Tháp nước Hàng Đậu

Tháp nước Hàng Đậu (tên ban đầu: Đài đầu; tên khác: Bốt Hàng Đậu, Nhà máy nước tròn) là một tháp nước tọa lạc tại phố Hàng Đậu, phường Quán Thánh, quận Ba Đình, Hà Nội. Tòa tháp được xây dựng vào năm 1894 cùng với Tháp nước Đồn Thủy và đóng vai trò là nơi cấp nước cho thành phố những năm Pháp thuộc, sau này trở thành một di tích lịch sử của thủ đô.

Tháp nước Hàng Đậu

Tháp nước vào năm 2012
Địa chỉ	phố Hàng Đậu, phường Quán Thánh, quận Ba Đình, Hà Nội
Vị trí	Việt Nam
Chủ sở hữu	Công ty Nước sạch Hà Nội
Sử dụng hiện tại	Bị bỏ hoang
Công trình xây dựng
Được xây dựng	1894

Lịch sử

Bối cảnh

Vào ngày 19 tháng 7 năm 1888, Tổng thống Pháp Sadi Carnot đã ký sắc lệnh thành lập thành phố Hà Nội và từ năm 1898, cả Hà Nội trở thành xứ Bảo hộ của thực dân Pháp. Trước khi tháp nước được xây dựng, người Hà Nội chỉ chủ yếu dùng nước giếng đào hoặc từ các ao hồ xuất hiện dày đặc trong thành phố. Những năm 1894, nhiều đợt dịch bệnh lớn liên quan đến ô nhiễm nước đã diễn ra tại thành phố, làm ảnh hưởng tới rất nhiều dân sinh sống tại đây, trong đó có cả 12 nghìn quân sĩ Pháp. Cái chết của Paul Bert vì bệnh kiết lỵ vào năm 1896, chỉ ngay sau khi ông được bổ nhiệm làm thống sứ An Nam và Bắc Kỳ, cũng khiến người Pháp phải gấp rút hoàn thiện hệ thống cấp nước sạch theo lối châu Âu thay vì nguồn nước cũ.

Năm 1896, thực dân Pháp đã thành lập một ủy ban đặc biệt nhằm khảo sát các nguồn nước trong khu vực như là một điểm ưu tiên trong quy hoạch Hà Nội. Quyết định xây dựng nhà máy nước chủ yếu là do nguồn nước uống không đảm bảo vệ sinh. Dự án xây dựng tháp nước cùng với những công trình điện nước khác của thành phố đều được xây dựng chủ yếu để phục vụ cho thực dân và binh lính Pháp, còn người dân thì bị hạn chế và chỉ được dùng phần nước thừa ra từ tháp nước. Khi đó, tháp nước Hàng Đậu được coi là công trình đầu tiên đánh dấu sự thay đổi bộ mặt của thành phố Hà Nội.

Xây dựng

Nhà máy nước Yên Phụ được khởi công xây dựng vào năm 1894, cùng lúc thực dân Pháp bắt đầu phá thành Hà Nội. Những viên đá xanh, đá ong lấy ra từ việc phá dỡ các bức tường thành được thương nhân Tư Hồng mua lại rồi bán đi để phục vụ cho việc xây dựng hai tháp nước: một cái gọi là Đài đầu (Reservoir de tête), xây vào năm 1894, đặt ở góc Đông Bắc thành cũ gần nơi quân đội Pháp đóng quân và một tháp nước tương tự nhưng ít nổi tiếng hơn Đài đầu gọi là Đài cuối (Tháp nước Đồn Thủy), có vị trí tại khu nhượng địa Đồn Thủy phía Đông Nam thành phố, gần nhà thương quân đội thực dân khi ấy (nay là khu vực thuộc Bệnh viện Trung ương Quân đội 108). Vị trí của tháp Hàng Đậu được đánh giá là một nơi rất thuận lợi cho việc phân phối nước mà không cần bơm hỗ trợ và có thể rót nước thẳng vào thành Cửa Bắc. Áp lực từ độ cao của tháp Hàng Đậu sẽ đẩy nước tới nơi đóng quân của thực dân và những vòi nước công cộng đúc bằng gang đặt rải rác ở đầu các phố, rồi chảy về nhiều tòa công sở, biệt thự, nhà riêng trong nội thành.

Tháp nước Hàng Đậu (trái) và Tháp nước Đồn Thủy (phải) vào thế kỷ 19.

Kiến trúc

Tháp có thiết kế giống như một pháo đài kiên cố cao ba tầng, với phần thân là hình trụ tròn và mái tôn hình chóp nón, trong đó đường kính phần thân tháp nước dài 19 m và cao 21 m. Tháp nước có dung tích là 1250 m³. Xung quanh tháp nước được bao quanh bởi bức tường đá đục 54 ô cửa hẹp và cao như lỗ châu mai. Bên ngoài tường cũng có những hình khối hình vòm cung và các mô-típ trang trí sắt uốn để tránh gây cảm giác nặng nề do vật liệu xây dựng gây nên. Phần cổng ra vào của tòa tháp được lắp đặt hai cánh cửa theo phong cách bài trí trong các công trình ở Pháp khi đó. Tháp được nhiều người so sánh với cái lô cốt nên thường được gọi là Bốt Hàng Đậu. Để kiểm soát nguồn nước phân phối, người Pháp đã lắp đặt 5 van nước; đối với khu dân cư người bản xứ, họ sẽ hãm nhỏ cửa van dòng chảy đó, còn tại khu có nhiều người Pháp ở thì mở hết cửa van dồn tất cả số nước về khu vực.

Sử dụng sau này

Từ năm 1960, chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã quyết định nâng cấp nhà máy nước Yên Phụ và thay thế công nghệ truyền dẫn nước sạch. Tòa tháp không được sử dụng và bị bỏ hoang một thời gian dài sau đó. Tuy nhiên, ống ngầm bên dưới tháp vẫn nằm trong hệ thống tuyến ống truyền dẫn nước của thành phố. Tháp nước Hàng Đậu có thời gian từng bị đe dọa tháo dỡ để xây dựng các công trình phúc lợi khác vì vị trí đắc địa của nó. Thậm chí, trong nhiều năm, xung quanh chân tòa tháp là hàng chục ki ốt buôn bán và phải đến năm 2003 mới được trả về cảnh quan ban đầu.

Bảo tồn và cải tạo

Ảnh chụp tháp nước vào năm 2010.

Dù đến trước năm 2010, kiến trúc của tháp nước Hàng Đậu vẫn được giữ nguyên, tháp nước tương tự tại Đồn Thủy đã bị thay đổi thiết kế bên trong và chỉ giữ lại phần mặt ngoài của tháp. Các thay đổi bao gồm việc bồn nước bằng thép ở đỉnh tháp cùng hệ thống ống nước lên và xuống được tháo dỡ; phần mái tôn cũng bị thay mới. Hiện tòa tháp đã được chuyển đổi thành khu làm việc cho nhân viên Xí nghiệp kinh doanh nước sạch Hoàn Kiếm.

Công ty Nước sạch Hà Nội, cũng là đơn vị trực tiếp quản lý tháp nước, được ghi nhận khi đã đóng vai trò quan trọng trong việc giữ gìn nguyên vẹn hiện trạng của di tích lịch sử tháp nước Hàng Đậu một thời gian dài. Trước đó, ông Ngô Quỳnh Dũng, trưởng phòng Hành chính quản trị của công ty, đã dành thời gian để sưu tầm tư liệu và hiện vật về nhà máy nước Yên Phụ và sau đó đề xuất phương án bảo tồn tháp Hàng Đậu thành bảo tàng về ngành nước của Hà Nội trước dịp đại lễ. Tuy nhiên điều này vẫn chưa nhận được sự đồng ý sau khi sự kiện đã kết thúc.

Vào tháng 4 năm 2010, nhân dịp Đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, Uỷ ban nhân dân thành phố Hà Nội đã tiến hành đợt cải tạo lại tòa tháp với số tiền lên đến 3 tỷ đồng và thu hút sự chú ý của dân chúng. Tuy ban đầu kế hoạch của đợt cải tạo chỉ là lắp đèn hắt chiếu sáng ở mặt đất, các công việc sau đó bao gồm bóc lớp vữa cũ và trát mới, lợp lại mái tôn, đục bỏ các lớp gạch hỏng và thay vỉa hè... đã được thêm vào. Tháp nước còn được lắp đặt thêm trạm điện và hệ thống chiếu sáng. Điều này sau đó đã gây ra tranh cãi vì cho rằng việc cải tạo này không những không có ích mà còn phá hỏng cả di tích. Một số ý kiến trái chiều đã nổi lên khi tấm pano giới thiệu dự án có ghi rõ sẽ sơn lại phần xung quanh tòa tháp bằng màu sơn xanh và trắng, tuy nhiên thông tin này sau đó nhanh chóng bị phủ nhận và đính chính.

Cũng trong ba năm từ năm 2015 đến 2017, tòa tháp đã được thắp sáng bởi hệ thống đèn chiếu đổi màu do công ty Philips tài trợ lắp đặt nhằm kỷ niệm những ngày lễ lớn của hai nước Việt Nam và Hà Lan, đồng thời thể hiện quan hệ đối tác giữa hai quốc gia.

Chú thích

Liên kết ngoài

• Tháp nước Hàng Đậu trên Wikimapia
• “Ký Ức Hà Nội #25: Bí Mật Tháp Nước Hàng Đậu”. YouTube. Ký Ức Hà Nội. Truy cập ngày 17 tháng 7 năm 2022.