Wikipedia

Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Chuối”

Duyệt lịch sử tương tác
← Thay đổi trướcThay đổi sau →
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Trực quanMã wiki
n Đã lùi lại sửa đổi của 123.16.146.103 (Thảo luận) quay về phiên bản cuối của P.T.Đ
(tóm lược sửa đổi đã bị xóa)
Dòng 1:
{{1000 bài cơ bản}}
{{bài cùng tên}}
{{Bảng phân loại
| image width = 250px
| image = Luxor, Banana Island, Banana Tree, Egypt, Oct 2004.jpg
| image caption = Cây chuối
| regnum = [[Thực vật|Plantae]]
| unranked_divisio = [[Thực vật có hoa|Angiospermae]]
| unranked_classis = [[Thực vật một lá mầm|Monocots]]
| unranked_ordo = [[Nhánh Thài lài|Commelinids]]
| ordo = [[Bộ Gừng|Zingiberales]]
| familia = [[Họ Chuối|Musaceae]]
| genus = ''[[Chi Chuối|Musa]]''
| subdivision ranks = Các loài
| subdivision = Có nguồn gốc lai ghép; xem văn bản
}}
'''Chuối''' là tên gọi các loài cây thuộc [[Chi (sinh học)|chi]] ''[[Musa (chi)|Musa]]''; trái của nó là [[quả|trái cây]] được ăn rộng rãi nhất. Những cây này có gốc từ vùng [[nhiệt đới]] ở [[Đông Nam Á]] và [[Úc]]. Ngày nay, nó được trồng khắp vùng nhiệt đới.<ref>{{Chú thích web|url=http://agroforestry.net/tti/Musa-banana-plantain.pdf|title=''Musa'' species (banana and plantain)|author=Scot C. Nelson|first=Scot C.|last=Nelson|coauthors=Randy C. Ploetz; và Angela Kay Kepler|work=Species Profiles for Pacific Island Agroforestry|publisher=Traditional Tree Initiative|year=2006|format=[[PDF]]|language=tiếng Anh}}</ref>
 
Chuối được trồng ở ít nhất 107 quốc gia.<ref name="fao">{{Chú thích web|title=ProdSTAT: Crops|work=FAOSTAT|publisher=[[Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Thế giới]]<!-- Tổ chức Nông lương Thế giới -->|year=2005|url=http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567|accessdate=[[9 tháng 12]], [[2006]]}}</ref> Ở nhiều vùng trên thế giới và trong thương mại, "chuối" là từ thường được dùng để chỉ các loại quả chuối mềm và ngọt. Những giống cây trồng có quả chắc hơn được gọi [[chuối lá]]. Cũng có thể cắt chuối mỏng, sau đó đem chiên hay nướng để ăn giống như [[khoai tây]]. Chuối khô cũng được nghiền thành bột chuối.
 
Quả của những cây chuối dại (ở Việt Nam còn gọi là chuối rừng) có nhiều hột lớn và cứng. Nhưng hầu hết loại chuối được buôn bán để ăn thiếu hột (xem [[Trái cây không có hột]]) vì đã được thuần hóa lâu đời nên có bộ nhiễm sắc thể tam bội. Có hai loại chuối cơ bản: các dạng ''chuối tráng miệng'' có màu vàng và được ăn khi chín, còn các loại ''chuối nấu'' được nấu khi còn màu xanh. Hầu hết chuối được [[xuất khẩu]] thuộc về loại đầu tiên; tuy nhiên, chỉ khoảng 10–15% tổng sản lượng chuối được xuất khẩu. [[Hoa Kỳ]] và các nước trong [[Liên minh châu Âu]] [[nhập khẩu]] chuối nhiều nhất.
 
== Thực vật học ==
{{Xem thêm| Danh sách các giống chuối}}
Cây chuối thuộc về [[họ Chuối]]. Nó được trồng chủ yếu để lấy trái cây của nó, và ở mức độ ít hơn là thân và để trang trí. Vì cây thường mọc lên cao, thẳng, và hơi vững, nó thường bị lầm lẫn với thân cây thật, trong khi "thân" chính của nó là một "thân giả" ([[tiếng Anh]]: ''pseudostem''). Thân giả của một số loài có thể cao tới 2–8 [[Mét|m]], với [[lá]] kéo dài 3,5 m. Mỗi thân giả có thể ra 1 buồng chuối màu vàng, xanh, hay ngay cả màu đỏ, trước khi chết và bị thay bằng thân giả mới.
Quả của những cây chuối dại (ở Việt Nam còn gọi là chuối rừng) có nhiều hột lớn và cứng. Nhưng hầu hết loại chuối được buôn bán để ăn thiếu hột (xem [[Trái cây không có hột]]) vì đã được thuần hóa lâu đời nên có bộ [[nhiễm sắc thể]] đa bội (thường là tam bội). Cây thường mọc thành bụi và được trồng bằng cách tách rời cây non đem trồng thành bụi mới.
 
Quả chuối ra thành nải treo, mỗi tầng (gọi là ''nải'') có tới 20 quả, và mỗi buồng có 3–20 nải. Các nải nhìn chung gọi là một buồng, nặng 30–50 [[Kilôgam|kg]]. Một quả trung bình nặng 125 [[Gam|g]], trong số đó vào khoảng 75% là nước và 25% là chất khô. Mỗi quả riêng có vỏ dai chung quanh thịt mềm ăn được. Vỏ và thịt đều ăn được ở dạng tươi hay đã qua chế biến (nấu). Những người phương Tây thường ăn thịt chuối còn tươi và vứt vỏ, trong khi một số nước Á Đông nấu rồi ăn cả vỏ và thịt. Quả chuối thường có nhiều sợi (gọi là ''bó libe'') nằm giữa vỏ và thịt. Chuối chứa nhiều [[Pyridoxin|vitamin B<sub>6</sub>]], [[vitamin C]] và [[kali]].
 
[[Tập tin:Hoa chuối (chú thích).jpg|nhỏ|trái|Hoa chuối điển hình với hoa đực ở đầu và hoa cái mọc trên cao hơn hoa đực]]
 
Cây chuối có thân giả lên tới 6–7,6&nbsp;[[Mét|m]], mọc lên từ một [[thân ngầm]]. Lá chuối ra theo hình xoắn và có thể kéo dài 2,7&nbsp;m và rộng 60&nbsp;[[Xentimét|cm]].<ref>{{Chú thích sách|author=Julia F. Morton|first=Julia F|last=Morton|chapter=Banana|title=Fruits of Warm Climates|year=1987|pages=29–46|location=[[Miami, Florida]]|isbn=0-9610184-1-0|url=http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/banana.html|language=tiếng Anh}}</ref> Cây chuối là loài thân thảo lớn nhất.<ref>{{Chú thích tạp chí|author=Tim Miles|first=Tim|last=Miles|title=Yes, we have more bananas|journal=Royal Horticultural Society Journals|publisher=[[Hiệp hội Làm vườn Hoàng gia]]|date=tháng 5 năm 2002|url=http://www.rhs.org.uk/Learning/Publications/pubs/garden0502/|language=tiếng Anh}}</ref> Hoa chuối thường lưỡng tính, đầu hoa thường ra một hoa đực riêng, không sinh sản, còn được gọi là ''bắp chuối'', nhưng đôi khi có thể ra thêm&nbsp;– một thân cây chuối ở [[Hinigaran, Negros Occidental|Hinigaran]], [[Negros Occidental]], [[Philippines]] ra năm hoa.<ref>{{Chú thích báo|title=Banana plant with five hearts is instant hit in Negros Occ|author=Angelo Angolo|first=Angelo|last=Angolo|work=ABS-CBN News Online|publisher=[[ABS-CBN]]|date = 2008-05-15|accessdate = 2008-05-17|url=http://www.abs-cbnnews.com/storypage.aspx?StoryId=118085|language=tiếng Anh}}</ref> Bắp chuối được dùng như rau ở [[Đông Nam Á]]; nó được hấp, trộn [[xa lát|salad]], hoặc ăn sống.<ref>{{Chú thích sách|chapter=Banana Flower|title=Encyclopedia of Asian Food|date=tháng 9 năm 1998|author=Charmaine Solomon|first=Charmaine|last=Solomon|coauthors=Nina Solomon|publisher=[[Tuttle Publishing|Periplus Editions]]|accessdate = 2008-05-17|isbn=9625934170|url=http://www.asiafood.org/glossary_1.cfm?alpha=B&wordid=3219&startno=1&endno=25|language=tiếng Anh}}</ref> Các hoa cái ở trên hoa đực và không cần được thụ phấn để tạo quả chuối.
 
== Lịch sử ==
[[Tập tin:Banana ancestors (Musa acuminata and Musa balbisiana) original range.png|thumb|Phạm vi phân bố của tổ tiên của chuối ăn hiện đại. [[Musa acuminata]] được thể hiện trong màu xanh lá cây và [[Musa balbisiana]] trong màu cam.<ref name="hather">{{chú thích sách|chapter=Tracking the banana: its significance in early agriculture|author=Edmond de Langhe & Pierre de Maret|editor=Jon G. Hather|title =The Prehistory of Food: Appetites for Change|publisher =Routledge|year =2004|page=372|isbn =978-0-203-20338-5|url =http://books.google.com/books?id=DMgKW9HleFoC&lpg=PP1&pg=PA372}}</ref>]]
 
Chuối được thuần hóa ở Đông Nam Á. Nhiều loài chuối dại vẫn còn mọc lên ở [[New Guinea]], [[Malaysia]], [[Indonesia]], và [[Philippines]]. Gần đây, di tích về [[khảo cổ học]] và môi trường cổ tại [[đầm lầy Kuk]] ở tỉnh [[Cao nguyên Tây (Papua New Guinea)|Cao nguyên Tây]], [[Papua New Guinea]] gợi ý rằng chuối được trồng ở đấy bắt đầu trễ nhất năm 5000 [[Công Nguyên|TCN]], nhưng có thể từ 8000 TCN.<ref>{{Chú thích web|title=Tracing antiquity of banana cultivation in Papua New Guinea|publisher=The Australia & Pacific Science Foundation|date=[[24 tháng 10]], [[2006]]|url=http://apscience.org.au/projects/PBF_02_3/pbf_02_3.htm|accessdate = 2007-09-18|language=tiếng Anh}}</ref> Vụ khám phá này có nghĩa rằng cao nguyên New Guinea là nơi mà chuối được thuần hóa đầu tiên. Có lẽ những loài chuối dại khác được trồng ở những vùng khác tại Đông Nam Á.
 
Một số vùng cô lập ở [[Trung Đông]] có thể nuôi chuối từ thời gian trước khi [[Hồi giáo]] ra đời. Có chứng cớ trong văn kiện rằng nhà tiên tri [[Muhammad]] biết ăn nó. Sau đó, văn minh Hồi giáo trải ra nhiều nước, và chuối đi theo. Những văn kiện Hồi giáo (như là bài thơ và truyện thánh) nói đến nó nhiều lần, bắt đầu từ thế kỷ 9. Vào thế kỷ 10, những văn kiện [[Palestine]] và [[Ai Cập]] đã nói đến chuối; từ đấy, chuối lan qua [[Bắc Phi]] và [[Al-Andalus|Tây Ban Nha Hồi giáo]]. Thực tế là vào thời [[Trung Cổ|Trung cổ]], chuối từ [[Granada]] (Tây Ban Nha) được coi là những chuối ngon nhất trong thế giới Ả Rập.<ref name="Watson 54">{{Chú thích sách|author=Andrew Watson|first=Andrew|last=Watson|title=Agricultural innovation in the early Islamic world|location=[[Thành phố New York]]|publisher=Nhà xuất bản [[Đại học Cambridge]]|year=1983|pages=54|language=tiếng Anh}}</ref>
 
Các [[phytolith]] được khám phá trong một số cây chuối hóa thạch ở [[Cameroon]] từ thiên niên kỷ 1 TCN<ref>{{Chú thích web|title=Tracking the Banana: Significance to Early Agriculture|author=Edmond De Langhe|first=Edmond|last=De Langhe|coauthors=Pierre de Maret|url=http://coconutstudio.com/bananas%20edmund%20Hather4.doc|format=[[Microsoft Word]]|language=tiếng Anh}}</ref> đã gây ra cuộc tranh luận về lúc bắt đầu trồng cây chuối ở châu Phi. Có chứng [[ngôn ngữ học]] rằng người [[Madagascar]] đã biết về chuối vào lúc đó.<ref>{{Chú thích tạp chí|title=Herkunft, Diversität und Züchtung der Banane und kultivierter Zitrusarten|author=Friedrich J. Zeller|first=Friedrich J|last=Zeller|journal=Journal of Agriculture and Rural Development in the Tropics and Subtropics|url=http://www.upress.uni-kassel.de/online/frei/978-3-89958-116-4.volltext.frei.pdf|format=PDF|language=tiếng Đức}}</ref> Trước các khám phá này, chứng cớ sớm nhất về sự trồng chuối ở châu Phi có từ cuối thế kỷ 6 CN về sau.<ref>{{Chú thích tạp chí|title=Africa's earliest bananas?|author=B. Julius Lejju|first=B. Julius|last=Lejju|coauthors=Peter Robertshaw; David Taylor|date = 2005-06-28|journal=Journal of Archeological Science|url=http://www.inibap.org/pdf/phytoliths_en.pdf|format=PDF|language=tiếng Anh}}</ref> Người Hồi giáo Ả Rập chắc buôn chuối từ bờ biển đông của châu Phi đến bờ biển [[Đại Tây Dương]] và về phía nam tới [[Madagascar]].<ref name="Watson 54" /> Năm 650, quân đội Hồi giáo mang chuối đến vùng [[Palestine]].
 
== Chú thích ==
{{tham khảo}}
 
== Xem thêm ==
* [[Chuối chiên]]
* [[Bánh chuối]]
* [[Bắp chuối]]
* [[Chuối tiêu]] (chuối già, Cavendish)
* [[Chuối Gros Michel]]
 
==Liên kết ngoài==
 
{{Sister project links |wikt=chuối |commons=Banana |b=no |n=no |q=no |s=1911 Encyclopædia Britannica/Banana |v=Banana production |voy=no }}
{{Trái cây Việt Nam}}
 
[[Thể loại:Chuối| ]]
[[Thể loại:Trái cây nhiệt đới]]
Hàng 64 ⟶ 7:
[[Thể loại:Rau ăn hoa]]
[[Thể loại:Cây sợi]]
{{Zingiberales-stub}}
{{các chủ đề|Thực vật|Sinh học}}
Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/wiki/Chuối”