chủ trương của triều đình [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] là vun bồi nền [[văn hóa]] của mình, đồng thời tận lực mở rộng [[cương vực]] ra toàn khu vực [[Bán đảo Trung-Ấn|Trung-Ấn]]. Vì thế, các [[thành quốc]] trù phú ở [[duyên hải]] [[Nam Trung Bộ]] là một trong những đích đến của người [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]].

Kể từ năm 967, [[quốc gia]] [[Champa]] đã hoàn toàn phân rã ; dải đất nay là [[Nam Trung Bộ]] trở thành [[chế độ phong kiến]] với 5 tiểu quốc tự trị, trong đó, [[Vijaya (Champa)|Vijaya]] có vai trò như [[lãnh tụ]] của [[không gian]] [[Champa]], các tiểu quốc còn lại phải phụng cống xưng thần. Tuy khối [[Champa]] chỉ gồm những lãnh địa nhỏ yếu, nhưng cuộc sống rất phát đạt nhờ quảng đại [[giao thương]]. Theo ký sự của nhiều khách trú [[Trung Hoa]] hoặc [[Ấn Độ]], người [[Champa]] luôn ưa thích [[phục sức]] bằng [[vàng]] ròng, thậm chí thường may lẫn [[vàng]] vào [[áo]] [[quần]]. Vì lẽ đó, dường như người [[Champa]] phải trả cái giá đắt cho chính sự thịnh vượng của mình.

[[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] dưới sự cai trị của [[Suryavarman II]] đạt tới tột đỉnh huy hoàng. Ngôi đền đồ sộ nhất của [[kinh đô]] [[Angkor]] được xây dựng trong 37 năm: [[Angkor Wat]], là nơi thờ thần [[Vishnu]]. Ông đã xâm chiếm đến nơi hiện nay là cực Bắc [[Lào]], phía Tây thôn tính được [[vương quốc]] [[Haripunjaya]] (nay là Trung phần [[Thái Lan]]) và một khu vực phía viễn Tây vốn thuộc [[vương quốc]] [[Pagan]], phía Nam lấn đến [[vương quốc]] [[Grahi]] (nay là tỉnh [[Nakhon Si Thammarat]] của [[Thái Lan]]), phía Đông lấn dần rồi đô hộ tất cả các tiểu quốc [[Champa]].

Không còn nhiều [[ký ức]] được lưu lại về quãng thời gian đô hộ của [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]], nhưng việc bị tước đoạt quyền tự trị đã khiến người [[Champa]] tức giận. Từ cực Nam, vị lãnh chúa có tước hiệu [[Po Klong Garai]] (lên ngôi vào năm 1167) đã triệu tập những tì tướng đáng tin cẩn nhất của mình, kín đáo chuẩn bị cho một cuộc phản kháng. Điều mà ông trù liệu ban sơ chỉ là thừa cơ hội [[Vijaya (Champa)|Vijaya]] suy yếu để cắt đứt mối quan hệ bất bình đẳng với thành quốc này ; nhưng thành công quá chóng vánh trước những ứng phó kém cỏi của [[Vijaya (Champa)|Vijaya]] và cả đạo quân chiếm đóng [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] đã khiến [[Po Klong Garai]] thấy rằng, đây là thời cơ hi hữu để [[Panduranga]] vươn lên thống trị khối [[Champa]]. Muốn vậy, [[Po Klong Garai]] phải gây dựng uy tín thông qua việc đương đầu với địch thủ truyền kiếp của người [[Champa]] - tức là triều đình [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] - dù thực tế là chế độ bảo hộ không lấy gì làm khắc nghiệt.

Sự may mắn đạt được của [[Po Klong Garai]] là khi người [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] mải miết hoàn tất đại công trình [[Angkor Wat]] cùng hàng loạt đền đài trong khu vực [[Angkor]], triều đình đắm chìm trong hoan tiệc hoặc những cuộc tranh vị đẫm [[máu]]. Các toán quân của [[Po Klong Garai]] bí mật men theo con [[nước]] triền [[sông]] [[Mekong]] để tiến vào các khu vực cư trú của người [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]], khoảng cách ngắn từ [[Panduranga]] sang tới [[Angkor]] cũng là một thuận lợi tiếp theo cho [[Po Klong Garai]].

Trong một thời điểm chưa rõ vào năm 1177, lần đầu tiên người [[Champa]] đụng độ đế quốc [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] ngay trên [[lãnh thổ]] [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]]. Lực lượng [[thủy quân]] tinh nhuệ từ [[Panduranga]] gặp phải một đạo quân mỏi mệt ít thao luyện của [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]], đã gây ra một cuộc chiến kinh hoàng ở lưu vực hồ [[Tonlé Sap]]. Bản thân [[vua]] [[Tribhuvanadityavarman]]<ref name=Higham>Higham, C., 2001, The Civilization of Angkor, London: Weidenfeld & Nicolson, ISBN 9781842125847</ref>{{rp|120}}<ref name=Coedes>{{cite book|last= Coedès|first= George|authorlink= George Coedès|editor= Walter F. Vella|others= trans.Susan Brown Cowing|title= The Indianized States of Southeast Asia|year= 1968|publisher= University of Hawaii Press|isbn= 978-0-8248-0368-1}}</ref>{{rp|163–164,166}}<ref name=Higham>Higham, C., 2001, The Civilization of Angkor, London: Weidenfeld & Nicolson, ISBN 9781842125847</ref>{{rp|120}}<ref name=Coedes>{{cite book|last= Coedès|first= George|authorlink= George Coedès|editor= Walter F. Vella|others= trans.Susan Brown Cowing|title= The Indianized States of Southeast Asia|year= 1968|publisher= University of Hawaii Press|isbn= 978-0-8248-0368-1}}</ref>{{rp|163–164,166}} bị giết nơi trận tiền khiến đội ngũ rối loạn, nhiều [[thuyền]] [[bè]] tự húc vào nhau rồi chìm, số còn sống sót thì tháo chạy ngược về [[Yaśodharapura]]. [[Po Klong Garai]] thừa thắng đã hạ lệnh toàn quân ruổi thuyền lên tận [[Xiêm Riệp]], quan trấn thủ tại đây cũng vứt thành mà chạy. Sự kiện này được mô tả rõ rệt trên những bức [[tường]] Bayon và [[Banteay Chhmar]].

Quân đoàn [[Panduranga]] dễ dàng tiến vào được kinh đô [[Yaśodharapura]]. [[Po Klong Garai]] bỏ mặc cho [[binh sĩ]] thỏa thuê cướp bóc, chém giết và [[hiếp dâm]] với lý do trả đũa cho thời kỳ bị [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] áp bức. Hầu hết khu vực [[Yaśodharapura]], cùng với [[Angkor Wat]] bị quân [[Panduranga]] đốt phá tan hoang, mãi đến khi [[Jayavarman VII]] cởi được ách đô hộ của người [[Champa]] thì đại công trình này mới dần được phục hồi. Trong mấy năm sau sự biến hồ [[Tonlé Sap]], [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] mất phần lớn quyền tự trị, trở thành đối tượng bị chiếm đóng và áp bức tàn tệ. Từ địa vị kẻ chống ách đô hộ, [[Panduranga]] đã trở thành người xâm lược.

Mặc dù sự kiện thủy chiến [[Tonlé Sap]] cùng với cuộc tàn phá kinh đô [[Yaśodharapura]] không trực tiếp hoặc ngay lập tức làm sút giảm nền [[văn hóa]] [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]], nhưng nó khiến [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] đánh mất uy thế trước [[chư hầu]] và tạm thời đánh dấu kết cho những cuộc tranh vị nơi vương đình. Đối với [[Champa]], đây là điều kiện thuận lợi cho sự tái thống nhất sau hai [[thế kỷ]] phân rã, tuy rằng hình thái [[phong kiến]] vẫn được bảo trì. Từ lúc này, nền [[văn hóa]] [[Champa]] dời hẳn trọng tâm tới lãnh địa [[Panduranga]], đồng thời đưa [[Po Klong Garai]] lên địa vị [[lãnh tụ]] của toàn khối.

Nhưng để giành được phần thắng, cũng như duy trì sự đô hộ [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]], [[Panduranga]] phải gánh quá nhiều hao tổn. Bởi vậy, vào năm 1190, [[Jayavarman VII]] (lên ngôi năm 1181) nhờ sự trợ lực của [[Vidyanandana]]<ref>Sau trở thành [[Jaya Indravarman V]] của [[Vijaya (Champa)|Vijaya]].</ref> ([[vương tử]] [[Vijaya (Champa)|Vijaya]], vốn bất mãn với uy thế của [[Panduranga]]) đã quật khởi phản kháng được đạo quân chiếm đóng [[Panduranga]], vốn đã trở nên suy nhược trong thời gian quá dài lưu trú ở [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]]. Chẳng những thế, [[Jayavarman VII]] đuổi được tới tận [[lãnh thổ]] [[Champa]], qua đó khối [[Champa]] lại thành phiên thuộc của [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]], nhưng chỉ qua hình thức cống nạp chứ không có đóng quân như trước. Từ thời điểm này, [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] không còn khả năng gây ảnh hưởng đến các tiểu quốc [[Champa]] nữa.

Về phần [[Po Klong Garai]], ông vẫn được các đấu thủ kiêng dè và nể trọng, đối với các tiểu quốc [[Champa]] còn lại thì [[Panduranga]] tồn tại tương đối độc lập suốt gần một [[thế kỷ]]. Trong giai đoạn trị vì sau, [[Po Klong Garai]] lo củng cố ưu thế của [[Panduranga]] bằng việc thi hành nhiều chính sách an dân, nhất là dựng các công trình [[thủy lợi]] lớn để cải tạo [[nông nghiệp]], trình độ của [[quân lực]] cũng liên tục được tăng cường để giữ vững lãnh địa. Nhờ thế, cả [[Đế quốc Khmer|Kampuchea]] và [[Vijaya (Champa)|Vijaya]] không tìm được bất cứ kẽ hở nào để trả đũa.

Đại thủy chiến kinh hoàng trên [[sóng]] [[nước]] [[Tonlé Sap]] là nguồn cảm hứng vô tận cho những tác phẩm [[điêu khắc]] ở [[Angkor VatWat]] và [[Angkor Thom]]. Nhiều [[văn bi]] [[Champa]] tụng ca chiến tích hiển hách của [[Po Klong Garai]] được khai quật rải rác ở [[Nam Trung Bộ]], [[Nam Bộ]] và [[Tây Nguyên]] cho biết, người [[Panduranga]] rõ ràng suy tôn ông như một [[á thần]] từ sự kiện này.