Wikipedia

Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Đế quốc Aztec”

Duyệt lịch sử tương tác
← Thay đổi trướcThay đổi sau →
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Trực quanMã wiki
Không có tóm lược sửa đổi
Dòng 87:
==Từ nguyên và định nghĩa==
{{Main|Aztec}}
Từ "Aztec" theo nghĩa hiện đại sẽ không được sử dụng bởi chính ngườiđế dânquốc. NóTừ đó được sử dụng để chỉ đế chế Tam Đồng MInhMinh, những người nói [[tiếng Nahuatl]] ở miền trung Mexico trước cuộc chinh phạt của Tây Ban Nha, hay cụ thể là sắc tộc [[Mexica]] của các dân tộc nói tiếng Nahuatl.[6] Tên này xuất phát từ một từ Nahuatl có nghĩa là "người từ Aztlan", phản ánh nơi xuất xứ thần thoại của các dân tộc Nahualt.[7] Đối với mục đích của bài viết này, "Aztec" chỉ đề cập đến những thành phố được thành lập hoặc là đốichư tượnghầu của Tam Đồng Minh.
 
==Lịch sử==
Dòng 108:
Năm 1426, vua Tezozomoc của Tepanec băng hà,<ref name="Bierhorst1985">{{cite book|author=John Bierhorst|title=A Nahuatl-English Dictionary and Concordance to the Cantares Mexicanos: With an Analytic Transcription and Grammatical Notes|url=https://books.google.com/books?id=nRUJDW2tW1YC&pg=PA319|year=1985|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-1183-8|page=319}}</ref><ref name="Somervill2009">{{cite book|author=Barbara A. Somervill|title=Empire of the Aztecs|url=https://books.google.com/books?id=1CJ_WW4_ZaQC&pg=PA33|year=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-60413-149-9|page=33}}</ref><ref name="ClineGibson2015">{{cite book|author=John B. Glass|editor=Robert Wauchope|title=Handbook of Middle American Indians, Volumes 14 and 15: Guide to Ethnohistorical Sources, Parts Three and Four|chapter-url=https://books.google.com/books?id=1Lq4BgAAQBAJ&pg=PT854|volume=14, 15|date=18 February 2015|publisher=University of Texas Press|isbn=978-1-4773-0688-8|page=854|chapter=Annotated References}}</ref> và cuộc khủng hoảng kế vị tiếp đó đã dẫn đến một cuộc nội chiến giữa những kẻ tranh ngôi.[17] Người Mexica ủng hộ Tayahauh, người con được Tezozomoc tin tưởng và nhường ngôi. Nhưng người con trai tên [[Maxtla]], chiếm lấy ngai vàng và chống lại các phe phái kháng cự ông, bao gồm cả người cai trị Mexica [[Chimalpopoca]]. Chimalpopoca qua đời ngay sau đó, có thể đã bị Maxtla ám sát.<ref name="Davies1973"/>
 
Thủ lĩnh Mexica mới tên [[Itzcoatl]] tiếp tục thách thức Maxtla. Maxtla cho phong tỏa Tenochtitlan và đòi cống nạp.<ref name="Smith2009p47">Smith 2009 p. 47</ref> Maxtla cũng thực hiện chính sách tương tự với người [[Acolhua]],. và vuaVua của Texcoco, là [[Nezahualcoyotl]], thấy vậy bèn trốn đi lưu vong. Nezahualcoyotl cầu cứu vua Huexotzinco, và người Mexica nhận được sự hỗ trợ từ thành bang Tepanec bất đồng chính kiến,là [[Tlacopan]]. Năm 1427, Tenochtitlan, Texcoco, Tlacopan và Huexotzinco nổi dậy chống lại Azcapotzalco và chiến thắng vào năm 1428.ref name="Smith2009p47"/>
 
Sau cuộc chiến, Huexotzinco triệt thoái và vào năm 1430,<ref name="arqueologiamexicana.mx"/> ba thành bang còn lại thành lập Tam Đồng Minh.<ref name="Smith2009p47"/> Vùng đất Tepanec được chia nhau bởi ba thành phố và các thủ lĩnh đồng ý hợp tác trong các hoạt động quân sự kế tiếp. Đất có được từ các cuộc chinh phạt sẽ được cai trị bởi cả ba thành phố. Tenochtitlan và Texcoco mỗi thành bang sẽ được 2/5 cống phẩm, và 1/5 tới tay Tlacopan. Mỗi vị vua của từng thành bang sẽ trở thành "huetlatoani" ("Diễn giả lớn tuổi", thường được dịch là "Hoàng đế"). Trong vai trò này, họ tạm thời giữ một vị trí ''[[de jure]]'' trên những người cai trị của các thành bang khác ("tlatoani").<ref name="Evans2008p460">Evans 2008, p. 460</ref>
Dòng 116:
===Cải cách đế quốc===
[[File:Jaguar warrior.jpg|thumb|[[Chiến binh Báo đốm]], từ [[Thủ bản Magliabechiano]].]]
Ngay sau khi thành lập Tam Đồng Minh, Itzcoatl và Tlacopan các cải cách sâu rộng nhà nước và tôn giáo của người Aztec. Tlacaelel cho đốt một số hoặc hầu hết sách vở Aztec, gọicoi chúng là những lời dối trá.<ref name="Leon-Portilla1963p155">Leon-Portilla 1963 p. 155</ref>
 
Sau khi Moctezuma I kế ngôi Itzcoatl với tư cách là hoàng đế Mexica, nhiều cải cách được đề ra để duy trì quyền kiểm soát các thành phố bị chinh phục.<ref name="Smith2009p48">Smith 2009 p. 48</ref> Các vị vua bất hợp tác đã được thay thế bằngbởi những ngườikẻ cai trị bù nhìn trung thành với Mexica. Một hệ thống triều cống mới cho phép người Mexica đánh thuế trực tiếp dân chúng, không cần thông qua các triều đại địa phương. Nezahualcoyotl cũng đưa ra một chính sách ở vùng đất Acolhua về việc ban cho các vị vua địa phương quyền lấy cống nạp của các lãnh thổ xa thủ đô.<ref name="Evans2008p462">Evans 2008 p. 462</ref> Chính sách này được đưa ra nhằm khuyến khích các vua chư hầu hợp tác với chính quyền đế quốc; nếu một vị vua thành bang nổi loạn, họ sẽ không được lấy cống nạp từ các vùng khác nữa. Một số vua làm phản bị thay thế bởi ''calpixqueh'', hoặc trở thành Thống đốc.<ref name="Evans2008p462"/>
 
Moctezuma ban hành luật mới phân biệt quý tộc với thường dân và đưa ra án tử hình cho tội ngoại tình và các hành vi phạmloại tội khác.<ref name="Duran1994p209-210">Duran 1994, pp. 209–210</ref> Theo sắc mệnh đế quốc, mọi khu phố phải có một trường học giám sát bởi tôn giáo.<ref name="Duran1994p209-210"/> Các khu dân cư thường có một trường gọi là "telpochcalli" nơi dân phải học tôn giáo cơ bản và được đào tạo quân sự.<ref name="Evans2008p456-457">Evans 2008 pp. 456–457</ref> Một loại trường thứ hai, có uy tín hơn được gọi là "peaceecac" chỉ dạy cho tầng lớp quý tộc, cũng như dân thường theo nghề linh mục hoặc nghệ nhân. Moctezuma cũng truy phong dân thường một danh hiệu mới gọi là "quauhpilli"<ref name="Smith2009p48"/> cho các thành tựu về quân sự hoặc dân sự (tương tự như [[hiệp sĩ]] châu Âu). Trong một số trường hợp hiếm hoi, những người bình thường nhận được danh hiệu này đã kết hôn với các gia đình hoàng gia và trở thành vua.<ref name="Evans2008p462"/>
 
Một thành phần của cải cách này là việc thành lập một tổ chức chiến tranh quynghi địnhthức có tên là Chiến tranh Hoa. Văn hóa Trung Bộ Mỹ khuyến khích chiến binh bắt giữa tù nhângiữ thay vì giết kẻ thủ. Chiến tranh Hoa là một biểuví hiệndụ mạnhtiêu mẽbiểu của phươngvăn pháp tiếp cậnhóa chiến tranh này. Những cuộc chiến mang tính nghi thức cao này đảmduy bảotrì chất lượng của các chiến binh Aztec già dặn cũng như làcung nguồncấp cungtù ổn địnhbinh cho các nghi lễ hiến tế dâng thần. Các cuộc chiến hoanày đãsẽ được sắp xếp trước bởi các quan chức ở cả hai bên và được tiến hành để mỗi thành bang thu thập tù nhân để hiến tế.<ref name="Evans2008p451">Evans 2008, p. 451</ref> Chiến tranh kiểu này chủ yếu nổ ra giữa Đế quốc Aztec và các thành phố lân cận như [[Tlaxcala]].
 
===Những năm đầu mở mang bờ cõi===
Dòng 132:
Đồng thời với Đế chế Aztec, [[Đế quốc Purépecha]] ở Tây Mexico cũng đang mở rộng. Năm 1455, Purépecha dưới thời vua Tzitzipandaapes xâm chiếm Thung lũng Toluca, tuyên bố chủ quyền trên các vùng đất của Motecuzoma và Itzcoatl.<ref name="Pollard1993p169">Pollard 1993, p. 169</ref> Năm 1472, Axayacatl tái chiếm vùng đất thành công. Năm 1479, Axayacatl mang 32.000 quân xâm lược Đế quốc Purépecha.<ref name="Pollard1993p169"/> Purépecha đón đánh với 50.000 quân và đại thắng, tiêu diệt hoặc bắt giữ hơn 90% quân Aztec. Bản thân Axayacatl bị thương trong trận chiến, chạy về Tenochtitlan và sau này không dám đánh Purépecha lần nữa.<ref name="Smith2009p51">Smith 2009 p. 51</ref>
 
Năm 1472, Nezahualcoyotl qua đời và con trai [[Nezahualpilli]] lên ngôi huetlatoani mới của Texcoco..<ref name="Evans2008p450">Evans 2008, p. 450</ref> Sau đó là cái chết của Axayacatl vào năm 1481. <ref name="Smith2009p51"/> Axayacatl được thay thế bởi anh trai Tizoc. Triều đại vua Tizoc ngắn ngủi. Ông là một người cai trị yếu và không mang lại gì thêm cho đế quốckém. Do sự bất tài của ông, Tizoc bị ámmưu sát bởi chính giới quý tộc sau 5 năm cầm quyền.<ref name="Smith2009p51"/>
 
===Những năm sau mở rộng===
[[File:Aztec Empire 1519 map-fr.svg|thumb|upright=1.2|Cương vực của đế quốc Aztec, theo María del Carmen Solanes Carraro và Enrique Vela Ramírez.]]
[[Ahuitzotl]] lên ngôi hoàng đế vào năm 1486. ​​Giống như các tiền nhân, phần đầu của triều đại Ahuitzotl chủ yếu đàn áp các cuộc nổi dậy.<ref name="Smith2009p51"/> Ahuitzotl sau đó bắttiến đầuhành một làn sóng chinh phục mới bao gồmvào Thung lũng Oaxaca và [[Bờ biển Soconusco]]. Do các cuộc giao tranh biên giới với Purépechas gia tăng, Ahuitzotl đanhđánh chiếm thành phố biên giới Otzoma và cho xây tiền đồn quân sự tại đó.<ref name="Smith2009p54">Smith 2009 p. 54</ref> Dân Otzoma bị tàn sát hoặc phân tán trong quá trình này.<ref name="Pollard1993p169"/> Purépecha sau đó đã thànhcũng lậpdựng các thành lũy gần đó để chống lại sự bành trướng của người Aztec.<ref name="Pollard1993p169"/> Ahuitzotl tiếp tục mở rộng về phía tây tới [[Bờ biển Guerrero]] Thái Bình Dương.
 
Dưới đờiĐời Ahuitzotl, Mexica trở thành phe lớn nhất và hùng mạnh nhất trong Tam Đồng Minh.<ref>Smith 2009 pp. 50–51</ref> Dựa trên uy tín mà Mexica đã có được trong suốt quá trình chinh phục, Ahuitzotl bắt đầu sử dụng danh hiệu "huehuetlatoani" ("Người nói lớn nhất") để phân biệt ông với những người cai trị Texcoco và Tlacopan.<ref name="Smith2009p51"/> Mặc dù liên minh vẫn điều hành đế chế trên danh nghĩa, Hoàng đế Mexica hiện đã nắm quyền thực sự.
 
Ahuitzotl được kế nhiệm bởi cháu trai là [[Moctezuzoma II]] vào năm 1502. Moctezuma II đã dành phần lớn thời gian trị vì củng cố quyền lực ở những vùng đất bị chinh phục.<ref name="Smith2009p54"/> Năm 1515, quân đội Aztec do tướng Tlaxcalan tên [[Tmusuicole]] chỉ huy một lần nữa đưa quân đánh Đế quốc Purépecha.<ref name="Pollard1993p169-170">Pollard 1993 pp. 169–170</ref> Quân đội Aztec không chiếm được tấc đất nào và bị hạn chế bởi các cuộc đột kích. Người Purépechas một lần nữa chiến thắng và buộc quân Aztec rút lui.
Dòng 146:
===Tây Ban Nha chinh phục đế quốc===
[[File:Basin of Mexico 1519 map-en.svg|thumb|[[Thung lũng Mexico]] tại thời điểm [[Tây Ban Nha chinh phục Mexico]].]]
Chỉ huy đoàn thám hiểm Tây Ban Nha [[Hernán Cortés]] chạmđổ bờbộ lên [[Yucatán]] vào năm 1519 với khoảng 630 người (hầu hết chỉ được trang bị một thanh kiếm và khiên). Cortés bị thống đốc Cuba, [[Diego Velásquez]] loại bỏ khỏi cuộc thám hiểm, nhưng ông bất tuân, cướp thuyền và lên đường mà không có sự cho phép. [41] Tại [[đảo Cozumel]], Cortés gặp [[Gerónimo de Aguilar]], người bị bỏ lại trên đảo trong cuộc thám hiểm trước và giờ đã thành thạo [[tiếng Maya]]. Ông tiến tới Campeche và đánh bại dân bản địa buộc họ cầu hòa. Vua Campeche ban cho Cortés một dịch giả thứ hai, một nữ nô lệ người Nahua-Maya song ngữ tên [[La Malinche]] (bà còn được gọi là Malinalli [maliˈnalːi], Malintzin [maˈlintin] hoặc Doña Marina [doɲa maˈɾina]). Aguilar dịch từ tiếng Tây Ban Nha sang tiếng Maya và La Malinche dịch từ tiếng Maya sang [[tiếng Nahuatl]]. Khi Malinche học tiếng Tây Ban Nha, bà trở thành dịch giả của Cortés về cả ngôn ngữ và văn hóa, và là một nhân vật quan trọng trong cuộc chinh phạt tiếp đó.
 
Cortés đến [[Cempoala]], một tỉnh chư hầu của đế quốc Aztec. Gần đó, ông thành lập thị trấn [[Veracruz]], nơi ông gặp gỡ các sứ thần từ hoàng đế Mexica. Khi các đại sứ trở lại Tenochtitlan, Cortés đến Cempoala để gặp gỡ với các nhà lãnh đạo Totonac địa phương. Người Totonac vốn không thần phục Aztec, do vậy Cortés đã thuyết phục được họ bắt giam sứ thần thu cống của triều đình.[43] Cortés sau đó thả viên sứ thần và nói rằng Totonac chủ mưu chuyện này. Totonac buộc phải tiến hành chiến tranh chống Aztec, cung cấp cho Cortés 20 đại đội lính hành quân đến [[Tlaxcala]].[44] Lúc này, một số binh lính của Cortés muốn quay về và nổi loạn. Biết chuyện này, Cortés bèn cho đánh đắm thuyền, không cho họ trở về Cuba. [45]
Dòng 156:
Sau vụ thảm sát tại Cholula, Hernan Cortés tiến vào Tenochtitlan, nơi họ được chào đón như những vị khách danh dự và được nghỉ trong cung điện của cựu hoàng Axayacatl.[46] Sau khi ở lại thành phố 6 tuần, hai người Tây Ban Nha trong nhóm ở lại Veracruz bị giết trong một cuộc ẩu đả với một lãnh chúa Aztec tên là [[Quetzalpopoca]]. Cortés lấy cớ này để giam giữ Motecuzoma.[45] Trong vài tháng tới, Motecuzoma điều hành vương quốc với tư cách là tù nhân của Hernan Cortés. Sau đó, vào năm 1520, một đoàn thám hiểm Tây Ban Nha thứ hai, lớn hơn dưới sự chỉ huy của [[Pánfilo de Narváez]] do Diego Velásquez gửi đến với mục đích bắt giữ Cortés vì tội phản quốc. Trước khi đối đầu với Narváez, Cortés đã bí mật thuyết phục các trung úy của Narváez phản bội ông ta và gia nhập Cortés.[45]
 
Trong lúc Cortés rời Tenochtitlan để đối phó với Narváez, chỉ huy thứ hai của ông [[Pedro de Alvarado]] tàn sát một nhóm quý tộc Aztec đang tôn vinh vị thần [[Huitzilopochtli]].[45] Người Aztec nổi dậy tấn công cung điện người Tây Ban Nha trú ngụ. Cortés trở lại Tenochtitlan và mở đường đến cung điện. Sau đó, ông bắt Motecuzoma lên nóc cung điện uy hiếp người dân. Tuy nhiên, đến thời điểm này, hội đồng cầm quyền Tenochtitlan đã đồng ý phế truất Motecuzoma và đã bầu anh trai của ông là [[Cuitmusuac]] làm hoàng đế mới.[46] Một người línhLính Aztec dùng súng cao su bắn vào đầu Motecuzoma và ông qua đời vài ngày sau đó - mặc dù chi tiết chính xác về cái chết của ông, đặc biệt là kẻ ám sát ông, không rõ ràng.[46]
 
[[File:Aztec Indians Mexico Tlaxcalan Cortez.jpg|thumb|[[Cristóbal de Olid]] cầm quân Tây Ban Nha và đồng minh [[Tlaxcala]] chinh phạt Jalisco và Colima miền Tây Mexico.]]
Người Tây Ban Nha và các đồng minh của họ triệt thoái khỏi thành phố trong đêmsự kiện ''[[La Noche Triste]]'' (Đêm Sầu) do sự thù địch ngày càng tăng của dân Aztec. Họ bị phát hiện trên đường chạy trốn và bị vây đánh với thương vong nặng nề. Một số người Tây Ban Nha mất mạng vì chết đuối, do mang quá nhiều vàng.[47] Họ rút về Tlacopan (nay là [[Tacuba]]) và tìm đường đến Tlaxcala, nơi họ hồidưỡng phụcthương và chuẩn bị cho đợt tấn công thứ hai, thành công vào Tenochtitlan. Sau sự cố này, một trận dịch đậu mùa đã bùng nổ ở Tenochtitlan. Vì người bản địa châu Mỹ không có hệ miễn dịch chống loại bệnh này, hơn 50% dân số trong khu vực chết, bao gồm cả hoàng đế Cuitlahuac.[48] Trong khi hoàng đế mới là Cuauhtémoc phải đối phó với dịch bệnh đậu mùa, Cortés đãCortes nuôi dưỡng một đội quân Tlaxcala, Texcoca, Totonac và dân bản địa bất mãn với chế độ Aztec. Lực lượng hùng hậu lên đến 100.000 chiến binh,[45] phần lớn là người bản địa chứ không phải người Tây Ban Nha, Cortésthẳng tiến vềđến lưu vực Mexico. Qua nhiều trận chiến và giao tranh tiếp theo, ông chiếm được nhiều altepetl và các ngọn núi xung quanh, bao gồm các thủ đô khác của Tam Đồng Minh, Tlacopan và Texcoco. Texcoco trên thực tế đã trở thành đồng minh của người Tây Ban Nha và thành bang này sau đó đã kiến ​​nghị vương miện Tây Ban Nha công nhận công sức họ trong cuộc chinh phạt, giống như Tlaxcala đã làm. [49]
 
Sử dụng những chiếc thuyền được chế tạo ở Texcoco và từ các bộ phận được trục vớt từ những con tàu bị đánh đắm, Cortés đãcho phong tỏa và vây hãm Tenochtitlan trong khoảng thời gian vài tháng. [45] Cuối cùng, quân đội Tây Ban Nha lđã tấn công thành phố bằng thuyền. Mặc dù tổn thất nặng nề, Cortés đại thắng. Thành phố Tenochtitlan bị phá hủy hoàn toàn trong quá trình này. Cuauhtémoc bị bắt khi đang cố chạy trốn khỏi thành phố. Cortés giữ ông làm tù nhân và tra tấn ông vài năm trước khi xử tử ông vào năm 1525. [50]
 
==ChínhBộ máy cầm quyền==
Đế quốc Aztec là một đế chếquốc cai trị gián tiếp. Giống như nhiều đế quốc khác, thành phần sắc tộc rất đa dạng, nhưng không giống như hầu hết các đế quốc khác, hình thức cai trị dựa trên cống nạp nhiều hơn là tập trung. Trong khuôn khổ lý thuyết về hệ thống đế quốc do nhà sử học người Mỹ [[Alexander J. Motyl]] đặt ra, đế quốc Aztec thuộc loại không chính thức vì Tam Đồng Minh không hoàn toàn kiểm soát các tỉnh lị địa phương.<ref name="motyl">{{cite book
| last = Motyl
| first = Alexander J.
Dòng 199:
Việc lưu trữ cống phẩm được giám sát bởi các quan chức cao và dựa vào sức mạnh cưỡng chế của quân đội Aztec, nhưng cũng dựa trên sự hợp tác của các pipiltin (giới quý tộc địa phương được miễn cống nạp) và tầng lớp thương nhân được gọi là ''pochteca''. Những pochteca này có nhiều cấp bậc khác nhau được thiên vị về các vấn đề trao đổi giao thương hàng hóa và do đó không nhất thiết phải là pipiltin, tuy nhiên họ đóng một vai trò không nhỏ trong cả sự phát triển và quản trị của hệ thống Aztec. Sức mạnh, chính trị và kinh tế của pochteca gắn chặt với sức mạnh chính trị và quân sự của giới quý tộc và nhà nước Aztec. Ngoài việc phục vụ như các nhà ngoại giao (''teucnenenque'', hoặc "lữ khách của lãnh chúa") và gián điệp trong cuộc dạo đầu chiến tranh, pochteca cấp cao hơn cũng làm thẩm phán ngoài chợ và có các nhóm tự trị nhất định, có được quyền giám sát với đất của chính họ.<ref>Kurtz, Donald V. (1984). Strategies of Legitimation and the Aztec State, in Ethnology, 23(4), pp. 308–309</ref><ref>Almazán, Marco A. (1999). The Aztec States-Society: The Roots of Civil Society and Social Capital, in Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 565, p. 170.</ref>
 
===SơHệ đồthống phânhành cấpchính===
{| class="wikitable
|-
Dòng 242:
{| class="wikitable"
|-
! colspan=3|<big>PhânCác chiacấp cáchành cấpchính của Đế quốc</big><ref name=Evans470-471/><ref name=Smith1-2/>
 
|-
Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/wiki/Đế_quốc_Aztec”