Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Tây Ban Nha chinh phục Guatemala”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
←Trang mới: “{{Infobox military conflict | conflict = Tay Ban Nha chinh phạt Guatemala | image = File:Alvarado.jpeg | image_size = 200px | alt = Chân dung…” |
Không có tóm lược sửa đổi |
||
Dòng 19:
[[Pedro de Alvarado]] đến Guatemala từ vùng [[Tây Ban Nha chinh phục Đế quốc Aztec|Mexico mới bị chinh phục]] vào đầu năm 1524, chỉ huy một lực lượng hỗn tạp gồm các conquistador Tây Ban Nha và các đồng minh bản địa, chủ yếu từ [[Tlaxcala]] và [[Cholula]]. Các địa danh trên khắp Guatemala hiện nay đều mang tên [[tiếng Nahuatl]] do ảnh hưởng của các đồng minh Mexico này, những người đóng vai trò phiên dịch cho người Tây Ban Nha.[5] [[Người Kaqchikel]] ban đầu liên minh với người Tây Ban Nha, nhưng sau đó nổi dậy chống lại do yêu cầu cống nạp quá mức và không đầu hàng cho đến năm 1530. Trong khi đó, các vương quốc Maya cao nguyên lớn khác bị đàn áp và bắt phải khuất phục. Người Itza Maya và các nhóm vũng thung lũng khác ở [[lưu vực Petén]] lần đầu gặp [[Hernán Cortés]] năm 1525, nhưng vẫn độc lập và thù địch với người Tây Ban Nha cho đến năm 1697.
Chiến thuật và công nghệ của hai phe chênh lệch nhau cực lớn. Người Tây Ban Nha coi việc bắt tù nhân là một trở ngại cho chiến thắng hoàn toàn, trong khi người Maya ưu tiên bắt giữ tù nhân và chiến lợi phẩm. Người dân bản địa Guatemala thiếu các yếu tố công nghệ của Cựu Thế Giới như bánh xe, ngựa, sắt, thép và thuốc súng; họ cũng rất dễ mắc các bệnh lạ do không có sức đề kháng. Người Maya dùng lối đánh xung kích và phục kích hơn là chiến tranh quy mô lớn, sử dụng giáo, mũi tên và kiếm đá vỏ chai; Tộc [[Xinca]] ở đồng bằng ven biển phía nam tẩm độc lên mũi tên của họ. Để đối phó với kỵ binh Tây Ban Nha, người Maya cao
==Sử liệu==
Các nguồn mô tả cuộc chinh phạt Guatemala của Tây Ban Nha bao gồm nhiều ghi chép của Tây Ban Nha, có hai trong số bốn lá thư được viết bởi conquistador [[Pedro de Alvarado]] gửi cho [[Hernán Cortés]] vào năm 1524, mô tả chiến dịch tại Cao nguyên Guatemala. Những lá thư này đã được gửi đến [[Tenochtitlan]], cho Cortés; hai bức còn lại đã bị mất.[6] [[Gonzalo de Alvarado y Chávez]] là anh em họ của Pedro de Alvarado; ông tham gia chiến dịch đầu tiên tại Guatemala và năm 1525, ông trở thành thủ lĩnh trị an của [[Santiago de los Caballeros de Guatemala]], thủ phủ mới thành lập của Tây Ban Nha. Gonzalo có ghi chép chủ yếu giống như Pedro de Alvarado. Anh trai của Pedro de Alvarado, Jorge đã viết một bức thư cho nhà vua Tây Ban Nha giải thích rằng chiến dịch của ông vào năm 1527–1529 mới là sự kiện củng cố thuộc địa nơi đây.[7] [[Bernal Díaz del Castillo]] ghi chép rất nhiều về cuộc chinh phạt Mexico và các vùng lân cận, cuốn ''[[Historia verdadera de la conquista de la Nueva España]]'' ("Chính sử cuộc chinh phạt Tân Tây Ban Nha"); tài liệu này về cuộc chinh phục phần lớn khớp với ghi chép của Alvarados.[8] Ghi chép của ông hoàn thành vào khoảng năm 1568, khoảng 40 năm sau các chiến dịch mà nó mô tả.[9] Hernán Cortés có thuật lại chuyến thám hiểm của ông tới [[Honduras]] trong lá thư thứ năm trong ''Cartas de Relación'',[10] trong đó ông nói chi tiết về chuyến băng qua vùng Petén của Guatemala ngày nay. Tu sĩ [[Dominican Bartolomé de las Casas]] đã viết một sử liệu cực kỳ quan trọng về cuộc chinh phạt châu Mỹ của Tây Ban Nha và bao gồm ghi chép về các biến cố ở Guatemala.[11] ''[[Brevísima Relación de la Destrucción de las Indias]]'' ("Ghi chép ngắn về cuộc tiêu diệt người Anh-điêng") được xuất bản lần đầu năm 1552 tại Seville.[12]
Các đồng minh Tlaxcala đồng hành cùng Tây Ban Nha trong cuộc xâm lược Guatemala cũng có ghi chép nhiều về cuộc chinh phạt; bao gồm một bức thư cho nhà vua Tây Ban Nha phản đối tình cảnh ngược đãi đối với người bản địa sau khi chiến dịch kết thúc. Ghi chép theo kiểu tượng hình cách điệu của người bản địa cũng tồn tại; đó là các thủ bản ''[[Lienzo de Quauhquechollan]]'', có lẽ được vẽ ở [[Ciudad Vieja]] vào những năm 1530, và ''[[Lienzo de Tlaxcala]]'', được vẽ ở Tlaxcala. [14]
Các tường thuật về cuộc chinh phạt từ quan điểm của các vương quốc Maya cao nguyên bị đánh bại tồn tại trong một số sử liệu bản địa, ví dụ cuốn ''[[Biên niên sử Kaqchikels]]'', bao gồm Biên niên sử Xajil mô tả lịch sử của người Kaqchikel từ thuở khai sinh đến cuộc chinh phạt và tới tận năm 1619. Một lá thư từ quý tộc Tzʼutujil Maya bị đánh bại bởi [[Santiago Atitlán]] gửi cho vua Tây Ban Nha viết năm 1571 lên án sự lạm dụng dân bản địa nơi đây.[16]
[[Francisco Antonio de Fuentes y Guzmán]] là một nhà sử học người Guatemala gốc Tây Ban Nha, người đã viết ''[[La Recordación Florida]]'', còn được gọi là ''Historia de Guatemala'' (Lịch sử Guatemala). Cuốn sách được viết vào năm 1690 và được coi là một trong những tác phẩm quan trọng nhất của lịch sử Guatemala, và là cuốn sách đầu tiên được viết bởi một tác giả [[người Criollo]].[17] Điều tra thực địa hầu như đồng ý với các ước tính về dân số bản địa và quy mô quân đội trong cuốn sách này đưa ra. [18]
==Dòng thời gian của cuộc chinh phục==
{| class="wikitable plainrowheaders collapsible sortable" style="margin: 0.5em;"
|-
! scope="col" | Ngày tháng
! scope="col" | Sự kiện
! scope="col" | Đơn vị hành chính hiện nay
|-
! scope="row" | {{dts|1521}}
| Chinh phạt Tenochtitlan
| Mexico
|-
! scope="row" | {{dts|1522}}
| Đồng minh của Tây Ban Nha thám thính Soconusco và gặp các phái đoàn ngoại giao từ Kʼicheʼ và Kaqchikel
| Chiapas, Mexico
|-
! scope="row" | {{dts|1523}}
| Pedro de Alvarado tới Soconusco
| Chiapas, Mexico
|-
! scope="row" | {{dts|1524|February|format=m}} – tháng 3, 1524
| Spanish đánh bại người Kʼicheʼ
| Retalhuleu, Suchitepéquez, Quetzaltenango, Totonicapán và El Quiché
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|February|8}}
| Trận Zapotitlán, Tây Ban Nha đại thắng quân Kʼicheʼ
| Suchitepéquez
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|February|12}}
| Trận Quetzaltenango lần thứ nhất, lãnh chúa Kʼicheʼ tên là Tecun Uman tử trận
| Quetzaltenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|February|18}}
| Trận Quetzaltenango lần thứ hai
| Quetzaltenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|March}}
| Quân Tây Ban Nha lãnh đạo bởi Pedro de Alvarado đánh chiếm thành Qʼumarkaj, thủ đô của người Kʼicheʼ
| El Quiché
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|April|14}}
| Tây Ban Nha tiến vào Iximche và liên minh với người Kaqchikel
| Chimaltenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|April|18}}
| Tây Ban Nha đánh bại quân Tzʼutujil bên bờ Hồ Atitlán
| Sololá
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|May|9}}
| Pedro de Alvarado đánh bại người Pipil vùng Panacal hoặc Panacaltepeque tại Izcuintepeque
| Escuintla
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|May|26}}
| Pedro de Alvarado đánh bại người Xinca xứ Atiquipaque
| Santa Rosa
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|July|27}}
| Iximche được chọn làm thủ phủ của thuộc địa Guatemala
| Chimaltenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|August|28}}
| Người Kaqchikel bỏ thành Iximche và rạn nứt liên minh
| Chimaltenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1524|September|7}}
| Tây Ban Nha tuyên chiến với người Kaqchikel
| Chimaltenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1525}}
| Thủ đô của Poqomam rơi vào tay Pedro de Alvarado
| Guatemala
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1525|March|13}}
| Hernán Cortés tới Hồ Petén Itzá
| Petén
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1525|October}}
| Zaculeu, thủ phủ của người Mam, đầu hàng Gonzalo de Alvarado y Contreras sau một trận vây hãm dai dẳng
| Huehuetenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1526}}
| Chajoma khởi nghĩa chống Tây Ban Nha
| Guatemala
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1526}}
| Acasaguastlán đồng ý chế độ ''[[encomienda]]'' với Diego Salvatierra
| El Progreso
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1526}}
| Đại úy Tây Ban Nha được cử bởi Alvarado đánh chiếm Chiquimula
| Chiquimula
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1526|February|9}}
| Quân đào ngũ Tây Ban Nha thiêu rụi thành Iximche
| Chimaltenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1527}}
| Tây Ban Nha bỏ thủ phủ tại Tecpán Guatemala
| Chimaltenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1529}}
| San Mateo Ixtatán chấp thuận ''encomienda'' với Gonzalo de Ovalle
| Huehuetenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1529|September}}
| Spanish tiến tới Uspantán
| El Quiché
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1530|April}}
| Khởi nghĩa ở Chiquimula bị dập tắt
| Chiquimula
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1530|May|9}}
| Kaqchikel đầu hàng
| Sacatepéquez
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1530|December}}
| Ixil và Uspantek đầu hàng
| El Quiché
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1533|April}}
| Juan de León y Cardona thành lập San Marcos và San Pedro Sacatepéquez
| San Marcos
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1543}}
| Nền móng của Cobán
| Alta Verapaz
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1549}}
| Nhổ cỏ người Chuj và Qʼanjobʼal
| Huehuetenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1551}}
| ''[[Corregimiento]]'' của San Cristóbal Acasaguastlán được thành lập
| El Progreso, Zacapa and Baja Verapaz
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1555}}
| Maya đồng bằng giết [[Domingo de Vico]]
| Alta Verapaz
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1560}}
| Nhổ cỏ người Topiltepeque và Lakandon Chʼol
| Alta Verapaz
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1618}}
| Các tu sĩ Francisca tới Nojpetén, thủ phủ của người Itzá
| Petén
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1619}}
| Các sứ mệnh truyền giáo tới Nojpetén
| Petén
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1684}}
| Diệt chủng người San Mateo Ixtatá và Santa Eulalia
| Huehuetenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1686|January|29}}
| Melchor Rodríguez Mazariegos rời Huehuetenango, dẫn đầu cuộc viễn chinh tới Lacandón
| Huehuetenango
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1695}}
| Tu sĩ Francisca Andrés de Avendaño bắt đầu cải đạo người Itzá
| Petén
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1695|February|28}}
| Các cuộc viễn chinh được cử đi từ Cobán, San Mateo Ixtatá và Ocosingo chống lại Lacandón
| Alta Verapaz, Huehuetenango và Chiapas
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1696}}
| Andrés de Avendaño buộc phải chạy trốn khỏi Nojpetén
| Petén
|-
! scope="row" | {{dts|format=dmy|1697|March|13}}
| Nojpetén rơi vào tay quân Tây Ban Nha sau một cuộc chiến khốc liệt
| Petén
|}
==Cuộc chinh phạt Cao nguyên==
Cuộc chinh phạt cao nguyên rất khó khăn bởi nhiều vương quốc định cư vùng này thay vì một chính thể duy nhất như tại Trung Bộ châu Mỹ.[72] Sau khi thủ đô Tenochtitlan của Aztec rơi vào tay Tây Ban Nha năm 1521, Kaqchikel Maya của Iimumche và Kʼicheʼ Maya của Qʼumarkaj đã phái sứ thần tới Hernán Cortés tuyên bố trung thành với nhà cai trị mới của Mexico. Năm 1522, Cortés trinh sát vùng Soconusco tại Chiapas, nơi họ gặp các phái đoàn mới từ Iimumche và Qʼumarkaj tại Tuxpán;[74] cả hai vương quốc Maya đều tuyên bố trung thành với vua Tây Ban Nha.[73] Nhưng các đồng minh của Cortés ở Soconusco đã sớm thông báo cho ông rằng Kʼicheʼ và Kaqchikel không thực sự trung thành. Cortés phái Pedro de Alvarado đi với 180 kỵ binh, 300 bộ binh, nỏ, súng hỏa mai, 4 khẩu pháo, một lượng lớn đạn dược và thuốc súng, và hàng ngàn chiến binh Mexico đồng minh từ Tlaxcala, Cholula và các thành phố khác ở miền trung Mexico;[75] tới Soconusco năm 1523.[73] Pedro de Alvarado là kẻ đằng sau vụ thảm sát quý tộc Aztec tại Tenochtitlan và, theo [[Bartolomé de las Casas]], ông ta còn tiếp tục làm vậy trong cuộc chinh phạt vương quốc Maya ở Guatemala.[76] Một số nơi vẫn trung thành với người Tây Ban Nha sau khi cuộc chinh phạt hoàn tất, như người Tzʼutujil và Kʼicheʼ của [[Quetzaltenango]], và cung cấp binh lực mới cho Tây Ban Nha để tiếp tục các cuộc chinh phục. Tuy nhiên, vẫn có những nơi không chịu khuất phục mà tiếp tục khởi nghĩa. [77]
===Khuất phục tộc Kʼicheʼ===
Pedro de Alvarado và quân đội của ông tiến dọc theo bờ Thái Bình Dương không bị cản trở cho đến khi tới [[sông Samalá]] phía tây Guatemala. Khu vực này thuộc [[vương quốc Kʼicheʼ]] và quân Kʼicheʼ thất bại trong nỗ lực ngăn Tây Ban Nha vượt sông. Các conquistador cướp bóc các ngôi làng Kicheʼ để răn đe họ.[5] Vào ngày 8 tháng 2 năm 1524, quân của Alvarado giao chiến tại Xetulul, gọi là Zapotitlán bởi các đồng minh Mexico ([[San Francisco Zapotitlán]] hiện đại). Mặc dù chịu nhiều thương vong từ cung thủ Kʼicheʼ, liên quân Tây Ban Nha vẫn xông vào được thị trấn và dựng trại ở khu chợ.[79] Alvarado sau đó quay đầu đi ngược dòng vào dãy [[núi Sierra Madre]] tiến thẳng tới trung tâm của Kʼicheʼ, băng qua đường đèo vào thung lũng [[Quetzaltenango]] màu mỡ. Vào ngày 12 tháng 2 năm 1524, các đồng minh Mexico của Alvarado bị phục kích và đẩy lùi nhưng đội kỵ binh Tây Ban Nha theo sau đánh tan quân Kʼicheʼ và bẻ gãy ý chí họ hoàn toàn. Kỵ binh phân tán quân Kʼicheʼ để lực lượng tiến tới thành phố Xelaju (Quetzaltenango hiện đại) vầ ngạc nhiên là nó đã bị bỏ hoang.[80] Nhiều ghi chép cho rằng hoàng tử Kʼicheʼ là [[Tecun Uman]] đã chết trong trận chiến sau đó gần [[Olintepeque]], nhưng sử liệu Tây Ban Nha cho rằng ít nhất một và có thể hai trong số các lãnh chúa Qʼumarkaj tử trận trong trận chiến khốc liệt tại Quetzaltenango. Cái chết của Tecun Uman được cho là xảy ra trong trận El Pinar,[82] và chuyện dân gian địa phương cho cái chết của ông ở tại Llanos de Urbina (Đồng cỏ Urbina), lúc tiếp cận Quetzaltenango gần ngôi làng Cantel hiện nay.[83] Pedro de Alvarado, trong lá thư thứ ba của ông cho Hernán Cortés, mô tả cái chết của một trong bốn lãnh chúa Qʼumarkaj khi tiếp cận Quetzaltenango. Bức thư được viết ngày 11 tháng 4 năm 1524 và tại Qumarkaj.[82] Gần một tuần sau, vào ngày 18 tháng 2 năm 1524,[84] một đội quân Kʼicheʼ nghênh chiến với Tây Ban Nha tại thung lũng Quetzaltenango và bị đánh bại hoàn toàn; nhiều quý tộc Kʼicheʼ tử trận.[85] Người Kʼicheʼ chết nhiều đến nỗi mà Olintepeque được đặt tên là ''Xequiquel'', [[tiếng Nahualt]] nghĩa là "tắm trong máu".[86] Đầu thế kỷ XVII, cháu trai của vua Kʼicheʼ đã thông báo cho [[corregidor]] (quan chức thực dân cao nhất lúc bấy giờ) rằng quân đội Kʼicheʼ đã hành quân ra khỏi Qʼumarkaj đối đầu với quân xâm lược gồm 30.000 chiến binh, một con số được coi là đáng tin cậy bởi các học giả hiện đại.[87] Trận chiến này làm cạn kiệt quân đội Kʼicheʼ buộc họ phải cầu hòa và cống nạp, mời Pedro de Alvarado tiếp quản thủ đô Qʼumarkaj, được biết đến với cái tên Tecpan Utatlan trong tiếng Nahuatl bởi người Tây Ban Nha. Alvarado rất nghi ngờ về ý định của Kʼicheʼ nhưng đã chấp nhận lời đề nghị và hành quân đến Qʼumarkaj với quân đội của ông
Một ngày sau trận Olintepeque, quân đội Tây Ban Nha đến Tzakahá, nơi đầu hàng ngay lập tức. Ở đó, các giáo sĩ Tây Ban Nha Juan Godinez và Juan Díaz đã tiến hành một Công giáo La Mã dưới một mái nhà tạm bợ;[89] địa điểm này đã được chọn để xây dựng nhà thờ đầu tiên ở Guatemala,[90] tôn vinh ''Concepción La Conquistadora''. Tzakahá được đổi tên thành San Luis Salcajá.[89] Thánh lễ Phục sinh đầu tiên tại Guatemala được tổ chức tại nhà thờ mới, người bản xứ quý tộc được rửa tội.[90]
Vào tháng 3 năm 1524, Pedro de Alvarado tiến vào Qʼumarkaj theo lời mời của các lãnh chúa Kʼicheʼ sau thất bại thảm khốc của họ,[91] sợ rằng mình đang rơi vào bẫy.[85] Ông dựng lều tại đồng bằng bên ngoài thành phố hơn là chấp nhận chỗ ở bên trong.[92] Lo sợ số lượng lớn các chiến binh Kʼicheʼ tập trung bên ngoài thành phố và không thể tối ưu kỵ binh trên các đường phố hẹp tại Qʼumarkaj, ông cho mời các lãnh chúa của thành phố, Oxib-Keh (ajpop, hoặc vua) và Beleheb- Tzy (ajpop kʼamha, hay vua bầu) đến gặp ông trong trại.[93] Các lãnh chúa mắc mưu Alvarado, ông bắt họ và giữ làm con tin. Các chiến binh Kʼicheʼ, nhìn thấy lãnh chúa của họ bị bắt làm tù binh, đã tấn công các đồng minh bản địa Tây Ban Nha và tìm cách giết một trong những người lính Tây Ban Nha.[94] Lúc này, Alvarado quyết định để các lãnh chúa Kʼicheʼ được rửa tội và thiêu cháy, và sau đó tiến hành thiêu rụi toàn bộ thành phố.[95] Sau khi Qumarkaj bị hành hình và xử tử, Pedro de Alvarado gửi thư tới Iimumche, thủ đô của Kaqchikel, đề xuất một liên minh chống lại quân kháng chiến Kʼicheʼ. Alvarado viết rằng họ đã gửi 4000 chiến binh tới hỗ trợ, mặc dù Kaqchikel ghi rằng họ chỉ gửi 400.[88]
| |||