Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Aden”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
n clean up, replaced: {{coord → {{tọa độ, {{Flag → {{lá cờ, tháng 3, 20 → tháng 3 năm 20, cộng sản → Cộng sản using AWB |
|||
Dòng 46:
| parts_type = [[Khủng hoảng Yemen (2011-nay)|Chiếm đóng]]
| parts_style = para
| p1 = {{
|subdivision_type2 =
|subdivision_name2 =
Dòng 94:
|timezone_DST =
|utc_offset_DST =
|coordinates = {{
|elevation_footnotes =
|elevation_m = 6
Dòng 108:
|footnotes =
}}
[[
'''Aden''' ({{lang-ar|عدن}} ''{{transl|ar|ALA|3=ʿAdin<span style="margin:2px;">/</span>ʿAdan }}'' <small>[[tiếng Ả Rập Yemen|tiếng Yemen]]:</small> {{IPA-ar|ˈʕæden, ˈʕædæn|}}) là một [[thành phố]] [[Cảng (mở rộng)|cảng]] và thủ đô tạm thời của [[Yemen]], tọa lạc ở bên bờ lối vào phía đông của [[biển Đỏ]] ([[Vịnh Aden]]), khoảng {{convert|170|km|abbr=on}} về phía đông của eo biển [[Bab-el-Mandeb]]. Dân số của thành phố là khoảng 800.000 người. Bến [[cảng]] tự nhiên của Aden nằm trên miệng của một ngọn [[núi lửa]] đã tắt, nay là một [[bán đảo]] nối với đất liền bởi một [[eo đất]] nhỏ. Bến cảng này, Front Bay, được sử dụng bởi [[Vương quốc Awsan]] từ thế kỷ 7 tới thế kỷ 5 TCN. Bến cảng hiện đại nằm ở bờ kia của bán đảo.
Dòng 114:
Aden bao gồm một số khu vực đặc biệt: [[Craiter (huyện)|Craiter]], thành phố cảng thời xưa; [[Mualla]], cảng hiện nay; [[Tawahi (Aden)|Tawahi]], còn có tên gọi khác là "Steamer Point" vào [[Thuộc địa Aden|thời thuộc địa]]; và các khu nghỉ mát của Gold Mohur. [[Khormaksar]], địa danh nằm trên eo đất nối Aden với đất liền, là nơi có các tòa nhà ngoại giao, các văn phòng của [[Đại học Aden]], cùng [[Sân bay quốc tế Aden]] (trước là căn cứ [[RAF Khormaksar]] của Không quân Hoàng gia Anh), sân bay lớn thứ hai của Yemen. Trên đất liền bao gồm các trung tâm lớn như [[Sheikh Othman]], một cựu [[ốc đảo]]; [[Al-Mansoura (Aden)|Al-Mansura]], một thị trấn được người Anh Quốc quy hoạch; và Madinat ash-Sha'b (tên cũ là Madinat al-Itihad), nơi từng là thủ đô của [[Liên bang Nam Ả Rập]] và nay là nơi đặt một nhà máy điện/[[khử muối]] lớn và các khoa của Đại học Aden.
Aden trước là thủ đô của [[Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Yemen]] cho tới khi nước này thống nhất với [[Cộng hòa Ả Rập Yemen]] vào năm 1990, và một lần nữa trở thành thủ đô tạm thời của Yemen sau khi phong trào [[Houthi nằm quyền ở Yemen]], do Tổng thống [[Abdrabbuh Mansur Hadi]] tuyên bố sau khi nhóm [[Houthis]] chiếm đóng [[Sana'a]].<ref name="dw">{{
[[Tập tin:Old Town Aden Yemen.jpg|nhỏ|trái|Phố cổ Aden, nằm trên một miệng của núi lửa nay đã ngừng phun (1999)]]
Dòng 127:
===Trung Cổ===
[[
[[
Mặc dù nền văn minh [[Himyar]] tiền Hồi giáo có thể xây nên những công trình lớn, tuy nhiên không có nhiều pháo đài hay thành quách trong giai đoạn này. Các công trình phòng thủ tại Mareb và những nơi khác ở Yemen và [[Hadhramaut]] rõ ràng đã chứng minh các nền văn hóa Himyar và [[Người Saba|Saba]] hoàn toàn có thể xây dựng. Tuy vậy, các sử gia Ả Rập là Ibn al Mojawir và Abu Makhramah coi Beni Zuree'a là người đầu tiên xây dựng một công trình phòng thủ ở Aden. Abu Makhramah cũng có những ghi chép chi tiết về Muhammad Azim Sultan Qamarbandi Naqsh trong tác phẩm Tarikh ul-Yemen. Mục đích có lẽ là để ngăn chặn sự xâm lăng của ngoại bang và duy trì tiền thuế từ việc kiểm soát các hoạt động hàng hóa, do đó tránh nạn buôn bán lậu. Tuy vậy thời kỳ này các công trình này tỏ ra khá mỏng manh.
Sau năm 1175 CN, việc tái xây dựng tường thành một cách kiên cố hơn bắt đầu, và kể từ đây Aden trở thành một thành phố hấp dẫn đối với các thủy thủ và thương nhân từ [[Ai Cập]], [[Sindh]], [[Gujarat]], [[Đông Phi]] và cả [[Trung Quốc]]. Theo [[Muqaddasi]], phần lớn dân số của Aden vào thế kỷ 10 là người Ba Tư.<ref>{{
Vào năm 1421, [[Minh Thành Tổ]] từ Trung Quốc ra lệnh cho thái giám Lý Hưng và thái giám Chu Mãn trong đoàn thuyền của [[Trịnh Hòa]] để truyền đạt một chiếu lệnh với mũ miện và quần áo để tặng cho vua Aden. Đoàn sứ giả gồm ba bảo thuyền Trung Quốc và [[Trịnh Hòa hạ Tây Dương|khởi hành từ Sumatra tới cảng Aden]]. Sự kiện này được ghi lại trong cuốn ''Doanh nhai thắng lãm'' của [[Mã Hoan]], người đi cùng với đoàn.<ref>[[Mã Hoan|Ma Huan]] - Yingya Shenglan, The Overall Survey of the Ocean's Shores, 1433, do J.V.G. Mills dịch, Hakluty Society, Luân Đôn 1970; tái bản bởi White Lotus Press 1997. {{ISBN|974-8496-78-3}}</ref>
Vào năm 1513, những người Bồ Đào Nha do thuyền trưởng [[Afonso de Albuquerque]] dẫn đầu, đã tổ chức một [[cuộc vây hãm Aden|cuộc đánh chiếm Aden]] nhưng thất bại.<ref name="Broeze2013">{{
===Chính quyền Anh Quốc 1839-1967===
{{main|Thuộc địa Aden}}{{see also|Nhà nước Aden}}
[[
[[
[[
[[
Trước khi người Anh tới cai trị, Aden bị [[Đế quốc Bồ Đào Nha]] kiểm soát trong giai đoạn 1513-1538 và 1547-1548 và là thuộc địa của [[Đế quốc Ottoman]] trong các giai đoạn 1538-1547 và 1548-1645.
Dòng 153:
Người Anh bắt đầu quan tâm tới Aden vào năm 1796 sau khi Napoleon xâm lược Ai Cập, còn một hải đội của Anh sau đó neo tại Aden trong nhiều tháng theo lời mời của Sultan. Người Pháp thua trận ở Ai Cập năm 1801 và các tàu privateer của họ bị săn lùng trong suốt thập kỷ sau đó. Cho tới năm 1800, Aden vẫn chỉ là ngôi làng nhỏ với khoảng 600 người Ả Rập, người Somali, người Do Thái và người Ấn Độ. Họ chủ yết sống trong những túp lều bằng sậy được dựng lên giữa những tàn tích gợi lại một kỷ nguyên giàu có và thịnh vượng xưa kia. Do chưa có nhiều sự thông thương của người Anh ở biển Đỏ nên cho tới thập niên 1830 các chính khách người Anh không có quá nhiều mối quan tâm tại đây ngoại trừ việc trấn áp cướp biển. Tuy nhiên, một vài quan chức chính phủ và [[Công ty Đông Ấn Anh]] nghĩ rằng một căn cứ Anh Quốc tại đây sẽ là cần thiết để ngăn chặn bước tiến của quân Pháp nếu có thông qua Ai Cập hay [[Ván Cờ Lớn|sự bành trướng của Nga ở Ba Tư]]. Sự xuất hiện của [[Muhammad Ali của Ai Cập|Muhammad Ali]], một nhân vật quyền lực địa phương, càng tăng thêm mối lo ngại. Thống đốc Bombay từ 1834 tới năm 1838, [[Sir Robert Grant]], là một trong những người tin rằng Ấn Độ chỉ có thể được bảo vệ bằng việc nắm bắt trước 'các khu vực trọng yếu' ở khu vực Ấn Độ Dương.
Tầm quan trọng của biển Đỏ gia tăng sau khi tàu hơi nước Hugh Lindsay khởi hành từ Bombay tới eo đất Suez vào năm 1829 đã dừng chân ở Aden để tiếp than với sự đồng ý của sultan. Mặc dù hàng hóa vẫn phải chở qua [[Mũi Hảo Vọng]] bằng thuyền buồm, tuyến qua Suez bằng tàu hơi nước sẽ là lựa chọn nhanh hơn cho công tác vận chuyển và liên lạc. Grant nhận thấy các tàu chiến dọc tuyến Bombay-Suez sẽ giúp đảm bảo vững chắc lợi ích của Anh Quốc ở khu vực và dốc sức hiện thực hóa tham vọng của ông. Sau các cuộc thương lượng dai dẳng liên quan tới chi phí đầu tư công nghệ mới, chính phủ đồng ý trả nửa số tiền cho sáu hải trình một năm và ban lãnh đạo Công ty Đông Ấn chấp thuận yêu cầu mua thêm hai tàu hơi nước mới vào năm 1837. Grant ngay lập tức thông báo hàng tháng sẽ có các chuyến đi tới Suez, mặc dù không hề có trạm cung cấp than nào được thành lập.<ref>{{
Vào năm 1838, dưới thời [[Muhsin bin Fadl]], Lahej cắt {{convert|194|km2|abbr=on}} đất trong đó có Aden cho [[Đế quốc Anh]]. Vào ngày 19 tháng 1 năm 1839, [[Công ty Đông Ấn Anh]] đưa [[Thủy quân lục chiến Hoàng gia]] tới Aden để đóng quân và ngăn chặn các vụ [[cướp biển]] đối với tàu của Anh British tới [[Ấn Độ]]. Vào năm 1850 Aden trở thành thương cảng tự do nhộn nhịp với việc buôn bán rượu, muối, vũ khí và thuốc phiện và tất cả các cuộc giao dịch cà phê từ [[Mokha]].<ref>{{
Cho tới năm 1937, Aden trực thuộc [[Raj thuộc Anh|Ấn Độ thuộc Anh]] dưới danh nghĩa [[Khu định cư Aden]] (''Aden Settlement''). Lãnh thổ của Aden được mở rộng với {{convert|13|km2|abbr=on}} diện tích đảo [[Perim]] vào năm 1857, {{convert|73|km2|abbr=on}} diện tích [[Quần đảo Khuriya Muriya]] vào năm 1868, và thêm {{convert|108|km2|abbr=on}} diện tích của đảo [[Kamaran]] vào năm 1915. Khu định cư trở thành [[Aden (tỉnh Đế quốc Anh)|Tỉnh Aden]] (''Aden Province'') vào năm 1935.
Dòng 168:
===Liên bang Nam Ả Rập và Khởi nghĩa Aden===
[[
{{main|Liên bang Nam Ả Rập}}
Để ổn định tình hình Aden và xứ bảo hộ Aden khỏi sự ảnh hưởng của [[Bắc Yemen]] được Ai Cập chống lưng, người Anh nỗ lực thống nhất các quốc gia trong khu vực nhằm chuẩn bị cho độc lập. Vào ngày 18 tháng 1 năm 1963, Thuộc địa Aden được sáp nhập vào [[Liên bang Các Tiểu vương quốc Nam Ả Rập]] (''Federation of Arab Emirates of the South'') để đối phó với Bắc Yemen. Thành phố trở thành [[Nhà nước Aden]] và Liên bang được đổi tên thành [[Liên bang Nam Ả Rập]] (FSA).
Một cuộc khởi nghĩa chống chính quyền Anh ([[Khởi nghĩa Aden]]) bắt đầu với cuộc tấn công bằng lựu đạn của lực lượng
Vào năm 1964, Anh Quốc tuyên bố muốn trao độc lập cho FSA vào năm 1968, tuy nhiên quân đội Anh vẫn được duy trì ở Aden. Tuy vậy tình trạng an ninh
Dòng 184:
===Độc lập===
{{see also|Nam Yemen}}
[[
Aden không còn là Thuộc địa trong Vương quốc Liên hiệp Anh và trở thành thủ đô của một quốc gia mới là [[Cộng hòa Nhân dân Nam Yemen]]. Vào năm 1970, quốc gia đổi tên thành [[Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Yemen]]. Sau cuộc [[thống nhất Yemen]] giữa [[Cộng hòa Ả Rập Yemen|Bắc Yemen]] và Nam Yemen vào năm 1990, Aden không còn là thủ đô mả trở thành thủ phủ ''tỉnh Aden'' với lãnh thổ tương tự với Thuộc địa Aden.
Vào ngày 29 tháng 12 năm 1992, [[Al Qaeda]] tiến hành cuộc tấn công [[khủng bố]] đầu tiên tại Aden với vụ đánh bom [[Khách sạn Gold Mohur]], nơi các quân nhân Hoa Kỳ nghỉ ngơi trên đường tới [[Somalia]] thực hiện [[Chiến dịch Restore Hope]]. Một người Yemen và một du khách Áo thiệt mạng.<ref name="pbs-1stattack">{{
Aden là thủ phủ của lực lượng [[ly khai]] [[Cộng hòa Dân chủ Yemen]] từ ngày 21 tháng 5 năm 1994 và trở về tay quân đội [[Yemen]] vào ngày 7 tháng 7 năm 1994.
Dòng 196:
[[Vụ đánh bom USS Cole]] diễn ra ở Aden vào ngày 12 tháng 10 năm 2000.
Vào năm 2007 do bất mãn đối với sự thống nhất, tổ chức ly khai [[Phong trào Nam Yemen]] được thành lập. Theo tờ ''The New York Times'', các lãnh đạo ngầm của phong trào này gồm các nhà chính trị xã hội chủ nghĩa, Hồi giáo chủ nghĩa và các cá nhân mong muốn phục dựng lại [[Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Yemen]].<ref>{{
Vào năm 2015 Tổng thống [[Abdrabbuh Mansur Hadi]] trốn chạy tới Aden, quê hương của ông, sau khi bị lật đổ trong một [[Đảo chính Yemen 2014-15|cuộc đảo chính]]. Ông tuyên bố mình vẫn là tổng thống hợp pháp của Yemen và kêu gọi các cơ quan nhà nước và quan chức trung thành với mình chuyển về Aden.<ref>{{
Aden chìm trong các cuộc đụng độ giữa các lực lượng của Hadi với các lực lượng trung thành với cựu tổng thống [[Ali Abdullah Saleh]] trong [[Trận Sân bay Aden|trận chiến]] giành [[Sân bay quốc tế Aden]] vào ngày 19 tháng 3 năm 2015.<ref>{{
Từ ngày 28 tháng 1 năm 2018, các nhân vật ly khai trung thành với STC nắm quyền kiểm soát các trụ sở của chính phủ Yemen ở Aden trong [[trận Aden (2018)|cuộc đảo chính]] chống chính phủ của Hadi.<ref>{{
Chủ tịch STC ông [[Aidarus al-Zoubaidi]] thông báo tình trạng khẩn cấp ở Aden và tuyên bố "STC đã bắt đầu quá trình lật đổ sự cai trị của Hadi ở phía nam".<ref>{{
== Tham khảo ==
Dòng 215:
{{EB1911 poster|Aden}}
{{wikivoyage|en:Aden}}
* {{
{{Tỉnh Aden}}
| |||