Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Michelangelo”

| location = gần [[Arezzo]], tại [[Caprese Michelangelo|Caprese]], [[Toscana|Tuscany]]

| works = [[David (Michelangelo)|''Vua David'']] (điêu khắc),<br> ''[[The Creation of Adam|Cuộc sáng tạo Adam]]'' (tranh vẽ),<br> [[Pietàđức (Michelangelo)Mẹ Sầu Bi|''Đức Mẹ Sầu Bi'']] (điêu khắc)

[[Tập tin:Detail of the Judith and Holofernes fresco in the Sistine Chapel - Holofernes.jpg|nhỏ|Tự hoạ như cái đầu của [[Judith and Holofernes|Holofernes]] từ trần [[Nhà nguyện Sistina|Nhà nguyện Sistine]]]]

'''Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni'''<ref name=wga /> (6 tháng 3 năm 1475 – 18 tháng 2 năm 1564), thường được gọi là '''Michelangelo''', là một [[họa sĩ|hoạ sĩ]] [[nhà điêu khắc]], [[kiến trúc sư]], nhà thơ và [[kỹ sư]] thời kỳ [[Phục hưng Ý]]. Dù ít có những đột phá bên ngoài nghệ thuật, sự uyên bác của ông trong các lĩnh vực đạt tới tầm mức khiến ông được coi là một người xứng đáng với danh hiệu [[học giả|nhân vật thời Phục hưng]], cùng với đối thủ cũng là người bạn là [[Leonardo da Vinci]].

Khả năng sáng tạo của Michelangelo trong mọi lĩnh vực ông tham gia trong suốt cuộc đời dài của mình rất phi thường; khi tính cả các thư từ, phác thảo, ký sự còn lại, ông là nghệ sĩ được ghi chép đầy đủ nhất về cuộc đời ở thế kỷ 16. Hai trong số các tác phẩm nổi tiếng nhất của ông ''[[Pietà (Michelangelo)|Đức Mẹ Sầu Bi]]'' và ''[[David (Michelangelo)|Vua David]]'', được thực hiện trước khi ông sang tuổi 30. Dù ông không được đánh giá nhiều trong hội hoạ, Michelangelo cũng đã tạo ra hai trong các tác phẩm có ảnh hưởng lớn nhất thuộc thể loại [[bích hoạ]] trong lịch sử Nghệ thuật phương Tây: Cảnh Thiên Chúa [[Sách Sáng Thế|sáng thế]] trên trần Nhà nguyện Sistine và ''[[Sự phán xét cuối cùng (Michelangelo)|Sự phán xét cuối cùng]]'' trên bức tường bệ án thờ Nhà nguyện Sistine ở Roma. Là một kiến trúc sư, Michelangelo là người tiên phong trong phong cách [[Mannerism|Mannerist]] tại [[Thư viện Laurentian]]. Ở tuổi 74, ông kế tục [[Antonio da Sangallo Trẻ]] trở thành kiến trúc sư của [[Vương cung thánh đường Thánh Phêrô]]. Michelangelo đã thay đổi đồ án, góc phía tây được hoàn thiện theo thiết kế của Michelangelo, mái vòm được hoàn thành sau khi ông mất với một số sửa đổi.

Một ví dụ khác về vị trí độc nhất của Michelangelo: ông là nghệ sĩ phương Tây đầu tiên có tiểu sử được xuất bản khi đang còn sống.<ref name="Britannica1">Michelangelo. (2008). Encyclopædia Britannica. ''Ultimate Reference Suite''.</ref> Hai cuốn tiểu sử đã được xuất bản trong khi ông đang sống; một trong số đó bởi [[Giorgio Vasari]], cho rằng ông là động cơ của mọi thành tựu nghệ thuật từ khi bắt đầu [[phục Hưng|thời kỳ Phục hưng]], một quan điểm vẫn tiếp tục được ủng hộ trong lịch sử nghệ thuật trong nhiều thế kỷ. Trong đời mình, ông cũng thường được gọi là ''Il Divino'' ("người siêu phàm").<ref>{{Chú thích sách|last=Emison|first=Patricia. A|title=Creating the "Divine Artist": from Dante to Michelangelo|publisher=Brill|date=2004|isbn=9789004137097|url=http://books.google.ca/books?id=1EofecqX_vsC&pg=PA144&lpg=PA144&dq=michelangelo+%22il+divino%22&source=bl&ots=57G_UMFQdO&sig=_vDIOv0RDyZbbFJG6__cjZvjSOI&hl=en&ei=1Zc3StHaOKKUMoGPmJIN&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6#PPP1,M1}}</ref> Một trong những phẩm chất của ông được những người đương thời ngưỡng mộ nhất là ''terribilità'', một cảm giác kính sợ trước sự vĩ đại, và các nỗ lực của những nghệ sĩ thời sau học theo phong cách say mê và rất cá nhân của ông đã dẫn tới [[Mannerism]], phong trào lớn tiếp sau trong nghệ thuật phương Tây sau thời [[Đỉnh cao Phục hưng]].

Michelangelo sinh ngày 6 tháng 3 năm 1475{{ref label|a|a|none}} tại [[Caprese Michelangelo|Caprese]] gần [[Arezzo]], [[Toscana|Tuscany]].<ref name="Tolnay11">J. de Tolnay, ''The Youth of Michelangelo'', 11</ref> Gia đình ông từ nhiều thế hệ đã là các chủ nhà băng nhỏ tại Florence nhưng cha ông, Lodovico di Leonardo di Buonarroti di Simoni, đã không thể duy trì được tình hình tài chính của ngân hàng, và giữ các vị trí tạm thời trong chính phủ.<ref name="Britannica1"/> Khi Michelangelo ra đời, cha ông là [[quan toà|nhân viên pháp lý]] tại thị trấn nhỏ Caprese và [[podestà|nhân viên địa phương]] của [[Chiusi]]. Mẹ của Michelangelo là Francesca di Neri del Miniato di Siena.<ref name="clement5">C. Clément, ''Michelangelo'', 5</ref> Những người nhà Buonarroti tuyên bố mình là hậu duệ của Nữ bá tước [[Mathilde of Canossa]]; tuyên bố này vẫn chưa được chứng mình, tuy nhiên chính Michelangelo tin vào điều này.<ref>A. Condivi, ''The Life of Michelangelo'', 5</ref> Nhiều tháng sau khi Michelangelo ra đời, gia đình ông quay trở lại Florence và Michelangelo lớn lên tại đây. Ở những thời điểm sau này, trong những thời kỳ ốm yếu kéo dài và sau khi mẹ ông mất khi ông lên bảy tuổi, Michelangelo sống với một người thợ đá và vợ ông cùng gia đình ở thị trấn [[Settignano]] nơi cha ông có một mỏ đá mable và một nông trại nhỏ.<ref name="clement5"/> [[Giorgio Vasari]] trích dẫn Michelangelo nói, "Nếu có thứ gì tốt đẹp ở trong tôi, nó bởi tôi đã sinh ra trong một không khí tinh tế tại Arezzo. Cùng với dòng sữa của người vú tôi đã nhận được sở trường sử dụng đục và búa, và tôi đã làm ra những ngón tay mình bằng chúng."<ref name="Tolnay11" />

Khi mới là một chú bé, cha của Michelangelo đã gửi ông theo học [[văn phạm]] tới [[Chủchủ nghĩa nhân đạovăn|người theo chủ nghĩa nhân đạo]] là Francesco da Urbino in Florence.<ref name="Tolnay11" /><ref name="Condivi9">A. Condivi, ''The Life of Michelangelo'', 9</ref>{{ref label|b|b|none}} Tuy nhiên, nhà nghệ sĩ nhỏ không thể hiện sự quan tâm tới trường học, mà thích copy lại các bức tranh từ các nhà thờ và tìm kiếm những người bạn có cùng sở thích hội hoạ.<ref name="Condivi9" /> Lúc mười ba tuổi, Michelangelo được nhận vào học việc với hoạ sĩ [[Domenico Ghirlandaio]].<ref name="wga" /><ref name="Liebert59">R. Liebert, ''Michelangelo: A Psychoanalytic Study of his Life and Images'', 59</ref> Khi Michelangelo 14 tuổi, cha ông thuyết phục Ghirlandaio trả tiền học việc ở mức một nghệ sĩ cho ông, đây là một điều rất hiếm ở thời kỳ đó.<ref>C. Clément, ''Michelangelo'', 7</ref> Khi vào năm 1489 [[Lorenzo de' Medici]], nhà cai trị [[de facto|trên thực tế]] của Florence, yêu cầu Ghirlandaio những đồ đệ xuất sắc nhất của ông, Ghirlandaio đã gửi Michelangelo và [[Francesco Granacci]].<ref>C. Clément, ''Michelangelo'', 9</ref> Từ năm 1490 tới năm 1492, Michelangelo tham gia hội [[Chủ nghĩa nhân đạovăn|Nhân văn]] mà Medici đã lập ra cùng với các quy tắc [[Chủ nghĩa Platon|Tân Platon]]. Michelangelo học điêu khắc với [[Bertoldo di Giovanni]]. Tại học viện, cả quan điểm và nghệ thuật của Michelangelo đều bị ảnh hưởng bởi các [[Triết học|nhà triết học]] và tác gia nổi tiếng nhất thời ấy gồm [[Marsilio Ficino]], [[Pico della Mirandola]] và [[Angelo Poliziano]].<ref name="Tolnay1819">J. de Tolnay, ''The Youth of Michelangelo'', 18–19</ref> Khi ấy Michelangelo đã thực hiện các bức phù điêu nổi thấp ''[[Madonna of the Steps]]'' (1490–1492) và ''[[Battle of the Centaurs (Michelangelo)|Battle of the Centaurs]]'' (1491–1492). Tác phẩm sau này dựa trên một chủ đề do Poliziano đề nghị và do Lorenzo de [[Medici]] đặt hàng.<ref name="Condivi15">A. Condivi, ''The Life of Michelangelo'', 15</ref>

Cái chết của Lorenzo de' Medici ngày 8 tháng 4 1492 dẫn tới một sự đảo ngược các hoàn cảnh của Michelangelo.<ref name="Tolnay2021">J. de Tolnay, ''The Youth of Michelangelo'', 20–21</ref> Michelangelo rời triều đình [[Medici]] với đầy đủ sự đảm bảo và quay trở về ngôi nhà của người cha. Trong những tháng sau đó ông đã tạc một ''[[Crucifix (Michelangelo)|thập tự giá bằng gỗ]]'' (1493), như một món quà gửi cha tu viện trưởng nhà thờ Florentine [[Santo Spirito di Firenze|Santo Spirito]], người đã cho phép ông thực hiện một số nghiên cứu [[giải phẫu học|giải phẫu]] trên các thi thể của bệnh viện nhà thờ.<ref name="Condivi17">A. Condivi, ''The Life of Michelangelo'', 17</ref> Từ năm 1493 tới năm 1494 ông đã mua một khối đá mable để thực hiện một bức tượng [[Heracles|Hercules]] có kích thước lớn hơn người thật, tượng được gửi tới Pháp và sau này biến mất trong khoảng những năm 1700.<ref name="Condivi15" />{{ref label|c|c|none}} Ngày 20 tháng 1 năm 1494, sau những trận tuyết rơi dày, người thừa kế của Lorenzo, [[Piero di Lorenzo de' Medici|Piero de Medici]] đặt hàng một bức tượng bằng tuyết, và Michelangelo một lần nữa lại vào triều đình Medici.

Cùng năm ấy, nhà [[Medici]] bị trục xuất khỏi Florence vì sự nổi lên của nhà [[Savonarola]]. Michelangelo rời thành phố trước khi quyền lực chính trị thay đổi, đi tới [[Venezia|Venice]] và sau đó tới [[Bologna]].<ref name="Tolnay2021" /> Tại Bologna ông được đặt hàng hoàn thành việc tạc những nhân vật nhỏ cuối cùng tại [[Arca di San Domenico|Điện thờ thánh Dominic]], trong nhà thờ dành cho vị thánh này. Tới cuối năm 1494, tình hình chính trị tại Florence lắng dịu hơn. Tuy nhiên thành phố, trước kia nằm dưới sự đe doạ từ phía Pháp, không còn là một nơi nguy hiểm nữa khi [[Charles VIII của Pháp|Charles VIII]] bị đánh bại. Michelangelo quay trở lại Florence nhưng không nhận được đơn hàng nào từ chính phủ mới của thành phố thuộc nhà Savonarola. Ông quay lại làm việc cho nhà Medici.<ref name="Tolnay2425">J. de Tolnay, ''The Youth of Michelangelo'', 24–25</ref> Trong nửa năm ở tại Florence ông thực hiện hai bức tượng nhỏ một ''Thánh John Người rửa tội'' trẻ em và một tượng ''[[Cupid (Michelangelo)|Cupid]]'' ngủ. Theo Condivi, [[Lorenzo di Pierfrancesco de' Medici]], người mà Michelangelo thực hiện tượng ''Thánh John Người rửa tội'' cho, đã yêu cầu rằng Michelangelo "làm sao để nó trông giống như đã bị chôn lấp" để ông ta có thể "gửi nó tới Rome…tiêu thụ [nó đi] như một tác phẩm nghệ thuật cổ và…bán dễ hơn." Cả Lorenzo và Michelangelo đều không biết về việc lừa dối về giá trị thực của bức tượng bởi một người trung gain. Hồng y giáo chủ [[Raffaele Riario]], người mua bức tượng từ Lorenzo, phát hiện ra rằng nó là đồ giả, nhưng thấy ấn tượng với giá trị điêu khắc tới mức ông đã mời nghệ sĩ tới Rome.<ref name="Condivi1920">A. Condivi, ''The Life of Michelangelo'', 19–20</ref> {{ref label|d|d|none}} Thành công rõ ràng này trong việc bán tác phẩm điêu khắc của ông ở nước ngoài cũng như tình hình thận trọng tại Florentine có thể đã khuyến khích Michelangelo chấp nhận lời mời.<ref name="Tolnay2425" />

[[Tập tin:Michelangelo's Pieta 5450 cropncleaned.jpg|nhỏ|Michelangelo's ''[[PietàĐức Mẹ Sầu (Michelangelo)Bi|Pietà]]'', một sự thể hiện thân thể [[Giê-su|Jesus]] trong lòng đức mẹ [[Saint Mary|Mary]] sau khi bị [[đóng đinh lên thập tự giá]], được điêu khắc năm 1499, khi nhà nghệ sĩ mới 24 tuổi.]]

Tháng 11 năm 1497, đại sứ Pháp tại Toà Thánh đặt hàng một trong những tác phẩm nổi tiếng nhất của ông, tác phẩm điêu khắc ''[[PietàĐức (Michelangelo)Mẹ Sầu Bi|Pietà]]'' và hợp đồng được đồng ý vào tháng 8 năm sau đó. Ý kiến thời ấy về tác phẩm này — "một sự phát lộ mọi tiềm năng và xung lực của nghệ thuật điêu khắc" — đã được tóm tắt bởi Vasari: "Chắn chắn đó là một điều thần diệu mà một khối đá có thể được tạc thành một sự hoàn hảo mà thiên nhiên không thể tạo ra trong đó." (It is certainly a miracle that a formless block of stone could ever have been reduced to a perfection that nature is scarcely able to create in the flesh)

[[Tập tin:Lightmatter Sistine Chapel ceiling.jpg|nhỏ|300px|Michelangelo đã vẽ trên trần [[Nhà nguyện Sistina|Nhà nguyện Sistine]]; tác phẩm mất gần bốn năm để hoàn thành (1508–1512)]]

Cũng trong giai đoạn này, Michelangelo nhận yêu cầu vẽ trần Nhà nguyện Sistine, mất gần bốn năm để hoàn thành (1508–1512). Theo lời kể của Michelangelo, [[Bramante]] và [[Raffaello|Raphael]] đã thuyết phục Giáo hoàng đặt hàng Michelangelo thực hiện một lĩnh vực ông không mấy quen thuộc. Điều này để Michelangelo sẽ gặp phải những so sánh bất lợi với đối thủ là Raphael, người khi ấy đang ở đỉnh cao sự nghiệp với tư cách nghệ sĩ sáng tác tranh tường. Tuy nhiên, câu chuyện này bị nhiều nhà sử học hiện đại bác bỏ với những bằng chứng ở thời điểm đó, và có thể chỉ đơn giản là một sự phản ánh quan điểm riêng của nghệ sĩ.

Michelangelo ban đầu được đặt hàng vẽ 12 Thánh tông đồ trên một nền cảnh bầu trời sao, nhưng hai bên có những hình ảnh phối hợp khác biệt và phức tạp, thể hiện sự [[Thần thoại tạo thành thế giới|thành tạo thế gới]], Sự suy đồi của Con người và Lời hứa Cứu rỗi thông qua các nhà tiên tri và Bảng phả hệ của [[Giê-su|Chúa Jesus]]. Tác phẩm là một phần của một bối cảnh trang trí lớn hơn bên trong nhà nguyện thể hiện đa phần học thuyết của [[NhàGiáo thờhội Cơ đốcCông giáo La MãRôma|Nhà thờ Cơ đốc giáo]].

Cuối cùng bố cục có hơn 300 nhân vật và có chín tình tiết trung tâm từ [[Sách Khải Huyền|Sách Khải huyền]], được chia thành ba nhóm: Sự sáng tạo Thế giới của Chúa; Chúa tạo ra Loài người và việc họ mất ân huệ của Chúa; và cuối cùng, tình trạng của nhân loại như được thể hiện bởi [[Noah]] và gia đình ông. Trên các vòm tam giác đỡ mái được vẽ mười hai người đàn ông và phụ nữ đã tiên đoán sự xuất hiện của Chúa Jesus. Họ gồm bảy [[nhà tiên tri]] Israel và năm [[Bà đồng]], các phụ nữ tiên tri của Thế giới Cổ đại.

Trong số những bức hoạ nổi tiếng nhất trên trần có [[Chúa tạo ra Adam]], [[Adam và Eva|Adam và Eve]] trong [[Vườn địa đàng]], [[Truyền thuyết Đại hồng thuỷ|Đại hồng thuỷ]], nhà tiên tri [[Isaiah]] và [[Bà đồng Cumaean]]. Quanh các cửa sổ được vẽ các tổ tiên của Chúa Jesus.

Năm 1527, các công dân Florentine, được khuyến khích bởi [[Cướp bóc Rome (1527)|vụ cướp bóc Rome]], lật đổ gia đình [[Medici]] và tái lập nền cộng hoà. Một cuộc phong toả thành phố diễn ra sau đó, và Michelangelo phục vụ cho thành phố Florence yêu quý của mình bằng cách làm việc tại các pháo đài của nó từ năm 1528 đến năm 1529. Thành phố sụp đổ năm 1530 và nhà Medici được tái lập quyền lực. Hoàn toàn không có thiện cảm với chế độ cai trị đàn áp của công tước Medici, Michelangelo rời Florence giữa thập niên 1530, chỉ để lại các phụ tá để hoàn thiện nhà nguyện Medici. Nhiều năm sau thi hài ông được mang trở lại từ Rome để mai táng tại [[Basilica di Santa Croce di Firenze|Basilica di Santa Croce]], thực hiện ước nguyện cuối cùng của người nghệ sĩ được chôn cất tại thành phố [[Toscana|Tuscany]] ông yêu quý.

Khi hoàn thành, những sự thể hiện những người khoả thân trong nhà nguyện của Giáo hoàng bị coi là tục tĩu và báng bổ, và [[Giáo hoàng Paul IV|Hồng y giáo chủ Carafa]] và Monsignor Sernini (đại sứ của [[Mantua]]) đã kêu gọi kiểm duyệt và xoá bỏ bức tranh, nhưng Giáo hoàng phản đối. Sau khi Michelangelo chết, mọi người quyết định che đi các bộ phận sinh dục (''"Pictura in Cappella Ap.ca coopriantur"''). Vì vậy [[Daniele da Volterra]], một học trò của Michelangelo, được trao trách nhiệm che chúng đi, phần thân thể được giữ nguyên. Khi tác phẩm được phục chế năm 1993, những nhà bảo tồn quyết định không loại bỏ tất cả các perizoma của Daniele, để lại một số chúng như một tài liệu lịch sử, và bởi một số công việc của Michelangelo trước đó đã bị loại bỏ bởi các nghệ sĩ sửa sang lại cho “lịch sự” cho kiệt tác. Một bản copy trung thành với bản gốc không bị kiểm duyệt, của [[Marcello Venusti]], có thể được thấy tại [[Museo di Capodimonte|Bảo tàng Capodimonte]] ở [[Napoli|Naples]].

Sự kiểm duyệt luôn đi cùng Michelangelo, từng được miêu tả là "inventor delle porcherie" ("nhà phát minh những sự tục tĩu", trong tiếng Italia nguyên gốc chỉ "những thứ bẩn thỉu"). "Chiến dịch lá sung" đáng hổ thẹn của [[Phản Cải cách]], nhắm tới việc che phủ mọi sự thể hiện các bộ phận sinh dục của con người trong các tác phẩm hội hoạ và điêu khắc, bắt đầu với các tác phẩm của Michelangelo. Hai ví dụ, bức tượng đá mable ''[[Cristo della Minerva]]'' (nhà thờ [[Santa Maria sopra Minerva]], Rome) được che đi bằng cách cho thêm một tấp drap, như nó vẫn hiện diện ngày nay, và tượng Jesus cởi truồng khi vẫn còn là một đứa trẻ ''[[Madonna of Bruges]]'' ( [[Church of Our Lady, Bruges|Church of Our Lady]] tại [[Brugge|Bruges]], Bỉ) bị che phủ đi trong nhiều thập kỷ. Tương tự, bản copy thạch cao của tượng David tại [[Cast Courts (Bảo tàng Victoria và Albert)]] ở London, có một lá sung trong một cái hộp phía sau lưng bức tượng. Nó ở đó để được đặt lên các bộ phận sinh dục của tượng để nó sẽ không làm phiền những nữ khách hoàng gia viếng thăm.

Năm 1546, Michelangelo được chỉ định làm kiến trúc sư [[Vương cung thánh đường Thánh Phêrô|Vương cung thánh đường Thánh Peter]] tại Vatican, và thiết kế mái vòm của nó. Khi công trình tiến triển có lo ngại rằng Michelangelo sẽ qua đời trước khi mái vòm được hoàn thành. Tuy nhiên, khi công trình bắt đầu tới phần thấp của mái vòm, vòng đỡ, thiết kế đã hoàn thành.

[[Tập tin:LibyanSibyl SistineChapel.jpg|nhỏ|''The Libyan Sybil'', [[Nhà nguyện Sistina|Nhà nguyện Sistine]], đã hoàn thành.]]

Những sự thể hiện của nhà điêu khắc về tình yêu đã được đặc trưng hoá như là cả [[Tân Platonic]] và [[đồng tính luyến ái|đồng tính]]; giới học giả gần đây tìm kiếm một sự giải thích tôn trọng cả hai điều đó, tuy nhiên vẫn thận trọng trong việc đưa ra những kết luận tuyệt đối.{{cần chú thích|date=January 2010}} Một ví dụ về vấn đề là Cecchino dei Bracci, cái chết của người này, chỉ một năm sau khi họ gặp năm 1543, đã gây cảm hứng cho việc viết 48 bài thơ trào phúng tang lễ, mà theo một số lời kể ám chỉ tới một mối quan hệ không chỉ lãng mạn mà cả về thể xác:

Các bài sonnet là tập thơ lớn đầu tiên ở mọi ngôn ngữ hiện đại được một người đàn ông đề tặng cho một người đàn ông khác, trước cả những bài sonnet của [[William Shakespeare|Shakespeare]] gửi cho người bạn trẻ của ông với khoảng cách 50 tuổi.

Tiểu hành tinh [[3001 Michelangelo]] và một miệng hố va chạm trên [[sao Thủy|sao Thuỷ]] được đặt theo tên Michelangelo.<ref>Gallant, R., 1986. ''National Geographic Picture Atlas of Our Universe''. National Geographic Society, 2nd edition. ISBN 0-87044-644-4</ref> Nhân vật [[Michelangelo (TMNT)|Michelangelo]] trong ''[[Teenage Mutant Ninja Turtles]]'' cũng được đặt theo tên Michelangelo.

Bộ phim năm 1965 [[The Agony and the Ecstasy (phim)|The Agony and the Ecstasy]] đề cập tới câu chuyện của Michelangelo và công việc sáng tác hội hoạ của ông tại [[Nhà nguyện Sistina|Nhà nguyện Sistine]]. Ông được thể hiện trong phim bởi [[Charlton Heston]].