Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Campuchia”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Reverted to revision 65811151 by Keo010122Bot (talk) (TwinkleGlobal) Thẻ: Lùi sửa |
Không có tóm lược sửa đổi |
||
Dòng 112:
'''Campuchia''' ([[tiếng Khmer]]: កម្ពុជា, ''Kămpŭchéa'', IPA: [kɑmpuˈciə]), tên chính thức là '''Vương quốc Campuchia''' ([[tiếng Khmer]]: ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, ''Preăhréachéanachăk Kămpŭchéa''), còn có tên gọi khác nay ít dùng là '''''Cao Miên''''' và '''''Cam Bốt''''' (bắt nguồn từ tên [[tiếng Pháp]] ''Cambodge''),<ref>Đặng Thái Minh, "Dictionnaire vietnamien - français. Les mots vietnamiens d’origine française", ''Synergies Pays riverains du Mékong'', n° spécial, năm 2011. ISSN: 2107-6758. Trang 78.</ref> là một [[quốc gia có chủ quyền|quốc gia độc lập có chủ quyền]] nằm trên [[bán đảo Đông Dương]] ở vùng [[Đông Nam Á]]. Campuchia giáp với [[vịnh Thái Lan]] ở phía tây nam, [[Thái Lan]] ở phía tây bắc, [[Lào]] ở phía đông bắc và [[Việt Nam]] ở phía đông.
Campuchia có dân số hơn 15 triệu người. [[Phật giáo]] là [[quốc giáo]] chính thức và được hơn 97% dân số thực hành.<ref name="CIACB22">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cb.html Cambodia]. CIA World FactBook.</ref> Các nhóm dân tộc thiểu số của Campuchia bao gồm [[người Việt]], [[Người Hán|người Hoa]], người [[Người Chăm|Chăm]] và 30 [[Khmer Loeu|bộ tộc trên đồi núi]].<ref>{{Chú thích web|url=http://news.xinhuanet.com/english2010/culture/2010-08/03/c_13428465.htm|tựa đề=Cambodia to celebrate day for indigenous people near Angkor Wat|nhà xuất bản=News.xinhuanet.com|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20130825133021/http://news.xinhuanet.com/english2010/culture/2010-08/03/c_13428465.htm|ngày lưu trữ=ngày 25 tháng 8 năm 2013|ngày truy cập=ngày 15 tháng 3 năm 2013}}</ref> [[Thủ đô]] và [[thành phố]] lớn nhất là [[Phnôm Pênh|Phnom Penh]], là trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa của Campuchia. Campuchia theo [[Quân chủ lập hiến|chế độ quân chủ lập hiến]] theo [[Quân chủ tuyển cử|hình thức tuyển cử]], đứng đầu là [[Quốc vương Campuchia|quốc vương]], hiện là [[Norodom Sihamoni]], được [[Hội đồng Tôn vương Campuchia|Hội đồng Tôn vương]] lựa chọn làm [[nguyên thủ quốc gia]]. Người [[Người đứng đầu chính phủ|đứng đầu chính phủ]] là [[Thủ tướng Campuchia|Thủ tướng]] [[Hun Sen]], nhà lãnh đạo không thuộc hoàng gia phục vụ lâu nhất ở [[Đông Nam Á]], nắm quyền từ năm [[1985]].
Năm 802 sau Công nguyên, [[Jayavarman II]] tự xưng là [[vua]], thống nhất các [[hoàng tử]] Khmer đang tham chiến ở [[Chân Lạp]] với tên gọi "Kambuja".<ref name="CHANDLER3">Chandler, David P. (1992) ''History of Cambodia''. Boulder, CO: Westview Press, {{ISBN|0813335116}}.</ref> Điều này đánh dấu sự khởi đầu của [[Đế quốc Khmer|Đế chế Khmer]], phát triển mạnh mẽ trong hơn 600 năm, cho phép các vị vua kế tiếp kiểm soát và gây ảnh hưởng trên phần lớn Đông Nam Á, đồng thời tích lũy quyền lực và tài sản khổng lồ. [[Đại Ấn Độ|Vương quốc Ấn Độ Dương]] đã tạo điều kiện cho việc truyền bá [[Ấn Độ giáo]] đầu tiên và sau đó là [[Phật giáo]] đến phần lớn Đông Nam Á và thực hiện nhiều dự án cơ sở hạ tầng tôn giáo khắp khu vực, bao gồm việc xây dựng hơn 1.000 ngôi đền và di tích chỉ riêng ở [[Angkor]]. [[Angkor Wat]] là công trình nổi tiếng nhất trong số những công trình kiến trúc này và được công nhận là [[Di sản thế giới|Di sản Thế giới]].
Dòng 118:
Vào thế kỷ 15, sau cuộc nổi dậy của [[Vương quốc Ayutthaya|Ayutthaya]], nơi trước đây thuộc quyền cai trị của [[Đế quốc Khmer|Đế chế Khmer]], Campuchia đã trải qua sự suy giảm quyền lực. Campuchia phải đối mặt với hai nước láng giềng ngày càng hùng mạnh, Ayutthaya của Thái Lan và triều Nguyễn của Việt Nam, và đánh dấu sự đi xuống của số phận Campuchia. Năm 1863, Campuchia trở thành một quốc gia [[Campuchia thuộc Pháp|bảo hộ của Pháp]], và sau đó được hợp nhất thành [[Liên bang Đông Dương|Đông Dương]] thuộc Đông Nam Á [[Liên bang Đông Dương|thuộc Pháp]].
Campuchia giành độc lập từ Pháp năm 1953. [[Chiến tranh Việt Nam]] kéo dài sang cả nước này vào năm 1965 với việc mở rộng [[Đường Trường Sơn|Đường mòn Hồ Chí Minh]] và thành lập [[Đường mòn Sihanouk]]. Điều này dẫn đến việc Mỹ ném bom Campuchia từ [[Menu hoạt động|năm 1969]] đến [[Thỏa thuận tự do hoạt động|năm 1973]]. Sau [[Đảo chính Campuchia 1970|cuộc đảo chính Campuchia năm 1970]], thành lập [[Cộng hòa Khmer]] cánh hữu thân Mỹ, [[Norodom Sihanouk|Quốc vương]] bị phế truất [[Norodom Sihanouk|Sihanouk]] đã ủng hộ kẻ thù cũ của mình, [[Khmer Đỏ]]. Với sự ủng hộ của chế độ quân chủ và [[Việt Nam Dân chủ Cộng hòa|Bắc Việt Nam]], Khmer Đỏ nổi lên thành một cường quốc, chiếm Phnom Penh vào năm 1975. Khmer Đỏ sau đó đã thực hiện chế độ [[diệt chủng Campuchia]] từ năm 1975 đến năm 1979, khi họ bị Việt Nam lật đổ và [[Cộng hòa Nhân dân Campuchia]] do Việt Nam hậu thuẫn, được [[Liên Xô]] hỗ trợ, trong [[Chiến tranh biên giới Tây Nam|Chiến tranh Campuchia - Việt Nam]].
Sau [[Hiệp định hòa bình Paris 1991|Hiệp định Hòa bình Paris năm 1991]], Campuchia được
Campuchia là thành viên của [[Liên Hợp Quốc
Trong khi [[thu nhập bình quân đầu người]] vẫn ở mức thấp so với hầu hết các nước láng giềng, Campuchia là một trong những [[Nước đang phát triển|nền kinh tế đang phát triển]] có [[Tăng trưởng kinh tế|tốc độ tăng trưởng]] nhanh nhất ở châu Á, với mức tăng trưởng trung bình 7,6% trong thập kỷ qua. Nông nghiệp vẫn là ngành kinh tế chủ đạo, với sự tăng trưởng mạnh mẽ của dệt may, xây dựng và du lịch dẫn đến đầu tư nước ngoài và thương mại quốc tế tăng.<ref>{{Chú thích báo|url=http://www.phnompenhpost.com/index.php/2011051849188/Business/cambodia-to-outgrow-ldc-status-by-2020.html|title=Cambodia to outgrow LDC status by 2020|date=ngày 18 tháng 5 năm 2011|work=[[The Phnom Penh Post]]|access-date=ngày 20 tháng 6 năm 2011}}</ref> [[Liên Hợp Quốc
== Nguồn gốc tên gọi ==
Dòng 137:
Tên gọi "Chân Lạp" được dùng để chỉ nước Campuchia thời [[Lịch sử Campuchia (1431-1863)|hậu Angkor]], ứng với thời các [[chúa Nguyễn]] tại [[Việt Nam]]. Nhưng thật ra Chân Lạp, tên nước và người, chỉ tồn tại từ [[Thế kỷ 6|thế kỷ VI]] và chấm dứt vào [[Thế kỷ 9|thế kỷ IX]] ([[802]]). Kế tiếp thời Chân Lạp là thời Angkor với [[Đế quốc Khmer]] kéo dài đến [[Thế kỷ 15|thế kỷ XV]]. "Cao Miên" là [[danh từ]] thường được dùng để chỉ các triều đại Campuchia hậu Chân Lạp cho đến ngày nay. Cao Miên có thể dùng để chỉ [[Đế quốc Khmer]] nói riêng, hoặc nước Campuchia hay người Campuchia nói chung.
Trong [[Đại Nam liệt truyện|sử triều Nguyễn]], do từ ''Cao Miên'' phạm húy tên Miên Tông của vua [[Thiệu Trị]] nên vẫn gọi tên cũ là Chân Lạp, tới năm Thiệu Trị thứ 7 mới gọi lại đúng tên Cao Miên nhưng đọc
== Lịch sử ==
Dòng 159:
Trong các thế kỷ 3, 4 và 5, các [[Đại Ấn Độ|quốc gia Ấn Độ Dương]] của [[Phù Nam]] và người kế vị của nó, [[Chân Lạp]], đã hợp nhất ở Campuchia ngày nay và tây nam Việt Nam. Trong hơn 2.000 năm, Campuchia đã hấp thụ ảnh hưởng từ [[Ấn Độ]], truyền sang các nền văn minh Đông Nam Á khác mà ngày nay là Thái Lan và Lào.<ref name="BRIT">{{Chú thích bách khoa toàn thư|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/90520/Cambodia|title=History of Cambodia|encyclopedia=Britannica.com|access-date =ngày 16 tháng 3 năm 2013}}</ref> Người ta còn biết rất ít về một số chính thể này, tuy nhiên các biên niên sử và hồ sơ triều cống của Trung Quốc có đề cập đến chúng. Người ta tin rằng lãnh thổ Phù Nam có thể đã nắm giữ cảng mà nhà địa lý học người Alexandria [[Claudius Ptolemaeus|Claudius Ptolemy]] gọi là " [[Văn hóa Óc Eo|Kattigara]] ". Các biên niên sử Trung Quốc cho rằng sau khi Jayavarman I của Chân Lạp qua đời vào khoảng năm 681, tình trạng hỗn loạn xảy ra sau đó dẫn đến sự phân chia vương quốc thành Chân Lạp Đất và Chân Lạp Nước, vốn được cai trị lỏng lẻo bởi các hoàng tử yếu kém dưới sự thống trị của [[Java]].
[[Đế quốc Khmer|Đế chế Khmer]] đã phát triển từ những tàn tích này của Chân Lạp, trở nên vững chắc vào năm 802 khi [[Jayavarman II]] (trị vì khoảng 790-835) tuyên bố độc lập khỏi [[Java]] và tự xưng là [[Devaraja]]. Ông và những người theo ông đã thiết lập sự sùng bái [[God king|Chúa-vua]] và bắt đầu một loạt các cuộc chinh phạt để hình thành một đế chế phát triển mạnh mẽ trong khu vực từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 15.<ref>{{Chú thích web|url=http://www.art-and-archaeology.com/seasia/ppenh/khmer01.html|tựa đề=Khmer Empire Map|nhà xuất bản=Art-and-archaeology.com|ngày truy cập=ngày 27 tháng 6 năm 2010}}</ref> Trong thời kỳ cai trị của [[Jayavarman VIII]], đế chế Angkor đã bị tấn công bởi quân đội [[Người Mông Cổ|Mông Cổ]] của [[Hốt Tất Liệt]], tuy nhiên nhà vua
Đế chế Khmer là đế chế lớn nhất Đông Nam Á trong thế kỷ 12. Trung tâm quyền lực của đế chế là [[Angkor]], nơi có một loạt thủ đô được xây dựng trong thời kỳ cực thịnh của đế chế. Năm 2007, một nhóm nghiên cứu quốc tế của các nhà nghiên cứu sử dụng ảnh vệ tinh và kỹ thuật hiện đại khác đã kết luận rằng Angkor đã từng là thành phố thời kỳ tiền công nghiệp lớn nhất trên thế giới với
=== Thời kỳ hậu Angkor ===
Dòng 174:
=== Thời kỳ người Pháp cai trị ===
Năm 1863, [[Norodom|Vua Norodom]], người được [[Vương quốc Rattanakosin|Xiêm La đưa lên ngôi]],<ref name="CHANDLER3"/> tìm cách bảo vệ Campuchia khỏi ách thống trị của Pháp. Năm 1867, [[Rama IV]] ký một hiệp ước với Pháp, từ bỏ
Campuchia tiếp tục là quốc gia [[Campuchia thuộc Pháp|bảo hộ của Pháp]] từ năm 1867 đến năm 1953, được quản lý như một phần thuộc địa của [[Liên bang Đông Dương|Đông Dương thuộc Pháp]], mặc dù [[Campuchia thuộc Nhật|bị đế quốc Nhật Bản chiếm đóng]] từ năm 1941 đến năm 1945.<ref name="Kamm">{{Chú thích sách|url=https://archive.org/details/cambodiareportfr00kamm|title=Cambodia: report from a stricken land|last=Kamm|first=Henry|publisher=Arcade Publishing|year=1998|isbn=1-55970-433-0|location=New York|page=[https://archive.org/details/cambodiareportfr00kamm/page/27 27]|author-link=Henry Kamm|url-access=registration}}</ref> Từ năm 1874 đến năm 1962, tổng dân số nước này tăng từ khoảng 946.000 người lên 5,7 triệu.<ref name="Population2">"[http://countrystudies.us/cambodia/40.htm Cambodia – Population]". [[Library of Congress Country Studies]].</ref> Sau cái chết của Vua Norodom vào năm 1904, Pháp thao túng việc lựa chọn nhà vua, và Sisowath, anh trai của Norodom, được lên ngôi. Ngôi vị bị bỏ trống vào năm 1941 với cái chết của Monivong, con trai của Sisowath, và Pháp chuyển giao cho con trai của Monivong, Monireth, cảm thấy ông ta có tư duy quá độc lập. Thay vào đó, [[Norodom Sihanouk]], cháu ngoại của Vua Sisowath lên ngôi. Người Pháp nghĩ rằng Sihanouk trẻ tuổi sẽ dễ dàng bị kiểm soát.<ref name="Kamm" /> Tuy nhiên, họ đã sai và dưới thời trị vì của Vua Norodom Sihanouk, Campuchia đã giành được độc lập từ Pháp vào ngày 9 tháng 11 năm 1953.<ref name="Kamm" />
===
[[Tập tin:Mao_Sihanouk.jpg|trái|nhỏ|252x252px|[[Norodom Sihanouk]] và [[Mao Trạch Đông]] năm 1956]]
Campuchia trở thành một quốc gia quân chủ lập hiến dưới thời Quốc vương [[Norodom Sihanouk]]. Khi [[Liên bang Đông Dương|Đông Dương thuộc Pháp]] được trao trả độc lập, Campuchia mất hy vọng giành lại quyền kiểm soát [[đồng bằng sông Cửu Long]]
Năm 1955, Sihanouk thoái vị để cha tham gia chính trường và được bầu làm thủ tướng. Sau khi cha của Sihanouk qua đời vào năm 1960, Sihanouk một lần nữa trở thành nguyên thủ quốc gia, lấy danh hiệu
Thông điệp tương tự đã được chuyển tới phái viên [[Chester Bowles]] [[Lyndon B. Johnson|của Tổng thống Mỹ Johnson]] vào tháng 1 năm 1968.<ref>Morris, p. 44, {{ISBN|0804730490}}.</ref> Tuy nhiên, trước công chúng, Sihanouk bác bỏ quyền của Mỹ
=== Cộng hòa Khmer (1970-1975) ===
Khi đến thăm Bắc Kinh năm 1970, Sihanouk đã
Ngay sau đó, phiến quân [[Khmer Đỏ]] bắt đầu sử dụng hình ảnh nhà vua để được người dân hỗ trợ. Tuy nhiên, từ năm 1970 đến đầu năm 1972, xung đột Campuchia chủ yếu là giữa chính phủ và quân đội Campuchia, và các lực lượng vũ trang của
Các tài liệu được tiết lộ từ các kho lưu trữ của Liên Xô sau năm 1991 cho thấy rằng việc Bắc Việt
Ban lãnh đạo của Cộng hòa Khmer đã bị cản trở bởi sự mất đoàn kết giữa ba nhân vật chính của nó: Lon Nol, [[Sisowath Sirik Matak|Sirik Matak]], em họ của Sihanouk, và lãnh đạo Quốc hội [[In Tam]]. Lon Nol vẫn nắm quyền, một phần vì không ai trong số những người khác chuẩn bị thay thế vị trí của ông. Năm 1972, hiến pháp được thông qua, quốc hội được bầu ra và Lon Nol trở thành tổng thống. Nhưng sự mất đoàn kết trong chính quyền, những vấn đề trong việc chuyển đổi một đội quân 30.000 người thành một lực lượng chiến đấu quốc gia với hơn 200.000 người, và nạn tham nhũng lan rộng đã làm suy yếu chính quyền dân sự và quân đội.
Các cuộc nổi dậy của Cộng sản ở Campuchia tiếp tục phát triển, được Bắc Việt Nam hỗ trợ
Vào ngày đầu năm mới 1975, quân đội Cộng sản đã mở một cuộc tấn công, trong 117 ngày chiến đấu cam go nhất của cuộc chiến, đã làm sụp đổ Cộng hòa Khmer. Các cuộc tấn công đồng thời xung quanh vành đai Phnom Penh đã chèn ép các lực lượng Cộng hòa, trong khi các đơn vị [[Đảng Cộng sản Kampuchea|CPK]] khác áp đảo các căn cứ hỏa lực kiểm soát tuyến đường tiếp tế quan trọng ở hạ lưu sông Mekong. Một cuộc vận chuyển đạn dược và gạo do Hoa Kỳ tài trợ đã kết thúc khi Quốc hội từ chối viện trợ bổ sung cho Campuchia. Chính phủ Lon Nol ở Phnom Penh đầu hàng ngày 17 tháng 4 năm 1975, chỉ năm ngày sau khi phái bộ Hoa Kỳ sơ tán khỏi Campuchia.<ref>Short, Philip (2004) ''Pol Pot: Anatomy of a Nightmare'', Henry Holt & Co.: New York, p. 4, {{ISBN|0805080066}}.</ref>
Dòng 204:
[[Tập tin:TuolSlang3.jpg|nhỏ|Các phòng của [[Bảo tàng diệt chủng Tuol Sleng|Bảo tàng Diệt chủng Tuol Sleng]] chứa hàng nghìn bức ảnh do Khmer Đỏ chụp các nạn nhân của chúng.]]
[[Tập tin:Buddhist_Stupa_at_Choeung_Ek_killing_fields,_Cambodia.JPG|nhỏ|[[Choeung Ek]], một địa điểm nổi tiếng là ngôi mộ tập thể cho các nạn nhân diệt chủng trong thời kỳ Khmer Đỏ]]
Khmer Đỏ đến [[Phnôm Pênh|Phnom Penh]] và nắm quyền vào năm 1975. Do [[Pol Pot]] lãnh đạo, họ đổi tên chính thức của đất nước thành [[Campuchia
Ước tính có khoảng từ một đến ba triệu người bị chế độ Khmer Đỏ giết hại; con số được trích dẫn phổ biến nhất là hai triệu (khoảng một phần tư dân số Campuchia lúc đó).<ref name="Locard">{{Chú thích tạp chí|last=Locard|first=Henri|date=March 2005|title=State Violence in Democratic Kampuchea (1975–1979) and Retribution (1979–2004)|url=http://www.paulbogdanor.com/left/cambodia/locard.pdf|journal=[[European Review of History]]|volume=12|issue=1|pages=121–143|citeseerx=10.1.1.692.8388|doi=10.1080/13507480500047811}}</ref><ref name="CAS">{{Chú thích tạp chí|last=Kiernan|first=Ben|author-link=Ben Kiernan|year=2003|title=The Demography of Genocide in Southeast Asia: The Death Tolls in Cambodia, 1975–79, and East Timor, 1975–80|journal=Critical Asian Studies|volume=35|issue=4|pages=585–597|doi=10.1080/1467271032000147041|quote=We may safely conclude, from known pre- and post-genocide population figures and from professional demographic calculations, that the 1975–79 death toll was between 1.671 and 1.871 million people, 21 to 24 percent of Cambodia's 1975 population.}}</ref><ref name="Heuveline, Patrick 2001">{{Chú thích sách|title=Forced Migration and Mortality|url=https://archive.org/details/forcedmigrationm0000unse_t3v0|last=Heuveline|first=Patrick|publisher=[[National Academies Press]]|year=2001|isbn=978-0-309-07334-9|pages=[https://archive.org/details/forcedmigrationm0000unse_t3v0/page/102 102]–105|chapter=The Demographic Analysis of Mortality Crises: The Case of Cambodia, 1970–1979|quote=As best as can now be estimated, over two million Cambodians died during the 1970s because of the political events of the decade, the vast majority of them during the mere four years of the 'Khmer Rouge' regime. This number of deaths is even more staggering when related to the size of the Cambodian population, then less than eight million. ... Subsequent reevaluations of the demographic data situated the death toll for the [civil war] in the order of 300,000 or less.}} cf. {{Chú thích web|url=https://sites.tufts.edu/atrocityendings/2015/08/07/cambodia-u-s-bombing-civil-war-khmer-rouge/|tựa đề=Cambodia: U.S. bombing, civil war, & Khmer Rouge|ngày=ngày 7 tháng 8 năm 2015|nhà xuất bản=[[World Peace Foundation]]|ngày truy cập=ngày 9 tháng 8 năm 2019}}</ref> Thời đại này đã sinh ra thuật ngữ [[Cánh đồng chết]], và nhà tù [[Bảo tàng diệt chủng Tuol Sleng|Tuol Sleng]] trở nên khét tiếng với lịch sử giết người hàng loạt. Hàng trăm nghìn người đã chạy qua biên giới sang nước láng giềng Thái Lan. Chế độ này nhắm vào [[Các nhóm dân tộc ở Campuchia|các nhóm dân tộc thiểu số]] một cách không cân đối. Người [[Người Chăm|Chăm]] Hồi giáo phải chịu những cuộc thanh trừng nghiêm trọng với khoảng một nửa dân số của họ bị tiêu diệt.<ref>Stanton, Gregory H. (ngày 22 tháng 2 năm 1992) [https://web.archive.org/web/20081011031122/http://www.genocidewatch.org/aboutgenocide/stantoncambodianlaw.htm The Cambodian Genocide and International Law], Yale Law School.</ref> Pol Pot quyết tâm giữ quyền lực và tước quyền của bất kỳ kẻ thù hoặc mối đe dọa tiềm tàng nào, và do đó gia tăng các hành động bạo lực và hung hãn chống lại người dân
Hồi hương cưỡng bức vào năm 1970 và những cái chết trong thời kỳ Khmer Đỏ đã làm giảm dân số [[Người Campuchia gốc Việt|người Việt Nam]] ở Campuchia từ 250.000 đến 300.000 người năm 1969 xuống còn 56.000 người được báo cáo vào năm 1984.<ref name="Population2"/> Tuy nhiên, hầu hết nạn nhân của chế độ Khmer Đỏ không phải là người dân tộc thiểu số mà là người dân tộc Khmer. Các chuyên gia, chẳng hạn như bác sĩ, luật sư và giáo viên, cũng được nhắm mục tiêu. Theo [[Robert D. Kaplan]], "kính đeo mắt là thứ chết chóc như
Các tổ chức tôn giáo cũng không được Khmer Đỏ tha thứ. [[Tôn giáo]] bị đàn áp dã man đến nỗi phần lớn các [[Kiến trúc Khmer|kiến trúc lịch sử của Campuchia]], 95% các ngôi chùa Phật giáo của Campuchia, đã bị phá hủy hoàn toàn.<ref>{{Chú thích sách|url=https://books.google.com/books?id=la4kBQAAQBAJ&pg=PT23|title=The Worst World Disasters of All Time|last=Kevin Baker|date=ngày 3 tháng 11 năm 2014|isbn=978-1-4566-2343-2|page=23}}</ref>
| |||