Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Đế quốc Inca”

===TiềnKhởi đềnguyên===

Đế quốc Inca là chương cuối trong lịch sử ngàn năm của các [[nền văn minh Andes]]. Các học giả coi văn minh Andes là một trong năm nền văn minh "thuần túy" của nhân loại, nghĩa là nó độc đáo và bắt nguồn từ chính văn hóa bản địa chứ không bị ảnh hưởng hoặc lấy từ các nền văn minh khác.<ref>Upton, Gary and von Hagen, Adriana (2015), ''Encyclopedia of the Incas'', New York: Rowand & Littlefield, p. 2. Some scholars cite 6 or 7 pristine civilizations.</ref>

Đế quốc Inca là hậu duệ của hai đế quốc lớn tại Andes: [[nhà nước Tiwanaku]] (khoảng 300–1100 SCN) quanh [[Hồ Titicaca]] và [[nhà nước Wari]] hoặc Huari (khoảng 600-1100 SCN) quanh trung tâm thành phố [[Ayacucho]]. Wari chiếm cứ Cuzco trong khoảng 400 năm. Do đó, nhiều đặc điểm của Đế quốc Inca bắt nguồn từ các nền văn hóa Andes đa sắc tộc trước đó.<ref>McEwan, Gordon F. (2006), ''[15https://books.google.com/books?id=J3WZuTINl2QC&printsec=frontcover#v=snippet&q=Tiwanaku%20OR%20Wari&f=false The Incas: New Perspectives]'', New York: W. W. Norton & Company, p. 65</ref>

Carl Troll lập luận rằng sự phát triển của nhà nước Inca ở miền trung Andes là do các điều kiện thuận lợi để sản xuất loại [[thực phẩm thiết yếu]] chuño. Chuño, có thể được lưu trữ trong thời gian dài, được làm bằng khoai tây sấy khô ở nhiệt độ đóng băng vào ban đêm ở vùng cao nguyên phía nam Peru. Mối liên kết giữa nhà nước Inca và chuño bị nghi ngờ, do rằng khoai tây và các loại cây trồng khác như ngô cũng có thể được sấy khô vào ban ngày.[16] Troll cũng lập luận rằng [[lạc đà không bướu]] có thể được tìm thấy với số lượng lớn ở khu vực này.[16]<ref>{{cite book |last=Hardoy |first=Jorge Henríque |date=1973 |title=Pre-Columbian Cities |url=https://books.google.com/?id=fbQJBAAAQBAJ&pg=PA24&lpg=PA24&dq=llama+inca+expansion+colombia+limi#v=onepage&q&f=false |location= |publisher= |page=24 |isbn=978-0-8027-0380-4 |author-link= }}</ref> Mối liên hệ giữa sự phân bố của [[lạc đà Alpaca]] và lạc đà không bướu với nhà nước Inca là một vấn đề cần được nghiên cứu.[18]<ref name=Gade1996/> Điểm thứ ba, Troll chỉ ra công nghệ tưới tiêu là lợi thế to lớn cho việc xây dựng nhà nước Inca.<ref name=Gade1996>{{cite journal |last1=Gade |first1=Daniel W. |date=1996 |title=Carl Troll on Nature and Culture in the Andes (Carl Troll über die Natur und Kultur in den Anden) |url= |journal=[18[Erdkunde]] |volume=50 |issue=4 |pages=301–16 |doi= |access-date= }}</ref> Tuy Troll đưa ra giả thuyết về ảnh hưởng của môi trường lên Đế quốc Inca, ông lại phản đối [[chủ nghĩa môi trường quyết định]] (học thuyết này cho rằng môi trường định hình quỹ đạo mà các nền văn minh phát triển sẽ đi theo), cho rằng văn hóa nằm ở cốt lõi của nền văn minh Inca.[18]<ref name=Gade1996/>

Trong thời gian cai trị từ [[1438]] đến [[1471]] Pachacútec đã mở rộng lãnh thổ Inca trongtại vùng trung tâm của Andes từ [[hồ Titicaca]] đến [[Huní]].[[Pachacuti]] tái lập vương quốc Cusco thành Tahuantinsuyu, bao gồm một chính quyền trung ương với người Inca đứng đầu và bốn chính quyền tỉnh với các nhà lãnh đạo quyết đoán ở bốn phần của đất nước: Chinchasuyu (Tây Bắc), Antisuyu (Đông Bắc), Kuntisuyu (Tây Nam) và Qullasuyu (Đông Nam).<ref>The three laws of [22[Tawantinsuyu]] are still referred to in Bolivia these days as the three laws of the Qullasuyu.</ref> Lá cờ của vương quốc là lá cờ [[cầu vồng]] và Cuzco đã phát triển thành trung tâm tế lễ, kinh tế và văn hóa. Pachacútec cho lập ruộng bậc thang trong vùng để trồng ngô nhằm bảo đảm cung cấp lương thực cho người dân. Nhiều kênh đào chạy xuyên qua toàn thành phố dẫn đến sông [[Río Sapphi]] và [[Río Tullumayo]] cung cấp nước sạch cho dân cư và giữ thành phố sạch sẽ. Pachacuti được cho là đã xây dựng [[Machu Picchu]], làm cung điện hoặc nơi nghỉ mát mùa hè, và cũng có thể là một trạm nông nghiệp.<ref>{{Cite [23]book| last=Weatherford | first=J. McIver | authorlink=J. McIver Weatherford | title=Indian Givers: How the Indians of the Americas Transformed the World | year=1988 | publisher=Fawcett Columbine | location=New York |url={{google books |plainurl=y |id=xrjz_PgrAdsC|page=60}} | isbn=0-449-90496-2 | pages=60–62}}</ref>

Con trai của Túpac Inca là [[Huayna Cápac]] sáp nhập một phần đất nhỏ ở phía bắc Ecuador ngày nay. Ở thời kì đỉnh cao, Đế quốc Inca bao gồm Peru, miền tây và nam miền trung Bolivia, phía tây nam Ecuador và đại bộ phận Chile ngày nay, phía bắc sông Maule. Các sử liệu truyền thống khẳng định cuộc Nam tiến bị hoãn lại sau [[trận sông Maule]] nơi họ gặp phải sự kháng cự ngoan cường từ tộc [[Mapuche]].[24]<ref name=Silva1983>{{cite journal |last1=Silva Galdames |first1=Osvaldo |date=1983 |title=¿Detuvo la batalla del Maule la expansión inca hacia el sur de Chile? |url=https://revistas.uchile.cl/index.php/CDH/article/download/46464/48492 |journal=Cuadernos de Historia|language=Spanish |volume=3 |issue= |pages=7–25 |doi= |access-date=10 January 2019}}</ref> Quan điểm này bị thách thức bởi nhà sử học Osvaldo Silva, người lập luận rằng khuôn khổ chính trị xã hội của người Mapuche mới là lí do gây ra khó khăn trong việc trị vì.[24]<ref name=Silva1983/> Silva đồng ý rằng trận Maule là một bế tắc, nhưng cho rằng người Inca thiếu động lực để chinh phục không như những xã hội phức tạp hơn như vương quốc Chimor chẳng hạn.[24]<ref name=Silva1983/> Silva không đồng tình với thời gian được đưa ra bởi lịch sử truyền thống cho trận chiến: cuối thế kỷ XV dưới triều đại vua [[Topa Inca Yupanqui]] (1471–93).[24]<ref name=Silva1983/> Thay vào đó, ông đặt nó vào năm 1532 trong cuộc [[nội chiến Inca]].[24]<ref name=Silva1983/> Tuy nhiên, Silva đồng ý với tuyên bố rằng phần lớn các cuộc chinh phạt của người Inca được thực hiện vào cuối thế kỷ XV.[24]<ref name=Silva1983/> Vào thời Nội chiến Inca, một đội quân Inca, theo [[Diego de Rosales]], đã đàn áp một cuộc nổi dậy của [[người Diaguita]] vùng Valles transversales.<ref [24]name=Silva1983/>

Cuộc chinh phạt lưu vực Amazon gần [[sông Chinchipe]] đã bị [[người Shuar]] chặn lại vào năm 1527.<ref name="Salazar1977">{{cite book|author=Ernesto Salazar|title=An Indian federation in lowland Ecuador|url=http://www.iwgia.org/iwgia_files_publications_files/0106_28Ecuador.pdf|accessdate=16 February 2013|year=1977|publisher=[25[International Work Group for Indigenous Affairs]]|page=13}}</ref> Đế quốc mở rộng vào một phần Argentina và Colombia. Tuy nhiên, hầuHầu hết phần phía nam của đế quốc Inca, có tên là Qullasuyu, nằm trên Cao nguyên Andes.